BÖLÜM I FİRE VE ZAYİAT ORANLARI 1
A AMBALAJ MALZEMESİ : A Oluklu Mukavva ve Oluklu Mukavvadan Kutu İmali : 1 Alış safha sında ( Hazırlık safhasında ) 533. Kg. lık 72 cm. genişliğinde bobin çapı 80 cm.olan kağıdın sargılık ambalaj ve mihver boru aksamından ötürü % 1 ( yüzde bir ) fire verdiği. 2 Alınan kağıttaki rutubet ve işleme sokulması sırasındaki ( işleme girmiş halde ) meydana gelen kopmalardan ve mihver borusu ile makinaya verilen kağıtların eklem yerlerindeki arızalardan ötürü toplam %1.9 fire ( yüzde birondadokuz ) verdiği. 3 Yapıştırma makinasının çalışma alanında çıkan kartonun iki yanında yapılan traşlamadan ( temizlemeden ) ( yaklaşık 3 er cm. ) meydana gelen fire nisbetinde % 2.3 ( yüzde ikiondaüç ) olduğu. Böylece karton elde edene kadar yukarıdaki işlemlerden ötürü %1 + % 1.9 + % 2.3 olmak üzere toplam % 5.2 ( yüzde beşondaiki ) fire verdiği. B Karton kutu yapımında ; 1 Baskı makinalarında ; % 3.7 ( yüzde üçondayedi ) 2 Açma makinalarında ; % 3.1 ( yüzde üçondabir ) Toplam : % 6.8 ( yüzde altıondasekiz ) fire meydana geldiği. C Sonuç olarak ; a Kağıdın hazırlanmasından ( karton haline gelmesi ) b Karton kutu yapımından % 6.8 olmak üzere ; Kağıdın oluklu mukavva kutu haline dönüşmesine kadar toplam % 12 ( yüzde oniki ) fire vereceği kararlaştırılmıştır. AMBALAJ KAĞITLARININ BASKISI FİRE NİSBETLERİ : 1 Brüt net farkından dolayı % 2.5 ( 200 kg. lık bir bobinden 195 kg. net kağıt alınmaktadır. ) 2 İmalat anında % 2.5 3.5 arasında kullanma firesi alınmaktadır. ( zayiat ) Bu kağıdın katlanması, kopması, baskı hatası, kesmelerden ileri gelmektedir. MUMLU KAĞIT İMALİ : 1 Brüt net farkı % 2.5 2 İmalat anındaki kayıp % 3.5 olduğu tespit olunmuştur. Buradaki tespitler normal kağıt kalitesi üzerinden yapılmıştır. ( 5 Mayıs 1972 Tarihli Meclis Kararı ) NAYLON TORBA : 2
Naylon torba imalindeki nakliyeden imalat sonuna kadar polietilen hammadesinde yüzde 5 ile 7 arasında bir firenin doğabileceği kanısına varılmıştır. AKARYAKIT : Akaryakıt türlerinin dağıtım şirketi depolarından alınış, nakliye, boşaltımı ve perakende müşterilerine satış süresince bir takım kayıplar meydana gelmektedir. 1 Akaryakıt, dağıtıcı firma depolarından litre esasına göre alınmakta olup alınan litreler 15 derece sıcaklığına göre tekrar hesaplandıktan sonra fatura edilmektedir. dağıtım şirketleri sıcaklığı doluma başlanmadan sabahleyin ölçmekte ve bütün gün içerisinde sabah ölçülen sıcaklık ile satışlar ve hesap yapılmaktadır. Aynı dağıtım şirketlerinin değişik rampalardan yapılan akaryakıt alımlarında bile aynı tankerin seviyeleri birbirini tutmamaktadır. Yanı fatura edilen akaryakıt hiçbir zaman fatura değeri kadar olmamaktadır. Bütün dünyada dağıtım şirketleri tankları yer üstünde olup, akaryakıt istasyon tankları ise yer altındadır. 2 Tankerler statik elektriğe sebep olmamak için genellikle tam dolu yüklenirler, tam yüklü tankerlerin trafik ve yol şartlarında meydana gelen sarsıntılardan ve yol meyil farklarından taşma ve sızıntı yapmaları doğaldır. 3 Tankerlerin boşaltma yerlerine vardığında ve istasyondaki zayiatlar. a Her tanker boşaltmadan önce dip tortusunu atmak için bir miktar tahliye edebilir. b hortum bağlantı yerlerinde meydana gelen sızıntılar. c sayaç vana kaçakları. d yer altı tankları dibinde oluşan tortuların (su,çamur) ve pasın temizlenmesi amacıyla tank dibindeki birikintinin boşaltılması esnasında ki zayiat. e ölçü ve tartı aletlerinden olan akaryakıt satış pompaları+/ %0,5 (binde beş)toleransla çalışmaktadır. Zaman içerisinde pompalarda bu toleransı tutturabilmek hayli zordur. Akaryakıt pompalarındaki bradi (malı ölçüveren parça)arızalarında, arızalar genellikle aşınma olduğu için daima müşteri lehine sonuçlanır. 4 Depolara alınan akaryakıtın aynı gün satılmaması ve belirli bir stok tutma zorunluluğundan dolayı tanklarda beklemektedir. Beklemeden dolayı buharlaşma sebebiyle yine bir miktar kayıp söz konusu olmaktadır. Bu kayıp özellikle yaz aylarında daha da artmaktadır. 5 Siyah mal diye tabir edilen fuel oil cinslerinde alım kg esasına göre yapılmakta olup nakliyelerde 2. maddedeki sebepler geçerli olup, satışta genellikle kantarla yapıldığı için kantarlar arasındaki farktan dolayı kayıp olmaktadır. 6 Açık yağ satışı yapılan iş yerlerinde tahliye sırasında kayıplar meydana gelmektedir. Yukarıda zikredilen maddeler ışığında değerlendirilmeleri yapılan akaryakıt türlerinin fire ve zayiat oranları aşağıdaki değerlerle tespit edilmiştir. CİNSİ YÜKLEME VE NAKLİYE BOŞALTMA VE BEKLEME TOPLAM Kurşunsuz benzin % 0.10 bindeon % 0.10 binde on % 0.20 binde yirmi Süper benzin % 0.9 binde dokuz % 0.9 bindedokuz % 0.18 bindeonsekiz Normal benzin % 0.9 bindedokuz % 0.11 bindeonbir % 0.20 binde yirmi Gaz yağı % 0.8 bindesekiz % 0.8 bindesekiz % 0.16 bindeonaltı Motorin % 0.8 bindesekiz % 0.8 bindesekiz % 0.16 bindeonaltı Fuel oil % 0.8 bindesekiz % 0.8 bindesekiz % 0.16 bindeonaltı Makine yağları % 0.4 bindedört % 0.4 bindedört ( 23.02.2000 tarih ve 4 sayılı Meclis Kararı. ) 3
