TÜRKMENİSTAN ÜLKE RAPORU TEMEL SOSYAL VE EKONOMİK GÖSTERGELER Nüfus 4.776.000 Dili Türkmen Türkçesi Dini %88 Müslüman, %10 Ortadoks, %2 diğer Yönetim Biçimi Cumhuriyet GSYİH 7.672 milyar $ (2002) GSYİH/kişi 1606 $ Büyüme oranı (%) 21,1(2002 yılı) Para Birimi 5200 Manat = 1 $ Başkenti Aşkabat Yüzölçümü 488.100 km2 Önemli Şehirleri Mari, Taşhovuz, Köhneürgenç, Nebitda, Kızılarbat, Tecen, Kerki, Türkmenbaşı, Çarçov(Türkmenabat) Komşuları Kazakistan, Özbekistan, İran, Afganistan İklimi Ülke genelinde kurak bir kara iklimi hakimdir Doğal Kaynakları Doğalgaz, petrol, sülfür, kaya tuzu, kömür potasyum Tarımsal Ürünleri Pamuk, buğday, meyve, sebze Sanayi Dalları Petrokimya, tekstil, doğalgaz, gübre, pencere camı ¹2002 yılı sonu itibariyle GENEL BİLGİLER Coğrafî Konum Türkmenistan Cumhuriyeti Orta Asya nın güneyinde yer almaktadır. Hazar Denizi kıyısında yer almakta olup kuzeydoğusunda Özbekistan, kuzeybatısında Kazakistan, güneyinde İran ve güneydoğusunda Afganistan ile komşudur. 488,000 km lik yüzölçümü ile bağımsız devletler topluluğunun en büyük dördüncü devletidir. Kara Kum çölü ülkenin %80 ini kapsamaktadır. Ülkenin başlıca üç nehri Ceyhun (Amudarya, 2,620 km), Tejen (1,150 km) ve Murgab (978 km) dır. Karakum kanalı 1100 km uzunluğuyla tarım sektörü açısından hayati rol oynamaktadır. Nüfusun yarısı da kanal kıyısında yoğunlaşmıştır Ülkenin Başkent Aşkabat ın da bulunduğu güney bölgesi deprem kuşağında yer almaktadır ve en son deprem şehrin tamamının yok olmasına neden olan 1948 yılındaki 8 şiddetindeki depremdir. Başlıca şehirler başkent Aşkabat, Türkmenabat, Daşoğuz, Turkmenbaşı and Mari dir. Yıllık ortalama sıcaklık ülkenin kuzeyinde 11-13ºC iken güneydoğusunda 15-18ºC arasındadır. Ocak ayı ülkenin kuzeydoğusunda oratalama -6ºC ve güneydoğusunda 5ºC sıcaklıkla yılın en soğuk ayıdır. En sıcak ay olan temmuz 40ºC nin üzerinde sıcaklıklara maruz kalbilmektedir. Yıl boyunca kuru ve güneşli bir hava hakimken, kısa süreli sağanak yağışlar da görülür. Kışları kar yağışı da görülebilir.
Nüfus Yapısı ve Dil Bağımsız devletler topluluğu içerisinde alan büyüklüğü açısından dördüncü sırada yer alsa da nüfus 5.799 milyondur. Nüfusun %77 si Türkmen olup diğer etnik grouplar Özbekler (%9.2), Ruslar (%6.7), Kazaklar (%2), Tatarlar (%0.8), Azeriler (%0.8), Ermeniler (%0.8), Beluşiler (%0.8) ve Ukraynalılar (%0.5)dır. Nüfusun %45 i kırsal kesimde yaşamaktadır. Türkmen nüfusun oranı 1989 da %72 iken 1997 nüfus sayımında %80 lere çıkmıştır ve 2003 yılı ortasında belirtilen rakam, bu oranın %95 e ulaştığıdır. Bu ratışın sebebiyse Türkmen olmayan nüfusun özellikle eğitim ve istihdam konularında yaşadıkları ayrımcılıklarla göçe zorlanmasıdır. Yaş İtibariyle Nüfus Male Female Total 0-14 900 855 1,755 15-64 1,387 1,438 2,825 65+ 75 120 195 Total 2,361 2,414 4,776 Kaynak: E.I.U. (The Economist Intelligence Unit) Country Profile, 2004 Türkmenistan'da 12 Nisan 1993 tarihinden itibaren Kiril harflerinin bırakılması, belli bir süre sonra da Latin harflerine (alfabesine) geçilmesi kararlaştırılmıştır. Türkmen Türkçesi ülkenin resmi dilidir. Bunu yanısıra Rusça yaygın olarak kullanılmaktadır. Ayrıca Türkmenistan ın kuzeyinde de Özbek azınlıklar tarafından Özbekçe kullanılmaktadır. Siyasî ve İdarî Yapısı 1924'te Türkmenistan SSCB ne bağlı bir Cumhuriyet haline gelmiş ve Türkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. 7 Ocak 1990 tarihinde ise Türkmenistan da, seçimler yapılmış, resmi dil Türkmence kabul edilmiş, 22 Haziran 1990 tarihinde Türkmenistan egemenliğine, 27 Ekim 1991 tarihinde de bağımsızlığına kavuşmuştur. Türkmenistan başkanlık sistemi ile yönetilen, anayasasına göre, demokratik, laik bir hukuk devletidir. Tarafsızlık statüsü Birleşmiş Milletler Teşkilatı tarafından onaylanmıştır. Halk Maslahatı milli iradenin en yüksek temsilcisi niteliğindedir. Ayrıca anayasa değişikliği, referandum, ülkenin ekonomik, sosyal ve politik gelişmesine yön verecek ana konularda tavsiyeleri tartışma ve karar alma yetkisine sahiptir. Ancak Halk Maslahatı yasama organı değildir. Türkmenistan ın yasama organı Meclis tir. Halk Maslahatı kararları Meclis tarafından yasalaştırılır. Meclis, anayasanın hazırlanması ve değiştirilmesi, kanunların yasalaştırılması, parlamento ve başkanlık seçimlerinin tarihlerinin belirlenmesi, Başbakan yardımcılarınca yürütülen faaliyetlerin onaylanması, bütçenin onaylanması hususlarında yetkilidir. Türkmenistan da bir tek Demokrat Parti bulunmaktadır.