AKARYAKIT PAYI ORANI Akaryakıt payı oranının tespiti; aracın güzergahının uzun veya kısa oluşu, şehir içi veya ring servisi yapışı, akaryakıt sarfiyatının az veya çok olması etkilemektedir. Bütün bunların ışığında sonuç itibarı ile bu tip araçların asgari akaryakıt sarfiyatı %35 Lt/Km. ( formül: Z=0.35 X F X M ) olabileceği tespit edilmiştir. 22. Meslek komitesi ve yönetim kurulu kararı 2002 AMONYUM SÜLFAT YÜKÜNDE NAKLİYEDEN DOLAYI FİRE PAYININ TESPİTİ : Amonyum sülfat yükünde nakliyeden dolayı % 2 ( yüzdeki ) fire payı olacağına, 08.05.2001 tarihi itibariyle piyasa değeri KDV dahil 130.000.TL/Kg. ve 11.500.TL/Kg. destek olmak üzere toplam 141.500. TL/Kg. olabileceğine karar verilmiştir. ( 30.05.2001 tarih ve 20 sayılı Meclis Kararı ) AYÇİÇEĞİ : Ayçiçeği tohumunda analiz % 3 e kadar mütaamel dir. 3 den 5 e kadar zuhur eden fazla analiz için mal bedelinden ayrı nisbette tenzilat yapılır. Analizin 5 den fazlası bu son miktarın iki misli nisbetinde tenzilata tabi olunur. Ayçiçeği yağı, rafine yağı, zeytinyağı, turyağ ve sade yağ fire vermez. ASFALT : 1 Hammadde ertme kazanlarında çeparlarda oluşan yüksek ısı nedeniyle hammaddenin% 9 u karbonize olup kullanılmayacak hale gelmektedir. 2 Hammadde içinde bulunan yağsı maddeler imalat artığı olmakta ve kullanılmamaktadır. Bu artığın tüm hammadde içindeki oranı % 3 dür. 3 Oksidasyon kulelerinde hammaddenin peretrosyonu için yapılan işlemler sırasında hava ile birlikte hammadde içindeki gaz artıkları bacadan atılmaktadır. Burada % 2 bir kayıp sözkonusudur. 4 İşletmenin yapısal durumu nedeniyle % 1 kayıp olacağı kanaatine varılmıştır. Böylece adı geçen işletmede % 15 lik bir imalat kaybı olduğu tesbit edilmiştir. ( 25.09.1985 Tarih ve 18 sayılı Meclis Kararı ) 4
B BAKLİYAT, HUBUBAT ELEME, TASNİF VE AMBALAJLAMA SAFHASINDA OLUŞAN TOPLAM FİRE ORANI VE SUSAM KAVURMADA OLUŞAN FİRE ORANI : Bakliyatın üreticiden alınıp eleme, tasnif ve ambalajlama safhasında verebileceği fire oranının % 8 ( yüzdesekiz ) olarak tespitine karar verilmiştir. ( 29.05.2002 tarih ve 32 sayılı meclis Kararı ) BORU : 1 Boyuna Kaynak Dikişli Boru ( DN 2440 ) a Bant dilme % 3 b Boru imalatı ( Boru kaynak makinasında ) % 2 c İkmal tesisleri % 5 Doğrultma, çapak alma, su presi, diş açma kalitesi. 2 Özel Borular ( DN 2393 DN 2394 ) a Normal çap % 5 10 b Hassas boru imalatı % 10 15 c Petrol boruları % 10 ( Toplam % 20 API standardında. ) BOYA : PVC den Mamul Boru İmali : Hammadde nakli sırasında % 1,5 Miyer safhasında % 1 İşleme safhasında % 1 Kırma safhasında % 1,5 olmak üzere toplam % 5 olduğunu kararlaştırmıştır. Toz Boya : Çuvallarda ve paketlerde tozuma, rutubet ve delinmeden dolayı % 1 fire verebilir. Kutu Boya : Gere fire ve zayiat olarak % 0,5 ( bindebeş ) dir. Uçucu Yağlar ve Boya Yağlar : Kristal suların kaybetme ve zamanla hava ile temaslarından doğan uçmalarından dolayı % 2 fire ve zayiat verebilir. 5
BUĞDAY : Buğdayın imalata kadar olan safhada fire oranı ; Tahmil tahliye % 0,5 ( yüzde yarım ) Kantar farkı % 0,5 ( yüzde yarım ) Depolama % 1 ( yüzde bir ) olmak üzere toplam % 2 ( yüzde iki ) fire verir. Buğdayın un haline gelmesinde ( imalatta ) ; Yıkama : ( çöp, saman, taş v.s. ) % 2 ( yüzde iki ) İmalat ve depolama ; ( valslerde boru ve filtrelerdeki kaçmalar, çuvallama esnasında dökülmeler v.s. ) % 2.5 ( yüzde ikibuçuk ) olmak üzere % 4.5 ( yüzde dörtbuçuk ) fire verir. Netice olarak, yıkanmış ve temizlenmiş buğdayın ilk kırmaya gelinceye kadar ki kayıplar toplamı en çok % 6.5 ( altıbuçuk ) olması teamüldendir. Buna göre 100 kg. buğdaydan değirmenlerin yapılış ve diyagramlarına göre 101 kg. veya 102 kg. mamul madde alınabilir. Buğdayın nem oranı ; 0 ile 12 arasındadır. Buğday yazın toplandığı için nem oranı 0 ( sıfır ) olmaktadır. Aynı zamanda içinde kırıklar meydana gelmektedir. Bu kırıkların değerlendirilmesi amacı ile buğday yıkanarak nemlendirilir. Nemlendirme nedeni ile 100 kg. buğdaydan genelde 101 veya 102 kg. un elde edilir. Bu oran aynı olduğu gibi daha da asgari olabilmektedir. ( 99 kg. gibi ) a 72 / 74 randıman un imalinde ; 73 kg. 3 nolu un, 1,5 kg. rezmol, 19 kg. kepek, ceman 101,5 kg. mamul alınması teamüldendir. b 100 kg. buğdaydan 80 randımanlı un imalinde ; 80 kg. ekmeklik un, 1.5 kg. razmol, 20 kg. kepek alınması teamüldendir. 80 randımanlı 71.5 kg. undan fire nispetleri içinde 96 kg. pişmiş ekmek alınır. 68 / 70 ve daha aşağı randımanlı 71,5 kg. undan fire nispetleri içinde 92 kg. pişmiş ekmek alınır. ( 29.12.1993 Tarihli Meclis Kararı ) BULGUR : Bulgur, % 2 3 fire verir. C, Ç CANLI SIĞIR HAYVANI İTHALATINDA FİRE ORANI : Canlı hayvan ithalatında taşıma süresi içersinde meydana gelebilecek fire ; Besi hayvanlarında % 6 10 ( yüzdealtı yüzdeon ) arasında, kesim hayvanlarında ise % 9 13 ( yüzdedokuz yüzdeonüç ) arasında belirlenmiştir. ( 29.11.1995 tarih ve 45 sayılı Meclis Kararı ) 6
CAM : 1 Mübaya yerinden depoya ve depoda istif ve hareket anında vukuu bulacak maliyete intikal etmeyen fiili zayiatın % 2 olduğu. 2 Mağazada perakende olarak satılan fabrikaca standart ölçüler dışında alıcıya istenilen ebadın satışından fabrikanın özel ebattaki siparişler ( standart ölçüler ) dışında satışı fabrikaca maliyete ilave edilen % 15 ölçü farkı ( standart ölçüler dışındaki zayiat ) alıcıdan tahsil edildiği ancak alıcıya verilen faturanın talep ettiği ebatların yazıldığı bu yüzden standart ebad dışındaki satışlar % 15 + % 2 = % 17 civarında ölçü zayiat olduğu. 3 Camın özgül ağırlığı 2,4876 olduğundan her cam kalınlıklarında buna göre hesaplamak suretiyle her ebattaki kiloyla çıkarılabilir. 2mm. cam standart ölçüye göre ( 18 2,2 mm. ) arasında imal edildiği buna rağmen Türk Standartlar Enstitüsünün cam kalınlıkları ve özgül ağırlığı hesabıyla gerekli kilogram hesaplanacağından bunun dışında hesap yoktur. 4 Kırık cam günün piyasasına göre satılmaktadır. V.U.K. gereğince satışı yapılan camın satış bedeli yıl içinde ve yıl sonunda envanterde gözüken kırık cam stoku bir evvelki satışlara göre değerleme yapmak suretiyle envanterdeki satışların ortalaması esas alınır, stok değerlenir. NOT : 1970 1971 yılında hurda camın satışı 5 kuruştur. ( kilosu ) ( 30.06.1972 tarihli Meclis Kararı ) ÇUVAL : Beheri takriben 800 gram sikletinde teslim edilmek şartı ile satın alınan 70 x 100 ebadındaki bir çuvalın vezni esnasında azami % 2 nisbetinde bir tolerans kabulü ticari teamüldendir. ÇELİK HALAT : Monotorun ( tek demetli ) çelik halat üretiminde fire oranlarının ; 1 Kimyasal metodla yüzey temizleme ve patenleme % 15, 2 Soğuk haddelemede % 0 0,5 3 Sıcak doldurma yöntemiyle çinko galvaniz kaplamada % 1,0 4 Sepetten üretim metrajına göre bobinlere aktarmada % 2,0 5 Demetleme ( örme ) % 2,5 6 Kalite kontrol nedeni ile uygun olmayan mamullerde % 0 0,5 olduğu, netice olarak da monotorun ( tek demetli ) çelik halat üretiminde % 10 fire oranı olduğu saptanmıştır. ÇİMENTO DA ZAYİAT ORANI Çimento alımı satımı yapan yükümlüce, çimentonun fabrikadan alınıp depoya konulması, depoda bir süre bekletilmesi (ortalama satış süresi kadar) ve satılması nedeniyle tekrar yüklenilmesi sırasında olabilecek zayiat % 2 (yüzde iki) oranın da zayiat verebileceğine karar verildi. Meclisin 25.06.1997 tarih ve 18 sayılı kararı 7
D DEMİR : İnşaat Demiri : İnşaat demiri alım satımında fire olmayacağı ancak, kantar farkı olarak alım satımında % 0.3 ( bindeüç ) kadar fire doğabileceği kararlaştırıldı. ( 21.07.1975 tarihili Meclis Kararı ) Pik : Tahmil, tahliye, depolama, istiflemeden ve hava şartlarından ötürü pas tutma nedeniyle % 5 fire ve zayiat verir. Halita : Eski halitalara yeni maden ilavesiyle teşkil olunacak halitanın izabe esnasındaki fire nisbeti, izabenin fenni bir şekilde yapılıp yapılmadığı müberrer izabe ve tesfiye ameliyesi icap edip etmediği gibi faktörler fire nisbetine müessir olan amillerden bulunmasına binaen bu nisbet % 5 15 arasında tekalüf eder. Demir Çelik Mamulleri : 1 Sıcak haddeleme yöntemi ile kütükten ilk imalat da ki tufal firesi. a) Yuvarlak demir ve filmaşin işlenmesinde ; 6 mm. ile 12 mm. için ortalama % 6 14 mm. ile 20 mm. için ortalama % 5 b) Lama ve profiller için ortalama % 6 2 Değerlendirilir hadde bozuğu ve imalat artığı oranı % 6,5 7 İmalat ihracata yönelik olduğunda, daha hassas bir ölçü ve talep olacağından belirlenen bu oranda % 2 ( yüzdeiki ) oranında bir artış olacağı dikkate alınmalıdır. 3 Kütük Demir ve Rulo saç da Hammadde Mamul Fire Oranı % : : : Kütük Demir Düz yuvarlak inşaat demiri 6 Nervürlü inşaat demiri 8 Köşebent 8 Profil 9 Lama 8 Rulo Saç( sıcak ) 1000 x 2000 paket halinde Levha saç 2 ( soğuk ) Levha saç, paket halinde 2 ( galvaniz ) Levha saç, paket halinde 2 ( 21.03.1985 tarihli Meclis Kararı ) DERİ : 8