GENEL EKONOMİK DURUM Genel Yapı ve Gelişmeler Türkmenistan, diğer eski Sovyet Cumhuriyetlerine göre SSCB nin dağılmasından en az etkilenen ülke olmuştur. 1992 ve 1993 yıllarında dünya fiyatlarıyla doğal gaz ihraç edilmesine başlanmasıyla, ülke ekonomisinde ve dış ticaret dengesinde önemli iyileşmeler gözlenmiştir. Bu olumlu gelişmeyle birlikte, 1993-1994 yıllarında Ukrayna nın ve diğer BDT ülkelerinin gaz borçlarını ödeyememesi Türkmenistan ekonomisinde bir likidite krizi yaratmış, 1993-1995 yılları arasında milli gelir yüzde 30 azalmış ve ekonomiye yüzde 1700 lere varan bir hiperenflasyon ortamı hakim olmuştur. 1996 yılında dış ticaret ve döviz kuru rejiminde bazı reformlar başlatan Türkmen Hükümeti 1997 den itibaren enflasyonu denetim altına alabilmiştir. Ancak 1997 de hem tarımda kötü hasat alınması, hem de Mart 1997 den itibaren Rusya üzerinden BDT ülkelerine gaz verilmesinin durdurulması milli gelirin yüzde 17 oranında azalmasına yol açmıştır. 1997-1998 yıllarında Türkmen doğalgaz ihracatının Rusya tarafından engellenmesi ülke dış ticaret ve yatırım işlemlerinin finansmanını zorlaştırmış; pamuk rekoltesinde yaşanan istikrarsızlık da bunlara eklenince ülkenin mali imkanları olumsuz etkilenmiştir. Bu dönemde doğalgaz ihracatından döviz elde edilememesi ile başlayan döviz sıkıntısı, konvertasyon sorununa sebep olmuş, resmi kur ve piyasada uygulanan karaborsa kur arasındaki farkı giderek büyümeye başlamış ve 1999 yılının ikinci yarısında bu fark yüzde 200 lük oranlarla ifade edilir hale gelmiştir. Hükümetin ihracatı arttırma politikalarına ağırlık vermesi sonucunda ülkede elde edilen hammaddelerin işlenip ihraç edilmesi öncelik kazanmıştır. Özellikle tekstil ve petrokimya sektöründe bu konu ile ilgili önemli adımlar atılmıştır. Ukrayna ya doğalgaz ihracatının yeniden başlaması ile; 1999 yılının Ocak-Ağustos döneminde gerçekleştirilen ihracat, bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 135 artış göstermiş, aynı dönemde ithalattaki artış ise yüzde 9.2 de kalmıştır. Bu olumlu gelişmeler sonucunda cari işlemler açığı 1999 yılında önemli ölçüde azalmıştır. 1999 yılının ilk 7 ayında petrol ve sanayi üretimleri yüzde 18 artmıştır. Ülke ekonomisinde yaşanan bu olumlu gelişmeler sonucu milli gelirinin yüzde 10 oranında arttığı tahmin edilmektedir. İktisadi Gelişmeler EKONOMİ 1999 2000 2001 2002 GSYİH milyar $ 3,305 4,404 5,962 7,672 GSYİH değişme (%) 16 17,6 12 8,5 Fert başı gelir 452,5 474,6 537,5 622,6 Enflasyon (%) 24,2 8,3 11,6 14,4 Kaynak: The Economist Intelligence Unit Bağımsızlığının ilk yıllarında ekonomik ve istatistik veri toplamada dahi güçlük çeken Türkmenistan, 1991 yılından bu tarafa gelinen süreç içerisinde tüm güç koşullara rağmen 1999 yılında %16 lık rekor bir büyüme hızını yakalamış bulunmaktadır. Dünya doğalgaz fiyatlarındaki artışa rağmen Rusya Federasyonu ve Ukrayna başta olmak üzere bazı ülkelerden doğalgaz alacağını tahsil edemeyen Türkmenistan, özellikle enerji, tarım ve
tüketim malları sektörlerinde yapılan ciddi yatırımlar sonucunda 1999 yılını %16, 2000 yılını ise %8 lik büyüme oranları ile geride bırakmıştır. 2001 yılında ise bu rakam adeta bir rekoru ifade edercesine %20,5 olarak gerçekleşmiştir. 2002 ve 2003 yıllarında ise aynı rekorların en azından tekrarlanacağı tahmin edilmektedir. Bu sıra dışı büyüme oranlarının ithalat hacmine yansıyacağı göz önüne alındığında Türkmenistan ın ülkemiz açısından ne denli ciddi bir potansiyel pazar olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Türkmenistan Projeksiyon Özeti(%) 2002a 2003b 2004c 2005c Reel GSYİH büyümesi 21,1 20,0 15,0 10,0 İhracat-fob (milyar dolar) 2,86 3,93 3,78 3,74 İthalat-fob (milyar dolar) 2,12 2,62 2,85 3,06 a Gerçekleşen. b Economist Intelligence Unit tahmini. c Economist Intelligence Unit projeksiyonu. Kaynak: The Economist Intelligence Unit Turkmenistan Country Report, October 2003 SEKTÖRLER Gayri Safi Milli Hasılanın Sektörel Dağılımı (%) Sektörler 2000 2001 2002 Tarım 28,1 28,8 27,5 Sanayi 50 50,7 51 Hizmetler 21,9 20,5 21,5 Tarım Türkmenistan tarım sektöründe, pamuğun önemli bir kazanç olması ve de hükümetin gıdada kendi kendine yeterli olabilme hedefleri neticesinde ülkenin bağımsızlığından beri sektörde liberasyon düşük seviyededir. Sektörün GSYİH ya katkısı son yıllarda önemli ölçüde artmıştır. Ürün artışıyla birlikte 1997 yılında %9.5 seviyesinden 2001 yılında %29 a yükselmiştir. İstihdamın %50 sinin 1998 kayıtlarına göre bu sektörde çalışması ülkenin iş imkanlarının yetersizliğinin göstergesidir. Ülkede pamuk üretimi ve pazarlaması devlet kontrolü altındadır. Çiftçiler tohum, gübre ve tarım aletleri maliyetlerinin %50 si oranında sübvanse edilmektedir. Üretilen pamuğun daha sonra devlete belirli bir fiyattan satılması zorunludur. Pamuk, son zamanlarda uygun olmayan hava şartları ve azalan toprak kalitesi nedeniyle dalgalansa da, geleneksel olarak Türkmenistan ın ihraç gelirlerinde ilk sıradadır. 1999 yılında 1.3 milyon tonluk hasatla son dört yılın en iyi üretimi yapılsa da daha sonraki senelerde hükümetin hedeflerinin altında kalmaktadır. İstatistiklere bakıldığında pamuk üretimi beklenenin %45 altında ve sadece 600 milyon tondur. Hükümet şeker pancarı ve pirinç üretimini yaygınlaştırarak ve ekilen araziyi arttırarak gıdada kendine yeterliliği hedeflemiştir. Bunu yapmadaki amaç ise ithalat maliyetini azaltmaktır. Buna bağlı olarak da son yıllarda tarım aletleri ithali artmıştır çünkü ülkede bu aletlerin imalatı henüz gerçekleşmemektedir. 1993 ve 2000 yılları arasında tohum üretim alanları 3 kat artmıştır.
Türkmenistan Tarımsal Çıktı Miktarları (x000) ÜRÜN 2001 2002 2003 Buğday 1760,3 2200 2534 Arpa 22,8 28,5 31 Pirinç 39,1 80 109,5 Mısır 9,6 12 13 Patates 30 28 30 Pamuk (işlenmemiş) 1100 700 713,7 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Turkmenistan Country Profile, Janurary-2004 Sanayi ve Madencilik Türkmenistan'ın ekonomik faaliyetlerinin genel eğilimleri, "ekonominin temel taşı" olan enerji sektöründeki gelişmelere göre şekillenmektedir. Son yıl içerisinde de sanayi sektöründe Türkmenistan sanayisinin gaz ve petrol çıkarımına yönelmesiyle emek yoğunluklu hafif sanayiden gaz sanayiine geçiş yaşanmaktadır. Ülke büyük ölçekli gaz ve petrol kaynaklarına sahiptir ve hükümet enerji sektörünün gelişimine büyük bir önem vermekte ve sektör potansiyelinin ortaya çıkartılması için bir dizi proje yürütmektedir. Bu projelerin başarıya ulaşması önemli ölçüde yabancı kaynağın ülkeye girmesine bağlı bulunmaktadır. Rusya ile uzun süren diyaloglar Nisan 2003 tarihinde sonuçlanarak Türkmenistan ın gaz ihracatını 4 milyar m3 seviyesinden 70-80 milyar m3 seviyesine çıkarmaktadır. Ukrayna ve Rusya Türkmenistan ın hidrokarbon endüstrisinin yenilenmesinde de yer almaktadır Son 5 yıla bakıldığında sanayi sektörü ortalama %50 payla ekonomiye yön vermektedir. Sektör içerisinde özellikle hidrokarbon endüstrisi ihracat gelirinin büyük bir kısmını kapsayarak en önemli alt sektör durumuna gelmiştir. Son yıllarda gelişmekte olan petrol ve gaz endüstrisi 1999-2002 de GSYİH nin %20 sini oluşturarak ekonomiye yön verir hale gelmiştir. Fakat yabancı kaynaklı doğrudan yatırımlar petrol ve gaz sektöründeki potansiyele nazaran sermaye akışını yurtiçine çekmekte düşük kalmaktadır. Türkmenistan ın ucuz işgücünden yararlanmak isteyen yabancı yatırımcıları engelleyen başlıca nedense ihracat hattının noksanlığıdır. Yabancı kaynaklı doğrudan yatırımların sektörel dağılımına bakıldığında ilk sırada hidrokarbon sektörü yer almaktadır. Devlet yabancı şirketleri lisans ihaleleri için cezbetmeye çalışsa da lisans şartlarındaki kısıtlayıcı unsurlar şirketleri yıldırmaktadır. Enerjiden başka Türkmenistan daki diğer yatırımlar tekstil sektöründedir. Bu yatırımlar da özellikle Türk finanslı ortak yatırımlardır. Her ne kadar devlet yabancı yatırımları desteklese de uygun iş ortamı için gerekli politik ve makro ekonomik reformları gerçekleştirmekten yoksundur. Pamuk işlemeciliği de ihracat gelirindeki büyüklüğüyle birlikte üretim sektöründe önem kazanmaya başlamıştır. Pamuk mahsulü de artık yerel olarak üretilmektedir. Bağımsızlıktan önce %3 olan pamuk üretim kapasitesi 2001 yılı itibariyle %30 a yükselmiştir ve yeni fabrikaların üretilmeye açılmasıyla birlikte bu oranın artması beklenmektedir. Tekstil sektöründeki fabrikaların çoğu Türk şirketlerle yapılan ortak yatırımlar sonucudur.