Derilerin Ambalajlanması : Yaş tuzlu inek ve öküz derilerinin ihracata hazır hale getirilirken ambalajlanmasında, derilerin üzerinde bulunan kulak, kuyruk kemiği ve tırnaklarının kesilmesi sırasında deride meydana gelebilecek fire oranı yüzde 15 dir. Kösele : Tabanı tahta ve pencereleri açık olan anbara dik olarak konulan kösele, kanatların kurumasından dolayı % 2 ye kadar fire verebileceği tespit edilmiştir. Zig Deri : Firenin ; her türlü kayıplar ile değerlendirilmesi mümkün olmayan artıklar. Zayiatın ise, değerlendirilebilen artıkları ifade etmek üzere ; İstanbul Ticaret Odası nın fire ve randıman oranları kitabının 32. sayfasındaki deri ile ilgili fire kararları da gözönüne alınarak ; Zig derinin mamul hale dönüştürülürken, işyeri satışları, malzeme kalitesi dikkate alınarak % 9 12 civarında fire verebileceği kabuledilmiştir. ( 29.03.1989 tarihli Meclis Kararı ) Konfeksiyon : 1 Türkiye deki mezbahalarda kesilen sığır derileri kurutularak salamura edilir. Yini tuzlanan sığır derileri salamura edildikten sonra, deri sanayinde üretime başlanıncaya kadar genel olarak iki ile dört haftalık bir süre geçer. Bu süre içinde, derilerin ortalama fire oranı % 20 ± 5 ( yüzdeyirmi artı eksi beş ) tolerans. 2 Küçükbaş hayvan derilerindeki ; a) Yırtık, delik, çürük ve işe yaramaz kısımlarının atılmasından doğan ortalama zayiat miktarı % 5 dir. b) Türk Hava Kurumunun kabul ettiği fire oranı % 30 40 arasıdır. c) Salamura edildikten sonra ham derinin zig deri haline getirilme safhalarında meydana gelen imalat firesi % 5 6 dır. 3 Dikimden önceki ve net mamul olarak ortalama ölçüleri ; 1 Koyun 65 dm² 2 Kuzu 40 dm² 3 Toklu 50 dm² 4 Keçi 60 dm² 5 Oğlak 36 dm² 6 Dana 150 200 dm² dir. 4 Çeşitli konfeksiyon mamullerini elde etmek için deri miktarları : a Palto, pardesü, manto 600 dm² b Kaban 520 dm² c Ceket, mont 440 dm² d Etek, pantolon 300 dm² 9
e Yelek vs. 1200 dm² dir. Bu mamullerin dikim esnasındaki fire ve zayiat oranı % 5 7 arasındadır. ( 21.02.1990 Tarih ve 2 sayılı Meclis Kararı ) DONDURMA : Yapılan inceleme sonucu hazır ambalajlı panda dondurmanın gerek nakliyesi, gerekse soğuk hava depolarında satıcılarına verilmesi esnasında zayiatının % 2 civarında olacağına karar verildi. ( 22.02.1989 tarihli Meclis Kararı ) DUVAR KAĞIDI : Duvar kağıtlarındaki fire ve zayiat oranları aşağıda belirtilmektedir. 1 Duvar kağıdı üretimi yapan firmaların uyguladıkları teknoloji ve tesis farklılıkları nedeniyle zayiat oranları değişmektedir. 2 Seka Müessesesinin ürettiği kağıt spesifikasyonunun zaman zaman teknik açıdan değişmesi zayiat oranlarını etkilemektedir. 3 Duvar kağıdı üretiminde çalışanların yeterli düzeyde bilgi ve beceriye, sahip olup olmamaları halinde zayiat oranları değişmektedir. 4 Üretim miktarlarının zayiat oranları ile yakın ilgili vardır. Şöyle ki ; üretim miktarı arttıkça, zayiat düşer. 5 Yukarıda belirtilen nedenlerden dolayı zayiat oranları aşağıdaki şekilde belirlenmiştir. Seka dan fabrikaya gelinceye kadar olan zayiat % 2,5 2,7 Üretimden gelen zayiat ; a) Fon çekme işleminden gelen zayiat % 2 2,5 b) Baskı işlemlerinden gelen zayiat % 6 6,5 c) Lak işlemlerinden gelen zayiat % 2 2,5 d) Rulo kesme makinesinden gelen zayiat % 1 1,5 e) Kenar kırpıntıları ve benzer zayiat % 16,5 19,5 ( 30.05.1984 tarihli Meclis Kararı ) 10
E ECZAHANE : Söz konusu fire ve zayiatın ana depolardan tüketiciye intikal etmeyi kapsayan perakende ticaret süresince zayiat ve fire unsurları, bekleme, elde kalma, bozulma, yeni ilaç çıkma, kırılma ve dökülme, iklim şartları, zaman aşımı, reçete sahiplerinin siparişlerini almaması gibi nedenlerle yüzde 4 6 civarında fire ve zayiat verebilir. ( 24.03.1980 tarihli Meclis Kararı ) ECZA, TIBBİ VE ZIRAİ MALZEME DEPOLARININ FİRE VE ZAYİAT ORANLARI : Gerek ecza depolarının gerekse tıbbi ve zırai malzeme depolarının fire oranlarının %3 ile % 5 arasında olabileceğine karar verildi. Bu fire ve zayiat üreticiden depoya nakil, bekleme, elde kalma, bozulma, kırılma, dökülme, iklim ve ısı şartları, zaman aşımı gibi nedenlerden kaynaklanmaktadır. ( 24.4.1996 tarih ve 4 sayılı Meclis Kararı ) ERGİTME : A Ergitme öncesi meydana gelen kayıplar : 1 Genellikle satın alınmakta olan hurdalar, piyasadan hurdacılar kanalıyla temin edilmekte olduğundan, bu hurdaların hurdacılar tarafından toplanırken, bilahare stoklanmasına ve standardizasyonuna itina edilmediğinden hurda içine bir takım yabancı maddeler ( Glvanizli parçalar, tufal, ağaç, toprak, hafif metal parçalar, yağlı makine parçaları vb. gibi ) girmekte bu tip yabancı maddeler ise izabede ergitilebilme özelliği bulunmadığından daha ergitmeye geçilmeden hurdada belli ölçüde fireler meydana gelmektedir. 