Bitki örtüsü bakımından fakir olan Türkmenistan, madenler yönüyle oldukça zengindir. Madencilik ve enerji sektörü, sahip olduğu zengin mineral kaynaklar nedeni ile sınai üretimde önemli bir yer tutmaktadır. Ülkenin işletilebilen başlıca doğal kaynakları; doğalgaz, sodyum sülfat, krom (Karaboğaz Lagunu), sülfür, kurşun, galyum (Gaurdak Bölgesi), bentonit (Oglanlı Bölgesi), brom, iyot (Çeleken, Nebitdağ) ve petroldür. Ayrıca, önemli miktarda sodyum ve potasyum çıkartılarak, kimya sanayinde kullanılmaktadır. Tuz üretimi madencilik faaliyetleri arasında önemli bir yer tutmakta ve üretimin büyük kısmı kimya sanayiinde kullanılmaktadır. Ülkede son yıllarda altın ve platin rezervlerine de rastlanmıştır. Türkmenistan, SSCB nin en büyük sodyum sülfat üreticisi olmasına rağmen, zamanla bu rezervler tükenmiş ve sodyum sülfat tesislerinin faaliyetleri durdurulmuştur. Hükümet ana tüketici malların üretiminde kendine yetebilmeyi amaçlamaktadır. Bu malların başında makine yapımı, metalürji ve gıda yer almakta olup hükümet tarafından ithal ikameci sanayileşme çerçevesi içerisinde destek görmektedir. Şu an Mari de şeker rafinelerinin, gıda üretim fabrikalarının ve metalürji fabrikalarının inşası devam etmektedir. Alüminyum fabrikası yapımı da planlar arasındadır. Türk ihaleciler kırsal kesimde istihdamı arttırmak için selüloz fabrikası ve çelik fabrikası, giyim ithalatını durdurmak içinse emek yoğunluklu giyim fabrikaları inşa etmişlerdir. Yerel gübre üretimi için de önemli yatırımlar mevcuttur. Bazı Sanayi Ürünlerine Ait Üretim Rakamları( '000 ton ) 1996 1997 1998 Çelik 1118 n/a n/a Çimento 438 601 750 Gübre 62 54 68 Tekstil 32,6 35,7 39,5 İnşaat İnşaat sektörü de GSYİH ye olan %10 luk payıyla en önemli üçüncü sektör durumundadır. Bu sektördeki büyüme yabancı kaynaklı projeler sayesinde olmaktadır. Sovyetler birliğinin geri kalanında da olduğu gibi Türkmenistan da iskan şartları kötü olsa da ikamet inşaatı için ayrılmış fonlar bloke edilmiştir. Hükümetin yapılanma planları daha çok büyük projeler üzerinedir. İnşaat sektörü Türkmenistan ın yabancı şirketlerin aktif olduğu sektörlerden biridir. Özellikle Türk ve Ukraynalı firmalar ön plandadır. Başkent Aşkabat ta başkanlık sarayı ve yeni meclis binası sektörde ilk sırada yer alan Fransızlar tarafından yapılmıştır. Yapılacak diğer büyük projelerde Türk ve Ukraynalı firmaların adı geçmektedir. Hizmetler Türkmenistan da hizmet sektörü devletin gaz üretimine ve ithal ikameci sanayileşmeye verdiği önemden dolayı pek gelişme gösterememiştir. Hükümet parekendeciliğin büyük bir kısmını özelleştirme yanlısı olsa da alım gücünün düşük olması ve kredi alımındaki sınırlamalar sektörün gelişmesini engellemiştir. Turizm altyapı eksikliği ve yönetimin ülkeyi yabancılara açmak istememesinden dolayı gelişmemiştir. 2002 yılı itibariyle gelen vize kısıtlamaları da turist sayısının azalmasına neden olmuştur.
Ulaştırma Türkmenistan Hazar Denizi ve Volga-Don kanalına erişimi sayesinde diğer Orta Asya komşuları gibi yalıtılmış değildir. Türkmenistan 22000 km karayoluna we 2440 km demir yoluna sahiptir. 2000 yılında başlayan ve ülkenin güneyindeki başkent Aşakabat tan kuzeyindeki Daşoğuz a kadar uzanan demir yolunu ve Aşkabat tan Hazar Denizi ne uzanan otoyolunu da içeren projelerin 2006 yılına kadar tamamlanması beklenmektedir. 1996 yılında İran ile bağlantı açısından önemli olan demir yolu açılmıştır. Türkmenbaşı ndaki liman onarılmış ve Aşkabat taki havaalanı yenilenmiş ve genişletilmiştir. Aşkabat, Daşoğuz ve Mari taşımacılığı yenileme çalışmaları yapılmaktadır. Otomobil mülkiyetine ait kesin bir bilgi bulunmamaktadır fakat her 100 kişiden sadece 5 inin otomobili olduğu tahmin edilmektedir. Telekomünikasyon Telekomünikasyon ağını geliştirme çalışmaları 2000-10 yılları için devlet planları arasındadır. Alman ve Fransız şirketleri bu çalışmalarda söz sahibidir. Hükümet açıklamalarına göre bu iki ülke 1993 yılından beri ülkeye 33 milyon dolar yatırım yapmıştır. Uluslararası Telekomünikasyon Birliği nin açıklamalarına göre 2000 yılında her 1000 kişiye sadece 82 telefon hattı düşmektedir. Cep telefonculuğu henüz yaygınlaşmamıştır. 1000 kişiden 2 kişi cep telefonuna sahiptir. Uluslararası telefon hatlarının kullanımı kısıtlıdır. Kamuya ait olan Turkmentelekom Mayıs 2000 tarihinden beri tekel durumdadır. İletişim konusunda zorluk çıkaran bir başka husus da internet kullanıcı sayısının son derece az olmasıdır. Asya yı Avrupa ya bağlayacak olan ve internet kullanımını yaygınlaştıracak olan fiber optik hattın inşası 2002 yılı itibariyle başlamıştır. İş Gücü Ülkedeki işsizlik oranına dair kesin bir bilgi bulunmamaktadır fakat hükümet her vatandaş için iş garantisi verdiğinden resmi işsizlik oranı sıfırdır. Buna rağmen 1998 yılında yapılan anket sonuçlarında işsizlik oranı %19 çıkmıştır ve resmi olmayan kaynaklara göre özellikle kırsal kesimlerde genç işsiz nüfusun büyüyen bir problem olduğu belirtilmiştir. Tarım sektörü işgücünün %50 sini barındırmaktadır. Sanayi de %12 lik pay ile ikinci sırada yer almaktadır. Diğer Sovyet cumhuriyetlerinde tarım, sanayi sektöründeki yeniden yapılanma çalışmalarına müteakip işçileri işsiz bırakmaktadır. Eğitim sektörü de 1998 kayıtlarına göre toplam iş gücünün %10 una istihdam sağlamaktadır. İş Gücü Sektörel Dağılımı İş Gücü (bin, ortalama) 1995 1996 1997 1998 Tarım & Ormancılık 738,4 772,3 781,7 892,4 Sanayi 165,8 172 188,1 226,8 İnşaat 156,5 136,2 122,8 108,2 Ulaşım & Telekomünikasyon 82,1 77,7 77,9 90,7 Ticaret & Yiyecek İçecek Sanayi 106,7 91,8 101,2 115,8 Hizmetler 45,7 50,2 46,8 48,3 Sağlık 97,2 97,4 100,4 89,2 Eğitim 193,4 183,8 185,9 190,5 Bürokrasi 23,6 24,7 25,3 28,8
EKONOMİK PERFORMANS Bağımsızlığından beri Türkmenistan ekonomisin büyümesi hükümetin gaz ihraç pazarlarındaki başarısına göre şekillenmeye başlamıştır. 1989 yılında 89,9m3 olan petrol üretiminin 1997 yılında 17,3 m3 düşmesi, o yıllardaki GSYİH nın %40 lık düşüşünün göstergesidir. 1998 yılından bu yana da resmi kayıtlara göre GSYİH da %16 lık büyüme gerçekleşmiştir. 2002 yılı itibariyle üretimde 1989 verilerine oranla %98,4 büyüme yaşanmıştır. Toplam üretimdeki bu artış gaz üretimdeki büyük artışla gerçekleşmiştir. Ekonominin sübvanse edilmesi enflasyon değerlerini düşük göstermektedir. Ayrıca gaz, petrol, pamuk ve buğday üretiminin toplam olarak değerlendirilmemesi neticesinde aslında 2000 yılından beri düşmekte olan GSYİH resmi kayıtlara göre artış olarak gösterilmektedir. Elektrik üretimi de sanayi sektörünün resmi kayıtlarda belirtildiği kadar iyi olmadığının göstergesidir. 2002 yılında 8,6milyon kwatt/s olan elektrik üretiminin 2001 yılında 10,5 milyon kwatt/s olması bunun en iyi açıklamasıdır. Tarım sektöründeki 2002 yılı üretimine göre pamuk üretimi her yıl %60 düşse de tarım sektöründeki toplam artış %15,5 olarak gösterilmektedir. Ukrayna ve Rusya ya gaz ihracatının yeniden başlaması 1998 yılından beri ülkenin ekonomisinin iyileşmesinde önemli rol oynamıştır. Bağımsızlıktan beri Türkmenistan bu sektörde üç kriz yaşamıştır. 1992 yılında Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla Türkmenistan ın pazarlarında talebin düşmesine dolayısıyla üretimin azalmasına neden olmuştur. Sektör ikinci kez de 1994 yılında Rusya nın devlet kontrolündeki gaz üretiminde tekel duruma gelip Türkmenistan ın Avrupa pazarına açılmasını engellemesiyle yaşanmıştır. 1997 yılında da Ukrayna nın sürekli olarak Türkmenistan a olan borçlarını ödememesi, bu ülkeye olan ihracatı durdurmuştur. Ukrayna ya ihracat 1999 yılında yeniden başlamıştır fakat Ukrayna nın biriken yeni borçları aynı yıl ihracatı durdurmuştur.türkmenistan 2000 yılında Ukrayna ve Rusya ile yeni ilişkilere başlamıştır ve o tarihten itibaren de ciddi bir büyüme yaşanmaktadır. Fakat boru hattının yetersiz kalması, yeni yatırım gereksinimleri ve ihracat pazarlarındaki artan rekabet Türkmenistan ın hidrokarbon sektöründeki büyümesini engelleyici faktörlerdir. Tarım sektöründeki performans reel ekonomide önemli bir yere sahiptir. GSYİH nın %25 ine tekabül etmekte olup nüfusun da %55 ine istihdam sağlamaktadır. Bu sektördeki büyüme pamuk ve hububat ekimiyle doğru orantılıdır. Fakat yetersiz reformlar, düşük fiyat tedarikleri ve kötü hava şartları sektörü olumsuz etkilemektedir. Geçmişte pamuk ihracat gelirinde önemli bir yere sahipken, global fiyatlardaki düşüş gelirin düşmesine neden olmuştur. Yeni toprak reform mevzuat düzenlemeleri de günümüze kadar ertelenmiştir. Ekonomide yatırım seviyesiyle ilgili fazla bir bilgi yoktur. Hükümet yatırımlarını daha çok prestijli inşaat projelerine ve ithal ikameci sanayileşmeye yapmaktadır. Türkmenistan ın hidrokarbon ve pamuk sektörleri ihracatındaki katma değerini yükseltmek hükümetin başlıca hedefleri arasındadır. Bundan dolayı rafineri ve pamuk üretim sanayii önem kazanmıştır. Resmi kayıtlara göre 2002 yılı sermaye yatırımındaki artış %9 dur. Toplam yatırımların %70 i üretim kapasitesini arttırmaya yöneliktir. Yabancı kaynaklı doğrudan yatırımların payı %8 den ise %5 düşmüştür. Bu düşüşü ise yabancı şirketlerin ülkedeki ticaret ortamının güvenilir olmamasından kaçması olarak değerlendirebiliriz. Yıllık enflasyon 1993 yılında %3000 ile en yüksek değerine ulaşmış 1994-96 yıllarında da %10002e inmiştir. Yüksek enflasyon yaşam şartlarının ve reel ücretlerin düşmesine neden olmuştur. 1997yılından beri ücretler iyileşmeye başlasa da hükümetin şirketleri iflasa
sürüklememek için borçlarını ödemeleri için zorlamaması sonucunda ücretlerin geç ödenmesi sıklıkla görülmeye başlanmıştır. Ücretlerde düşüklük özellikle kentlerde yaşayanları zor durumda bırakmaktadır. Kırsal kesimde yaşayanların aksine kendilerine ait topraklarının olmaması hayat standartlarını daha da alçaltmaktadır. Resmi enflasyon artışı 1997 den beri sıkı parasal ve mali politikalar sayesinde yavaşlamıştır. Hükümet enflasyon değeri hakkında bilgi yayınlamasa da tahminler 2002 yılında enflasyonun %10,6 seviyesine indiği yönündedir. Enflasyona sübvansiyonlar ve fiyat kontrolleri ile müdahale edilmektedir. Bedava elektrik, su ve gaz kullanımı, enflasyon değerinin düşük olmasındaki ana sebeplerdir. DIŞ TİCARET Türkmenistan ın ihracat gelirlerinde gaz satışına bağlı olması ülkenin yıllık ticaret dengesinde büyük dalgalanmalara yol açmaktadır. Bağımsızlığından önce ülke, diğer Sovyet cumhuriyetlerine pazar fiyatının altında gaz ihraç ederek büyük ticari açık yaşamaktaydı. 1991 yılından 1994 yılına kadar gaz fiyatlarının yükselmesiyle Türkmenistan, o yıllarda ticaret fazlası yaşar olmuş hatta ticaret fazlası GSYİH nın %40 ına denk gelmiştir. Gaz ihracatı 1995-96 yıllarında GSYİH nın %60 ına yükselmiş ticaret fazlasını daha da arttırmıştır. Fakat 1997 yılında gaz ihracatının azalması ticaret dengesini sarsmış, ticaret fazlasından ticari açık yaşanmasına neden olmuştur. Açık, anapara ve tüketim mallarına gerek duyan küçük üretim yerlerinin ithalat maliyetlerini artmasıyla kötülemiştir. Türkmenistan Dış Ticareti (Milyon $) Yıllar 1999 2000 2001 2002 2003 İhracat 1164 2383 2526 2856 3632 İthalat 1374 1739 2201 2119 2512 Denge -210 644 325 737 1120 Rusya ile 1999, Rusya ile de 2000 yılında imzalanan anlaşmalar sayesinde ticari denge yine ticaret fazlasına dönmüştür. Gaz satışından oluşan ihracat geliri, 2001 yılında toplam ihracat gelirinin %57 sini oluşturmuştur fakat ticaret fazlası ithalat giderleri nedeniyle %50 azalmıştır. İstikrarlı ihracat, ülkenin 2001 yılında bağımsızlığından beri en yüksek ticaret fazlasını yaşamasını sağlamıştır. Global fiyatlarının yüksek oluşu, ithalatın takas yöntemiyle yapılması sonucu ithalat maliyetinin düşük ticaret dengesindeki başarıyı açıklamaktadır. Geçmişte olduğu gibi petrol ve rafineri ürünlerin satışı ve pamuk sırayla toplam gelirin ikinci ve üçüncü tedarikçisidir. Hükümet, pamuk ihracatının katma değerini arttırmak için yatırımcıları tekstil sektörüne yöneltmeye çalışmaktadır. Bunun yanı sıra elektrik ihracatı da önemli bir gelir kaynağıdır. Türkmenistan elektrik üretiminde önemli ölçüde fazla kapasiteye sahiptir ve bu doğrultuda altyapıyı iyileştirme çalışmaları halen devam etmektedir. Özellikle Afganistan önemli bir Pazar konumundadır.