2 Ferroalyaj malzemelerinde ise minimal de olsa kullanım süresince bazı malzemeler toz haline geldiğinden kullanılmamaktadır. B Ergitme Kayıpları : 1 Hurdanın ergitmedeki izabe firesi ; Bu tip fire ve kayıplar direkt olarak hurdanın kalite ve evsafına bağlı olup, çok temiz ve kalın etli hurdalarda % 10 a kadar, ince, paslı hurdalarda ise % 22 ye kadar çıkmakta, karbonlu veya halitalı çeliklerde bu oranlar değişmemektedir. 2 Fer ro Alyaj Malzemelerin Firesi : 11
2.1. Karbonlu Çeliklerde : a) Karbonlu ( grafit ) fire ve zayiatı : Çeliğin bünyesine karbon vermek için kullanılan bu alyajlama elementi ithal grafitlerde ortalama % 15, yerli malı grafitti ise ortalama % 35 e kadar çıkmaktadır. b) Ferro Manganez Fire ve Zayiatı : Bu alyaj malzemesindeki fire ve zayiat oranı da ortalama % 25 mertebesinde bulunmaktadır. c) Ferro Silisyum Fire ve Zayiatı : Yüksek ısıda yanma kayıpları çok yüksek olan bu alyajlama elementindeki fire ve zayiat oranları ortalama % 30 dur. c) Alüminyum fire zayiatı : Gaz alıcı olarak kullanılan bu elementte ise zayiat oranı, alüminyum ergime noktasının düşük olması sebebiyle % 35 e kadar çıkmaktadır. 2.2. Halitalı Çeliklerde : Halitalı çeliklerin üretim teknolojisi daha yüksem hararetten döküm gerektirdiğinden, karbon, FeMn, FeSi ve Alüminyumda meydana gelen fire ve zayiatlar karbonlu çeliklere oranla bir miktar daha yüksek olmaktadır. Bunun haricinde yüksel halitalı çeliklerde başkaca alyajlama elementleri de kullanıldığından, bu malzemelerde meydana gelen fire ve zayiat oranları da aşağıya çıkarılmıştır. a) Nikel fire ve zayiatı : Halite cinsine bağlı olarak nikeldeki zayiat ortalama % 7 civarında bulunmaktadır. b) Ferromolibden fire ve zayiatı : FeMo deki ortalama fire ve zayiat halita cinsine ve kullanım miktarına bağlı olarak % 12 dir. c) Ferre Krom fire ve zayiatı : Halita cinsine ve kullanım miktarına bağlı olarak ortalama fire ve zayiat oranı ortalama % 15 dir. d) Ferro Vanadyum ve Volfram Fire ve Zayiatı : Halite cinsine ve kullanım miktarına bağlı olarak bu elementlerdeki ortalama zayiat % 12 dir. C Ergitme Sonrası Kayıpları : Ergitme sonrası kayıpları olarak nitelendirilen bu fire ve zayiatlar, ergitme işlemini takiben mamulün faturalamaya esas tartı işlemine kadar geçen üretim safhalarında oluşmakta ve aşağıda ana hatlarıyla verilmektedir. a) Potada curuf alma işleme esnasında meydana gelen fire ve zayiatlar. b) Döküm esnasında potadan eriyik madeni dereceye dökerken etrafa sıçrayan ve dağılan metal ve çapaklar. c) Döküm sonrası pota içinde kalan ve kullanılmayacak durumda olan pota artıkları sebebiyle meydana gelen fire ve zayiatlar. d) Oksijenle veya elektrodla kesim esnasında meydana gelen fire ve zayiatlar. e) Dereceler açıldıktan sonra çıkıcıların kırılması ve çapakların kırılması sebebiyle meydana gelen fire ve zayiatlar. 12
f) Kaba ve ince taşlama sebebiyle yolluk ve besleyici ağızlarından taşlanarak toz haline gelen metal sebebiyle meydana gelen fire ve zayiatlar. g) Isıl işlem safhasında oksitlenmenin ve tufallaşmanın meydana getirdiği fire ve zayiatlar. Yapılan tetkikler neticesinde bu tip fire ve zayiatların da % 307 arasında değiştiği anlaşılmıştır. NETİCE OLARAK : Ergitme öncesi, ergitme esnasında ve ergitme sonrası olarak nitelendirilerek 3 ana grupta toplanan fire ve kayıplar, parçanın şekli, ağırlığı, evsafı, verimliliği, evsaftaki elementlerin bileşim yüzdeleri, döküm ısılları, nihai ısıl işlem şekilleri ve daha birçok benzer etken faktöre bağlı olarak değişkenlik göstermekle beraber ortalama oranları incelendiğinde ; KARBONLU ÇELİKLERDE HALİTALI ÇELİKLERDE GİRDİ FİRE VE ZAYİAT ORANI % GİRDİ FİRE VE ZAYİAT ORANI % Hurda 18 22 Hurda 18 22 C 23 27 C 25 29 FeMn 18 22 FeMn 22 26 FeSi 24 28 FeSi 28 32 Al 22 26 Al 26 30 Nikel Nikel 5 7 KARBONLU ÇELİKLERDE HALİTALI ÇELİKLERDE GİRDİ FİRE VE ZAYİAT ORANI % GİRDİ FİRE VE ZAYİAT ORANI % FeV FeV 10 12 FeW FeW 9 11 FeMo FeMo 7 9 FeCr FeCr 12 15 olarak tespit edilmiştir. ( 25.11.1982 tarihli Meclis Kararı ) 13