Başlıca Kalemler İtibariyle Türkmenistan ın Dünya dan İthalatı (2001) GTİP ÜRÜN DEĞER (bin $) 33 Uçucu Yağlar ve Rezoneirler; Parfümeri, Kozmetik 18 079 38 Muhtelif Kimyasal Maddeler 13 952 39 Plastik Mamulleri 13 822 24 Tütün ve tütün Yerine Geçen İşlenmiş Maddeler 12 170 34 Sabunlar,Yüzey-aktif Organik Maddeler,Yıkama Müstahzarları,Suni Mumlar,Temizleme ve Bakım 10 350 Ürünleri 27 Mineral Yakıtlar,Mineral Yağlar ve Ürünleri 9 025 15 Hayvansal&Bitkisel Katı-Sıvı Yağlar, Yemeklik Katı Yağlar, Hayvansal&Bitkisel Mumlar 8 255 32 Boyacılıkta kullanılan Ürünler, Boyalar,Tanenler,Vernikler 6 319 25 Tuz, Kükürt, Topraklar ve Taşlar 5 779 31 Gübreler 5 331 Kaynak: International Trade Center (ITC) database on product trade flows 2001 (www.trademap.net) Resmi bilgilere göre ithalatta önde gelen malların başında sermaye malları gelmektedir. 2004 yılının ilk çeyreğinde toplam ithalat giderlerinin %78 ini sermaye teçhizatı oluşturmaktadır. Bu hidrokarbon sektörü ve sanayi alt sektörleri olan tekstil ve elektriğe verilen öncelikten kaynaklanmaktadır. Türkmenistan teknoloji ekipmanının %25 ni, ulaşım ekipmanının da % 39 unu Rusya dan almaktadır. Rusya hammadde ithalatında da önemli rol oynamaktadır. Ukrayna da ülkenin teknoloji ekipmanının %17 sini tedarik etmektedir. Türkiye Türkmenistan da özellikle inşaat sektöründe büyük atılımlar gerçekleştirmiştir. Birleşik Arap Emirlikleri ise hidrokarbon sektöründe önemli bir yere sahiptir. Yetklilerin açıklamalarına göre Türkmenistan 2004 yılını ilk çeyreğinde Ukrayna, İtalya, İran, Türkiye ve Rusya başta olmak üzere toplam 50 ülkeye ihracat yapmıştır. Son iki yıl içerisinde Ukrayna ithal ettiği Türkmen gazıyla Türkmenistan ın en geniş pazarı haline gelmiştir. İran ve Rusya da pazarda ikinci ve üçüncü sıradadırlar. İtalya petrol ürünleri ithalatında Türkmenistan için önemli bir yere sahiptir. Pamuk lifi ihracatında da İran ve Türkiye başlıca pazarlardır. Başlıca Ticaret Partnerleri İhracat ( milyon US$ ) 2002 İthalat ( milyon US$ ) 2002 Ukrayna 1346 Rusya 361 İtalya 487 Türkiye 234 İran 356 Ukrayna 213 Türkiye 168 BAE 182 Kıbrıs 91 ABD 137 Diğerleri 2710 Diğerleri 1819 Kaynak: EIU Country Profile 2002
TÜRKİYE ile TİCARET Dış ticaret verilerine göre 2002 yılında Türkiye nin Türkmenistan a olan ihracatı 118 milyon dolarken %44 lük bir büyümeyle 170 milyon dolara yükselmiştir. Bu ülkeden yaptığımız ithalat ise %25 artışla 99 milyon dolardan 123 milyon dolara çıkmıştır. 2004 ilk çeyreği itibariyle 48 milyon dolar ihracat, 42 milyon dolar ithalat şeklindedir. Türkiye Türkmenistan Dış Ticaret Göstergeleri (Bin $) İhracat İthalat Denge Hacim 1997 117 533 73 548 43 985 191 081 1998 95 813 41 995 53 818 137 808 1999 106 628 67 029 39 599 173 657 2000 120 154 97 878 22 276 218 032 2001 105 031 97 878 33 238 176 770 2002 118 364 99 014 19 350 217 378 2003 170 347 123 681 46 666 294 028 2004* 48 723 42 209 - - *İlk çeyrek Son yıllara baktığımızda Türkmenistan ile ticaretimizde herhangi bir açık söz konusu değildir. Türkmenistan istikrarlı dışa açılma süreci içerisinde Türkiye ile daha fazla ticaret yapmaya eğilimli bir trend çizmektedir. Bir ara çeyrek milyar doları aşan bir ticaret hacmi yakaladığımız bu ülke ile ticaret hacmi zik-zaklı gidiyor gibi görünmesine karşın 2004 yılının ilk çeyreğine ilişkin rakamlar geçen yılki hacmin aşılabileceğini göstermektedir. 2003 yılında Türkmenistan a ihracatımızın mal bazında yapısı genel hatları ile aşağıdaki gibi olmuştur : Türkmenistan a İhracatımız (2003 yılı $) GTİP ÜRÜN ADI TOPLAM $ 85 ELEKTRİKLİ MAKİNA VE CİHAZLAR,AKSAM VE PARÇALARI 24182227 73 DEMİR VEYA ÇELİKTEN EŞYA 24030746 84 NÜKLEER REAKTÖRLER, KAZAN; MAKİNA VE 23997210 CİHAZLAR,ALETLER,PARÇALARI 39 PLASTİK VE PLASTİKTEN MAMUL EŞYA 15268409 94 MOBİLYALAR,AYDINLATMA,REKLAM LAMBALARI,PREFABRİK 6014641 YAPILAR 76 ALUMİNYUM VE ALUMİNYUM EŞYA 5157773 72 DEMİR VE ÇELİK 5097859 38 MUHTELİF KİMYASAL MADDELER 4765635 48 KAĞIT VE KARTON;KAĞIT HAMURUNDAN KAĞIT VE 4225619 KARTONDAN EŞYA 68 TAŞ,ALÇI,ÇİMENTO,AMYANT,MİKA VB MADDELERDEN EŞYA 3628753 44 AĞAÇ VE AĞAÇTAN MAMUL EŞYA;ODUN KÖMÜRÜ 3456093 55 SENTETİK VE SUNİ DEVAMSIZ LİFLER 3300064 87 MOTORLU KARA TAŞITLARI,TRAKTÖR,BİSİKLET,MOTOSİKLET 3222627