EKMEK : Son yıllarda ülkemizde hektar başına daha çok miktarda buğday alınması amaçlandığından buğday ıslahına yönelinmeyerek kalitesiz buğday üretilmektedir. Bu durumda ekmek imalatında yaş mayanın fazla kullanılmasına ve katkı maddeleri kullanımı zaruretini doğurmaktadır. Ayrıca, TSE. nin 4500 standardına göre ekmekte randıman konusunda değişiklik yapılarak Tip 1, 2, 3, 4, 5 getirilmiştir. Bundan dolayı, ekmek imalinde kullanılacak maya, katkı maddesi ve fire oranı aşağıdaki şekilde tesbit edilmiştir. 1 50 kg. lık bir çuval Tip 1 ve Tip 2 una kullanılan yaş maya miktarı 4 paket ( 2 kg. ) ile 6 paket ( 3 kg. ), Tip 3 ve Tip 4 una kullanılan yaş maya miktarı 5 paket ( 2,5 kg. ) ile 7 paket ( 3,5 kg. ) dır. Bu oranlar yaz ve kış aylarında değişir. 2 50 kg. lık bir çuval Tip 1 ve Tip 2 unlarda katkı maddesinin kullanımı 250 gr. ile 500 gr. arasında değişmektedir. 3 Kullanılan maya, muhafaza şartları, kullanma koşulları yerine getirilmediği takdirde fire vermektedir. Bu miktar % 5 ile % 8 arasında değişmektedir. ( 24.4.1996 tarih ve 4 sayılı Meclis Kararı ) ET : 1 Kesimi müteakip kasap dükkanında satışa arz edilen bir kuzu veya koyunun canlı kilolarından satılıncaya kadar % 60, sığır ve dana nın % 65 ortalama fire verdikleri, 2 Kasap dükkanında azami bir hafta beklemekten ötürü et % 10 fire verebilir. ( 10.11.1965 tarihli meclis kararı ) Hayvan Kesiminde Fire : Mezbahadan tartılarak teslim edilen büyük ve küçük baş hayvan etlerinden satışa arzedilene kadar 1982 1983 1984 1985 yıllarında % 10,5 ( kemikli ), 1986 1987 yıllarında % 8,5 ( kemikli ) kemiksiz % 25 35 arasında fire vermektedir. 1982 1985 yıllarındaki kesimlerde mezbahada fire oranı düşülmediği için fire nisbeti % 10,5 idi. 1986 1987 de mezbaha tarafından % 2 fire nisbeti kasaplara tanınmıştır. Bu nedenle bu yıllara ait fire oranı % 8,5 olarak belirlenmiştir. Büyük ve küçük hayvanlardan elde edilen sakatatlar daki fire oranı, kasaplarda bu fire oluşmamaktadır. Sadece sakatatçılarda % 20 25 arası fire oluşmaktadır. ( 25.03.1987 Tarih ve 13 Sayılı Meclis Kararı ) F 14
FREON GAZI : Freon 12 22 502 gazının kilo ile perakende satışı sırasında aktarma nedeni ile, tamiri veya bakımı yapılan cihaza gaz verilirken, bekleme esnasında, dolu olarak alınan kaplarda kullanmadan sonra kabın dibinde kalmaktan dolayı % 2 fire verebilir. ( İstanbul Ticaret Odası nın fire ve randıman nisbetleri kitabının 1988 baskısının 42. sayfasındaki gaz ile ilgili kararı gözönüne alınmıştır. ) şeklinde komitece karara varılmıştır. H NAYLON AMBALAJ İÇERSİNDE TOPTOP ALINAN, YENİ İMAL, DUVARDAN DUVARA HALILARIN ; a) AMBALAJLARDAN ÇIKARILDIĞINDA HAVA ALMAYA BAŞLADIKÇA, b) SİPARİŞLERİN KESİMİ ESNASINDA, c) TOPLARIN EN İÇİNDEKİ SARIMDA, m2 ÜZERİNDEN, d) AYRICA MALZEMENİN YERİNDE DÖŞENMESİ ESNASINDA KESİMDEN, KAYNAKLANAN, YİNE m2 ÜZERİNDEN VERDİĞİ FİRE VE ZAYİAT ORANLARI : a) Ambalajlardan çıkarıldığında hava almaya başladıkça, fire ve zayiat vermeyeceğinin; b) Siparişin kesimi esnasında, bıçak payına göre enden ve boydan 2,5 er mm. olmak üzere toplam 5 mm. zayiat verileceği. c) Topların en içindeki sarımda, m2 üzerinden, herhangi bir fire ve zayiat verilmeyeceği, d) Döşeme işini üstlenen kişilerin hesap yetenekleri ve tecrübeleri döşeme sırasında ortaya çıkacak zayiat miktarını etkiler. Döşeme işini üstlenen kişiler ile halı siparişi verilmeden önce temas kurularak ölçü aldırtılması ve eğer mümkünse özel enlerde ve top boylarında halı siparişi verilmesi meydana gelecek zayiat miktarını azaltır. Bu nedenlerle halı döşeme işi ile ilgili standart bir zayiat oranı belirlemek mümkün değildir. Genel olarak büyük projelerde müşteriler yerinde ölçüm esasıyla halı satın almaktadır. Müşterinin özel istekleri ( eksiz döşeme vb. ) önceden yapılan bir yazılı anlaşma ve ekinde yer alan şartnamede kayıt altına alınmaktadır. Döşenen miktar iş bitiminde müşteri ve satıcı tarafından oluşturulan bir heyet tarafından ölçüm yapılarak belirlenmektedir. Küçük tutarlı projelerde ise önceden ölçü aldırılması esastır. Müşterinin zayiat miktarını inceleyerek alternatif döşeme planlarından birini seçmesinin uygun olacağına karar verilmiştir. ( 30.10.2002 tarih ve 37 sayılı Meclis Kararı ) HUBUBAT : 15