VE DİĞER 32 DEBAGAT VE BOYACILIKTA KULLANILAN 3214044 HÜLASA,BOYA,MACUN,SAKIZLAR 15 HAYVANSAL VE BİTKİSEL YAĞLAR VE BUNLARIN 3092611 MÜSTAHSALLARI 34 SABUNLAR,YÜZEY AKTİF ORGANİK MADDELER,YIKAMA- 3085954 YAĞLAMA MADDE. 57 HALILAR VE DİĞER DOKUMAYA ELVERİŞLİ MADDEDEN YER 2986627 KAPLAMALARI 18 KAKAO VE KAKAO MÜSTAHZARLARI 2175841 25 TUZ,KÜKÜRT,TOPRAK VE TAŞLAR,ALÇILAR VE ÇİMENTO 2158645 20 SEBZE,MEYVA,BİTKİ PARÇALARI,SERT KABUKLU YEMİŞ 1935417 KONSERVELERİ 64 AYAKKABILAR,GETRLER,TOZLUKLAR VB EŞYA VE AKSAMI 1715744 70 CAM VE CAM EŞYA 1633422 69 SERAMİK MAMULLERİ 1470848 27 MİNERAL YAKITLAR,MİNERAL YAĞLAR VE 1371131 MÜSTAHSALLARI,MUMLAR 83 ADİ METALLERDEN ÇEŞİTLİ EŞYA 1226301 19 ESASINI HUBUBAT,UN,NİŞASTA,SÜT TEŞKİL EDEN 1174834 MÜSTAHZARLAR 90 OPTİK,FOTOĞRAF,SİNEMA,ÖLÇÜ,KONTROL,AYAR 1132464 CİHAZLARI,TIBBİ ALET. 17 ŞEKER VE ŞEKER MAMULLERİ 1127470 96 ÇEŞİTLİ EŞYA 1039194 40 KAUÇUK VE KAUÇUKTAN EŞYA 1027723 58 ÖZEL DOKUNMUŞ MENSUCAT,DANTELA,DUVAR 987311 HALILARI,İŞLEMELER 33 UÇUCU YAĞLAR,REZİNOİTLER,PARFÜMERİ,KOZMETİKLER VB 946197 82 ADİ METALLERDEN ALETLER,BIÇAKÇI EŞYASI,SOFRA 856334 TAKIMLARI 35 ALBÜMİNOİD MADDELER,TUTKALLAR,ENZİMLER VB 818180 62 ÖRÜLMEMİŞ GİYİM EŞYASI VE AKSESUARLARI 813000 63 MENSUCATTAN MAMUL DİĞER EŞYA,KULLANILMIŞ 751799 EŞYA,PAÇAVRALAR 54 DOKUMAYA ELVERİŞLİ SUNİ VE SENTETİK LİFLER 716558 41 HAM POSTLAR,DERİLER (KÜRKLER HARİÇ) VE KÖSELELER 665872 22 MEŞRUBAT,ALKOLLÜ İÇKİLER VE SİRKE 662994 06 CANLI BİTKİLER VE ÇİÇEKÇİLİK MÜSTAHSALLARI 630184 28 İNORGANİK KİMYASAL MÜSTAHSALLAR,ORGANİK,İNORGANİK 543758 BİLEŞİKLER 56 VATKA,KEÇE,DOKUNMAMIŞ MENSUCAT,ÖZEL İPLİK,SİCİM VE 408849 MAMULLERİ 21 YENİLEN ÇEŞİTLİ GIDA MÜSTAHZARLARI 396217 42 DERİ EŞYA,SARACİYE EŞYASI,SEYAHAT EŞYASI,BAĞIRSAKTAN 296918 EŞYA 49 BASILI KİTAP,GAZETE,RESİM VB BASKI SANAYİ MAMULU,EL 239972
YAZMALARI 74 BAKIR VE BAKIRDAN EŞYA 235783 04 SÜT VE SÜT MAMULLERİ,KUŞ VE KÜMES 219996 HAY.YUMURTALARI,BAL VB. 61 ÖRME GİYİM EŞYASI VE AKSESUARLARI 218660 52 PAMUK 214000 29 ORGANİK KİMYASAL MÜSTAHSALLAR 192988 59 EMDİRİLMİŞ,SIVANMIŞ,KAPLANMIŞ MENSUCAT,BUNLARDAN 160378 TEKNİK EŞYA 95 OYUNCAKLAR,OYUN VE SPOR MALZEMELERİ,AKSAM VE 142583 PARÇALARI 60 ÖRME EŞYA 142000 30 ECZACILIK ÜRÜNLERİ 117746 37 FOTOĞRAFÇILIKTA,SİNEMACILIKTA KULLANILAN EŞYA 114301 07 YENİLEN SEBZELER VE BAZI KÖK VE YUMRULAR 93799 02 ETLER VE YENİLEN SAKATAT 86916 09 KAHVE,ÇAY,PARAGUAY ÇAYI VE BAHARAT 81104 12 YAĞLI TOHUM VE MEYVALAR,SANAYİ 66247 BİTKİLERİ,SAMAN,HAYVAN YEMİ 79 ÇİNKO VE ÇİNKODAN EŞYA 62394 31 GÜBRELER 59160 11 DEĞİRMENCİLİK ÜRÜNLERİ,MALT,NİŞASTA,İNÜLİN,BUĞDAY 56990 GLUTENİ 10 HUBUBAT 50097 71 İNCİLER,KIYMETLİ TAŞ VE METAL MAMULLERİ,MADENİ 48212 PARALAR 91 SAATLER VE BUNLARIN AKSAM VE PARÇALARI 42836 16 ET,BALIK,KABUKLU HAYVAN,YUMUŞAKÇA VB HAYVANSAL 35740 MÜSTAHZARLAR 36 BARUT,PATLAYICI MADDELER,PİROTEKNİ MAMULLERİ,KİBRİT 34351 VB 67 HAZIR KUŞ TÜYÜ VE İNSAN SAÇI MAMULLERİ,YAPMA ÇİÇEKLER 30922 23 GIDA SANAYİİ KALINTI VE DÖKÜNTÜLERİ,HAZIR HAYVAN 24650 GIDALARI 08 YENİLEN MEYVALAR,KABUKLU YEMİŞLER,TURUNÇGİL VE 23946 KAVUN KABUĞU 78 KURŞUN VE KURŞUNDAN EŞYA 23512 65 BAŞLIKLAR VE AKSAMI 23475 45 MANTAR VE MANTARDAN EŞYA 20228 50 İPEK 17421 97 SANAT ESERLERİ,KOLEKSİYON EŞYASI,ANTİKALAR 16789 46 HASIR;SAZ VE BENZERİ ÖRÜLEBİLEN MADDELERDEN 11715 MAMULLER 86 DEMİRYOLU ULAŞIM ARAÇLARI VB,AKSAM VE PARÇALARI 6259 81 DİĞER ADİ METALLER,SERMETLER,BUNLARDAN EŞYA 6241 66 ŞEMSİYE,BASTON,KAMÇI,KIRBAÇ VE BUNLARIN AKSAMI 3866 53 DOKUMAYA ELVERİŞLİ BİTKİSEL LİFLER,KAĞIT İPEĞİ VE 3645
DOKUMALARI 13 LAKLAR,SAKIZLAR,BİTKİSEL ÖZSU VE HÜLASALAR 2218 26 METAL CEVHERLERİ,CÜRUF VE KÜL 1555 92 MÜZİK ALETLERİ;BUNLARIN AKSAM,PARÇA VE AKSESUARI 1390 88 HAVA TAŞITLARI,UZAY ARAÇLARI,AKSAM VE PARÇALARI 1189 75 NİKEL VE NİKELDEN EŞYA 1031 51 YÜN,KIL,AT KILI;BUNLARIN İPLİK VE DOKUMALARI 670 89 GEMİLER,SUDA YÜZEN TAŞIT VE ARAÇLAR 268 Kaynak: DTM-2004 2003 yılında ithalatın yapısı ise yine genel hatları ile aşağıdaki biçimde oluşmuştur : Türkmenistan dan İthalatımız (2003 yılı $) GTİP ÜRÜN ADI TOPLAM $ 52 PAMUK 86594970 39 PLASTİK VE PLASTİKTEN MAMUL EŞYA 19027913 27 MİNERAL YAKITLAR,MİNERAL YAĞLAR VE MÜSTAHSALLARI,MUMLAR 12876385 60 ÖRME EŞYA 2535772 76 ALUMİNYUM VE ALUMİNYUM EŞYA 746223 63 MENSUCATTAN MAMUL DİĞER EŞYA,KULLANILMIŞ EŞYA,PAÇAVRALAR 483264 61 ÖRME GİYİM EŞYASI VE AKSESUARLARI 415555 62 ÖRÜLMEMİŞ GİYİM EŞYASI VE AKSESUARLARI 301735 85 ELEKTRİKLİ MAKİNA VE CİHAZLAR,AKSAM VE PARÇALARI 208185 57 HALILAR VE DİĞER DOKUMAYA ELVERİŞLİ MADDEDEN YER KAPLAMALARI 147538 41 HAM POSTLAR,DERİLER (KÜRKLER HARİÇ) VE KÖSELELER 137178 58 ÖZEL DOKUNMUŞ MENSUCAT,DANTELA,DUVAR HALILARI,İŞLEMELER 75128 84 NÜKLEER REAKTÖRLER,KAZAN;MAKİNA VE CİHAZLAR,ALETLER,PARÇALARI 42410 51 YÜN,KIL,AT KILI;BUNLARIN İPLİK VE DOKUMALARI 35475 13 LAKLAR,SAKIZLAR,BİTKİSEL ÖZSU VE HÜLASALAR 19365 50 İPEK 13564 96 ÇEŞİTLİ EŞYA 10823 56 VATKA,KEÇE,DOKUNMAMIŞ MENSUCAT,ÖZEL İPLİK,SİCİM VE MAMULLERİ 7305 90 OPTİK,FOTOĞRAF,SİNEMA,ÖLÇÜ,KONTROL,AYAR CİHAZLARI,TIBBİ ALET. 848 73 DEMİR VEYA ÇELİKTEN EŞYA 772 83 ADİ METALLERDEN ÇEŞİTLİ EŞYA 650 94 MOBİLYALAR,AYDINLATMA,REKLAM LAMBALARI,PREFABRİK YAPILAR 328 48 KAĞIT VE KARTON;KAĞIT HAMURUNDAN KAĞIT VE KARTONDAN EŞYA 267 Kaynak: DTM-2004
Eximbank Kredileri Türkmenistan a Türk Eximbank tarafından 1992 yılında 75 milyon dolarlık ihracat kredisi açılmıştır. Açılan bu krediden, 1993 te 53,55 milyon dolar ve 1994 te ise 21,44 milyon dolar olmak üzere toplam 74,99 milyon dolarlık kısmı kullandırılmıştır. İhracatın finansmanına yönelik olarak açılan 74,99 milyon dolarlık kredinin yanısıra, 88,3 milyon dolarlık proje kredisi çerçevesinde çelikhane tesisleri, otel ve rafineri projeleri finanse edilmiştir. Geri ödeme problemleri nedeniyle 21.05.1999 tarihinde Borç Erteleme Anlaşması imzalanmış ve toplam 48 milyon dolarlık borçları ertelenmiştir. Anlaşmalar ve Protokoller Türkiye Cumhuriyeti ile Türkmenistan Cumhuriyeti arasında 1991 yılından itibaren ekonomik, kültürel, bilimsel ve eğitsel alanda pek çok protokol ve anlaşma imzalanmıştır. Türkiye ile Türkmenistan arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerin çerçevesini oluşturan ve bu ilişkilere yasal altyapı oluşturan temel anlaşmalar imzalanmıştır. Anlaşma İmza Tarihi Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması 03.12.1991 Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması 02.05.1992 Küçük ve Orat Ölçekli Sanayi Geliştirme Protokolü 03.05.1992 Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması 17.08.1995 Karma Ekonomik Komisyon Kurulmasına Dair Anlaşma 17.08.1995 PAZARLA İLGİLİ BİLGİLER Bankacılık ve Finans Türkmenistan da mali sistem kamuya ait kurumlarca ya da devletin etkisi altında kalmış kurumlarca yürütülmektedir.1997 yılına kadar Türkmenistan Merkez Bankası hükümetin emriyle para basmak, eksi reel faizli krediler vermek ile yükümlüydü. 1997 yılında istikrar girişimleri doğrultusunda kısıtlı bir özerkliğe sahip oldu. Fakat pratikte hükümet Merkez Bankası üzerinde hala otorite sahibidir. Kredilerin tahmini %95 i hükümet kuruluşlarına gitmeye devam etmektedir. Kamuya ait olan Daikhan Bank tarıma yönelik düşük faizli krediler vermektedir. Merkez Bankası nın tarım dışı işletmelere de düşük faizli kredi verme emelleri olduğuna dair göstergeler bulunmaktadır. Büyüyen ödenmemiş bakiyeler, bankaya olan borçların geç ödenmesi sonucunda Türkmenistan bankalarının birçoğu uluslararası standartlara göre batmış durumdadır. Kamuya ait olan büyük ticari bankalar, 2001 yılı verilerine göre banka sektörünün toplam varlıklarının %80 ine sahiptir. 500 milyon dolar olarak açıklanan toplam varlıklar resmi döviz kuru baz alındığında GSYİH nın %10 una tekabül etmektedir. Aynı verilere göre mevduatlar da GSYİH nın %6 sını oluşturmaktadır. Bireyler tasarruflarını bankaya yatırmaktansa nakit olarak saklamayı tercih etmektedirler. Küçük bankalar sıkı bir hukuki çerçeve içerisindeki uygulamalara izin vermiştir. 1998 yılı ortalarından beri Merkez Bankası kontrol ve denetleme rolünü arttırmaya yönelik çalışmaktadır. Asgari anapara şartları yüksektir. Başlıca ticari bankalar tarafından uluslararası muhasebe standartları benimsenmiştir.