Buğday : 1 Kaldırıcılar tarafından kaldırılmak üzere değirmenlere tevdi edilen buğdaylar analize tabidir. 2 Analiz yani mevadi ( yabancı maddeler ) ecnebiye tenzil edildikten sonra bakiyesi üzerinden randıman hesabı yapılır. 3 Unlarda kışın 16, yazın 14 rutubet kabul edilir. 4 56 litrelik buğdaydan analiz tenzil edildikten sonra kalan safi buğdayın 100 kilosunun derurunda ( içinde ) % 10 nisbetinde kepek bulunmak şartı ile 80 ile 85 kilo alınır. 5 Buğdayın nere malı olduğu, cinsi ve istenilen birinci nevi evsafı malum olmadıkça safi buğdayın 100 kilosunun birinci nevinin kaç kilo olabileceği tayin edilemez. 6 Glüten, buğdayın menşe ve cinsine göre değiştiğinden buğdayın cinsinin ve menşesini tayin icap eder. 7 Fire mevadı ( yapısını meydana getiren şeyler ) ecnebiye manasında kullanılmaz. Fire bilhassa bitlenme ve ıslanma neticesinde filizlenmiş mallara tatbik olunur. Buğday normal şartlar altında ; 1 Gerek karada tren, kamyon ve araba ile çuvallı, çuvalsız nakliyatta, 2 Ve gerekse denizde vapur, mavna, motör vesaire küçük merakiple ( tekne ile ) vaki çuvallı, çuvalsız nakliyatta teamülen ( iş, muamele ) fire miktarı % 1 i geçmez. Buğday normal şartlarda, istihsal ( üretim ) ve sevkedilmiş az rutubetli buğdayın muntazam depo ve silolarda bir sene müddet zarfında verebileceğe fire % 1 i geçmez. 100 kg. buğdaydan 80 randıman üzerinde 80 kilo un 20 kilo kepek elde edilir. 100 kg. buğdayın un haline getirilmesi için 7 8 lira masraf olur. 100 kg. undan 45 gr. lık 300 adet ekmek elde edilir. 100 kg. unun imal fiatı 36 60 liradır. Buğday unundan nişasta ve kepek imal edilmesinde randıman oranlarının ; Nişasta % 78 İnce kepek % 7 8 arası. Kepek % 14 15 arası olacağı kararlaştırılmıştır. İNŞAAT MALZEMESİ : Tuğla Kiremit : I, İ 1 Tahmil, tahliye, nakliye esnasında kiremit, tuğla fabrikasyon % 4, tuğla ocak % 8 zayiat verebilir. 2 Kamyon veya vagon seyrine ait anormal zayiat için ekspertiz tesbit edilmesi gerekmektedir. İPLİK : 16
Pamuk İpliği : Pamuk ipliğinden trikote edilen fanile kumaşın kumaş haline gelinceye kadar ipliğin ve trikote edilen kumaşın evsafına göre % 5 kadar fire verebileceği, bu kumaştan konfeksiyone edilecek malın cinsine, formasına vesaireye nazaran yüzde zayiat nisbetlerinin ayrı ayrı olduğu neticesine varılmıştır. İp, Sicim, Kırnap : Tesbit edilen seraitle ( şartlarla ) mevzu bahis iplerin % 14 15 fire verebileceği tespit edilmiştir. İp, sicim, kırnap gibi kendi mamulatında umumiyet itibariyle fire miktarlarının bu maddelerin fabrika veya el sanayiinde imal edildiklerine ve rutubet, hava cereyanları bakımından meşru bulundukları mahallere, yöre el tezgahlarında nisbeti daha fazla olmak üzere % 5 10 arasında tekavvül eder. İPEK HALI : 8 10 numara Hereke İpek halısının m2 sinde ne kadar ipek kullanılması gerektiğinin ve bu kullanılan malzemelerde ( düğümlük, ince atkılık, kalın atkılık, çözgülük vs. ) ne kadar fire ve zayiat verebileceğinin tesbiti hakkında aşağıdaki kara alınmıştır. ( 19.2.1985 tarihli meclis kararı ) Cinsi : Harman : Sarfiyatlar : İplik Numaraları : Kompozisyonu Gr/m2 Çözgü Atkı İlmeli Boyalı, pişmiş Çözgü ipek 800 900 28 30 28 30 28 30 İpek Halı Atık ipek 500 600 denye denye denye İlmelik 4500 kat kat Pişmemiş boyasız ham ipek 8000 8600 Yün ipek halı Çözgü ipek 800 28 30 28 30 Atık İpek 500 denye denye İlmelik ipek 3500 68 kat 14 24 kat Cm. de sıklık : Ağırlık ( gr/m2 ) : Fire ve Miktarları ( gr/m2 ) : İpek halı : 10 2000 2200 Kırkım 3000 Saçak 275 325 Hava filtresi 350 Yün İpek halı 2000 2200 Kırkım 2000 Saçak 275 375 Hava filtresi 350 Pişmemiş, boyasız ham ipek halının m2. sinde bulunan 8000 8600 gr. sarfiyata ( ipek miktarında ) karşılık, meydana gelen fireler sonucu boyalı, pişmiş ipek halıda sarfiyat 17
m2 de çözgü ipek olarak 800 gr. atkı ipek olarak 500 gr. ilmelik ( düğümlük ) ipek olarak 4500 gr. dır. Bitmiş ipek halının m2. ağırlığı ise, 2000 2200 gr. arasında değişmektedir. Yün İpliğin Depoda Saklanması : Halılarda kullanılan boyalı yün ipliğinin depoda 1 yıl saklanması sonucu meydana gelebilecek fire oranı azami % 3 ( yüzdeüç ) olarak belirlenmiştir. ( 26.09.1984 tarihli meclis kararı ) KAHVE : K Kahve : Brezilya ve Kenya kahve nevilerinin her çuvalda ; 1 Brezilya nevileri ile Kenya kahvesinin fire alıp vermeleri hemen hemen birbirinin aynıdır. 2 60 kg. lık bir çuvalda kahvenin bir sene zarfında vereceği veya alacağı fire miktarı, bulundukları yerlerdeki muhtelif şartlara tabidir. 3 Yaz mevsiminde üzeri kapalı depolarda ( gölgeli, zalul antrepolar hariç ) bir çuval kahve vasati 400 gr. ceryanlı havaya maruz kalırsa azami 1 kg. verir, yani eksilir. 4 Kış mevsiminde bir çuval kahve ( üzerine yağmur yağmadığı, altından rutubet sızmadığı taktirde ) vasati 600 gr. azami 800 gr. artar. 5 Brezilya nın yumşak ( safit ) kahveleri sert ( kart ) kahvelerinden daha fazla verilir. 6 Sahildeki depolarda muhafaza edilen kahve çok defa miktarı aynen muhafaza eder, yani fire vermez. KAMYON KASASI : Dingilli, Dingilsiz Kamyon Kamyonet Kasası : Dingilli kamyon kasası, dingilsiz normal kamyon kasası, kamyonet ( K bedford, 50 WC ) kasası imalinde kullanılan kereste miktarı ve fire oranı hakkında aşağıdaki karar alınmıştır. Kasa Tipi : Brüt Olarak Harcanabilir Kereste ( m3 ) : Fire Oranı : Dingilli Kamyon Kasası 4.052 m3 % 33 Dingilsiz Normal Kamyon Kasası 3.473 m3 % 33 Kamyonet ( K. Bedford 50 WC 2.601 m3 % 33 Kasası ) 18
KERESTE Tomruk İşlemesinde Fire Oranı : 1 m3 tomruktan kereste biçilmesi halinde elde edilen kereste miktarı, geriye kalan odun ve fire nisbetleri şöyledir. III. sınıf meşe tomruğunun metreküpü biçildiğinde 0,600 dm3 kereste alınır, bakiye odundur, % 10 fire verir. III. sınıf kayının metreküpü biçildiğinde aynı miktar kereste odun ve fire verir. III. sınıf kızılcığın 1 metreküpü biçildiğinde aynı miktar kereste, odun ve fire verir. III. sınıf sazlı meşenin 1 metreküpü biçildiğinde aynı miktar kereste odun fire verir. II. sınıf meşe tomruğunun 1 meşe tomruğunun 1 metreküpü biçildiğinde 0,650 dm3 kereste alınır, gerisi odundur, % 10 fire verir. Düşük evsaf meşe tomruğunun 1 metreküpünden 0,500 dm3 kereste alınır, gerisi odundur, % 10 fire verir. ( 30.7.1980 Tarihli Meclis Kararı ) Tomruktan kaplama ve kereste imalinde fire oranları ; Kavak tomruğun metreküpü biçildiğinde 0.650 m3 kereste alınır, bakiye odundur. % 10 fire verir. 1 m3 çeşitli tomruğun ortalama ağırlığı ; Çam : 480 kg. İthal çam : 480 kg. İthal köknar : 430 kg. Meşe : 690 kg. Kestane : 510 kg. Okima : 620 kg. Kavak : 350 kg. Kaplama imalatında kullanılmak üzere, 1 m3 tomruktan elde edilen kereste ve fire miktarları ; 1 m3 kayın tomruktan, 0.600 0.700 m3 kaplamalık kereste alınır, bakiyesi öz kaplama artığıdır. 1 m3 meşe tomruktan, 0.550 0.650 m3 kaplamalık kereste alınır, bakiyesi az kaplama artığıdır. 1 m3 çam tomruktan, aynı miktarda kaplamalık kereste alınır, bakiyesi öz kaplama artığıdır. 1 m3 dişbudak tomruktan, 0.550 0.700 m3 kaplamalık kereste alınır, bakiyesi az kaplama artığıdır. 1 m3 okima tomruktan, 0.600 0.800 m3 kaplamalık kereste alınır, bakiyesi az kaplama artığıdır. 19
1 m3 ceviz tomruktan, 0.450 0.550 m3 kaplamalık kereste alınır, bakiyesi az kaplama artığıdır. 1 m3 tomruktan kereste biçilmesi halinde elde edilen kereste miktarı geriye kalan odun ve fire nispetleri ; 1. sınıf meşe tomruğun m3 ü biçildiğinde 0.800 m3 kereste alınır, bakiyesi odundur, yüzde 10 fire verir. 1. sınıf kayın tomruğu m3 ü biçildiğinde aynı miktar kereste, odun ve fire verir. 2. sınıf kayın tomruğun m3 ü biçildiğinde 0.650 m3 kereste alınır, bakiyesi odundur, % 10 fire verir. 1. sınıf çam tomruğun m3 ü biçildiğinde 0.850 m3 kereste alınır, bakiyesi odundur, % 10 fire verir. 2. sınıf çam tomruğun m3 ü biçildiğinde 0.800 m3 kereste alınır, bakiyesi odundur, % 10 fire verir. 3. sınıf çam tomruğun m3 ü biçildiğinde 0.700 m3 kereste alınır, bakiyesi odundur, % 10 fire verir. 1., 2. ve 3. sınıf köknar, ithal çam ve ithal köknar tomruğun m3 ü biçildiğinde çam tomruk ile aynı miktar kereste, odun ve fire verir. 1. sınıf kestane tomruğun m3 ü biçildiğinde 0.800 m3 kereste alınır, bakiye odundur, yüzde 10 fire verir. 2. sınıf kestane tomruğun m3 ü biçildiğinde 0.700 m3 kereste alınır, bakiye odundur, % 10 fire verir. 3. sınıf kestane tomruğun m3 ü biçildiğinde 0.600 m3 kereste alınır, bakiye odundur, % 10 fire verir. 1. sınıf okima tomruğun m3 ü biçildiğinde 0.900 m3 kereste alınır, bakiye odundur, % 10 fire verir. 2. sınıf okima tomruğun m3 ü biçildiğinde 0.800 m3 kereste alınır, bakiye odundur, % 10 fire verir. 3. sınıf okima tomruğun m3 ü biçildiğinde 0.700 m3 kereste alınır, bakiyesi odundur, % 10 fire verir. 1 m3 çeşitli tomruğun ortama ağırlığı ; Cinsi : Açık havada kurumuşunun : Karaçam 560 kg. Köknar 430 kg. Kayın 660 kg. Karakavak 450 kg. Saplı meşe 690 kg. Söğüt 560 kg. Ceviz 680 kg. 20