Türkmenistan daki bazı yabancı banka temsilciliklerinin adresleri şöyledir: International Joint Stock Garagum Bank 3 K.Kuliev Street Ashgabat, Turkmenistan 744000 Tel:(993)(12)51-14-57, 35-22-01, 35-40-62 Fex:(993)(12)35-38-54 Tukmen-Turkish Bank 111 Makhtumkuli Street Ashgabat, Turkmenistan 744000 Tel:(993)(12)51-02-89, 51-05-57 Fax:(993)(12)51-11-23, 51-04-92 Rossiysky Credit Bank 73 Mahtumkuli StreetAHTUMKULI STREET Ashgabat, Turkmenistan 744000 Tel:(993)(12)35-02-22, 35-03-08, 35-04-05 Fax:(993)(12)35-03-09 National Bank of Pakistan Emperyal Grand Turkmen HotelL 7 Gerogly Street Ashgabat, Turkmenistan 744000 Tel:(993)(12) 35-35-16 Tel/Fax:(993)(12) 35-04-65 Deutsche Bank Representative Office Room 210, 2nd Floor 141/1 Makhtumkuli Street Ashgabat, Turkmenistan 744000 Tel:(993)(12)51-08-23, 24 Fax:(993)(12)51-18-66 Kambiyo Sistemi 1993 yılında Türkmenistan para birimi Manat oluşturulmuş ve sınırlı konvertibilite tanınmıştır. Aynı yıl yürürlüğe konulan Döviz Düzenleme Kanunu ile tüm uluslar arası işlemlerdeki ödemeler garanti altına alınmıştır. Bu genel kurala karşın, ihracat ve ithalatta yaygın olarak kontroller devam etmektedir. Döviz piyasasına erişime önemli kısıtlamalar getirilmiştir. Ülkede sabit kur rejimi uygulanmakta olup, resmi kur, piyasada oluşan kurun yaklaşık olarak üçte biri oranındadır. Resmi kur ile piyasa kuru arasındaki bu farklılık, AYKB tarafından hazırlanan 2000 Yılı Geçiş Raporunda, ekonominin piyasa şartlarında işleyişinin önündeki en büyük ve maliyetli engel olarak gösterilmektedir. Bu durum aynı zamanda ülkeye yönelik yabancı sermaye girişine de caydırıcı etki yapmaktadır. Türkmenistan da kambiyo sistemi tamamen Merkez Bankası nın kontrolündedir. Merkez Bankası ayrıca, bankaların denetiminde ülkemizdeki Hazine Müsteşarlığı nın rolüne benzer bir görev üstlenmiştir. Hem ülkeye yönelik hem de ülkeden sermaye transferleri Merkez Bankası'nın onayına tabidir. Ülkeye döviz getirmek isteyen yatırımcılar için herhangi bir kambiyo kısıtlaması bulunmamaktadır. Yabancı yatırımcılara karlarını
Türkmenistan'da tekrar yatırıma dönüştürebilme, ülke dışına transfer edebilme veya Manat olarak döviz hesabına yatırabilme hakkı tanınmıştır. Türkmenistan sermaye piyasasının ilk adımı 1991 yılında Anonim Şirketler Kanunu nun çıkarılması ile atılmış, 1993 yılında çıkarılan Türkmenistan Menkul Kıymetler ve Borsalar Kanunu hisse senetleri piyasasının gelişimi yönündeki ikinci adımı teşkil etmiştir. Ülkede, hisse senetleri, devlet ve özel sektör borçlanma araçları ile türev ürünlerinin işlem göreceği bir Menkul Kıymet Borsası kurulması planlanmaktadır. Bu amaçla, Ekonomi ve Maliye Bakanlığı bünyesindeki özel bir komisyon borsada işlem yapmak isteyen banka ve şirketlere lisans vermektedir. 1999 yılı sonu itibariyle 50 nin üzerinde banka ve anonim şirket lisans almış durumdadır. Ancak, ülkede menkul kıymetler borsası da dahil olmak üzere, bankacılık dışındaki finans kurumlarının oluşturulmasında her hangi bir ilerleme sağlanamamıştır. İthalat Türkmenistan, genel üretim ve tüketim karakteristiği itibariyle diğer eski Sovyet Cumhuriyetlerinden pek farklı olmayan bir ülkedir. Ülkede, halen varolan 70 yıllık geleneksel ürün yelpazesinin üretim açısından fazlaca değiştiğini söylemek zordur. Gerek üretim, gerekse ithalatta temel amaç, ana tüketim malları açısından pazarı çeşitlendirmek olarak gözükmektedir. Türkmenistan ın dış ticareti daha çok karşılıklı mal takası temeline dayandırılmış olup, yoğun olarak BDT ülkeleri ile gerçekleştirilmektedir. Aralık 1993 de yayınlanan takas usulü ticaretin izne bağlanması hakkındaki kanunla, ilaç ve gıda maddeleri dışındaki malların ithalatına düzenlemeler getirilmiştir. Başlıca ithal ürünleri ise; makine ve ekipman, gıda ürünleri, canlı hayvan ve hayvansal ürünler, alkollü ve alkolsüz içecekler, tütün ve tütün mamülleri, sanayi için kimyasal ürünler, ağaç ve mamülleri, deri, kürk ve kağıttır. Gümrük İşlemleri Tüm ihracat/ithalat anlaşmaları için Türkmenistan Hammadde ve Mal Borsası nda % 0.02 komisyon vergisi ödenmesi ve kayıt yaptırılması gerekmektedir. Gümrük muayene belgesi ve ihracat sertifikası, anlaşma kayıt edildikten sonra verilmekte, anlaşmaların kayıt ettirilmediği durumlarda anlaşma tutarının % 25 i oranında para cezası uygulanmaktadır. 1992 yılı içinde çıkarılan kanunlarla, yabancı sermaye yatırımlarının teşvik edecek, bu yatırımların tabi olacağı esasları belirleyecek düzenlemelere gidilmiştir. Bu çerçeve içerisinde yabancı yatırımcıların işletmelerin sermayelerine katkıda bulunmak üzere ithal ettikleri mallar gümrükten muaf tutulmaktadır. İç piyasanın korunması ve yerli üreticilerin faaliyetlerinin düzenlenmesi amacı ile, özel ve tüzel kişiler tarafından aşağıdakilerin tasdik edilmesi: Türkmenistan sınırlarına getirilen ve Türkmenistan sınırları dışına çıkarılan mallarla ilgili gümrük resminin hesaplanması ve ödenmesi usulüne ilişkin Nizamname gereğince, gümrük vergisine tabi olan ve Türkmenistan a getirilen bazı malların listesi, 2 no lu ek gereğince gümrük resminin uygulandığı, Türkmenistan sınırları dışına çıkarılan malların listesi,
3 no lu ek gereğince, özel kişiler tarafından herhangi bir gümrük resmi ödenmeksizin ve miktarına sınırlandırma uygulanmaksızın, Türkmenistan sınırları dışına çıkarılabilen malların ve maddi değerlerin listesi. gerekmektedir. Türkmenistan Mal ve Hammadde Borsası nca gümrük vergisinin hesaplanabilmesi için her üç ayda bir malların (ürünlerin) piyasa değerleri ile ilgili bilgiyi Türkmenistan Gümrük Dairesi ne iletme görevinin verilmesi. Standartlar, Etiketleme ve Sertifikasyon Ülkedeki ürün standartları Türkmenistan Standartlar Enstitüsü tarafından belirlenmekte olup, pamuk haricindeki ihraç ve ithal edilen tüm mamuller sözkonusu kurumun onayını almak zorundadır. Ülkeden ihraç edilecek olan pamuğun standartlara uygun olup olmadığı ise Devlet Pamuk Birliği tarafından belirlenmektedir. Tüm BDT ülkelerinin üzerinde çalışarak oluşturduğu devletler arası genel ve teknik standartları kabul eden Türkmenistan ayrıca Uluslararası Standartlar Örgütü (ISO) üyesidir. Ülkede, paketleme ve etiketleme hususlarında ise kısıtlayıcı bir durum söz konusu değildir. Keçe, göçebe çadırı, el halıları, astragan kuzu postu ve Ticaret ve Kaynaklar Bakanlığı nca yayınlanan alkollü içecekler listesi dışında alkollü içeceklerin ithali yasaktır. Türkmenistan dan İhracatta Yaşanan Sorunlar Yabancı yatırımlar, bankacılık, mülkiyet sahipliği ve fikri mülkiyet haklarını içeren kanunlar yatırımcıları çekmektedir. Fakat Türkmenistan halen vergi, işçi,sağlık ve güvenlik konularında yeterli kanunlara sahip değildir. Bu da yabancı ticari teşebbüslerin dalgalanmasına neden olmaktadır. Türkiye ile Türkmenistan ticaretinde yaşanan en önemli sorun ise problemidir. Türkiye ile Türkmenistan arasında direkt bir ulaşım hattının olmaması ülke ile yapılan ticaretlerde zorluklar yaşanmasına yol açmaktadır. Özellikle İran üzerinden geçişlerde güvenlik ve diğer bazı sorunlarla karşılaşıldığı için ülkeye yapılan ticaret cazip olmamaktadır. İran üzerinden geçişlerde çeşitli adlar altında alınan bedeller önemli ölçüde azaltılmış olunmasına rağmen halen devam etmektedir. Bankacılık sisteminin gelişmemiş, gümrüklerin yetersiz, mevzuatın sınırlı olması ticareti daha da içinden çıkılmaz bir boyuta sürüklemektedir. Ayrıca, ödemelerde para akışının sağlanamaması ve bu yüzden takas sisteminin fazlaca kullanılması ülke ile ticaret ilişkisi içinde bulunan kişileri zor durumda bırakmaktadır. Telekomünikasyon ağının yetersiz olması karşılaşılan bir başka problem olup, geliştirme planları yine yabancı yatırımlar sayesinde devletin 2000-10 yılları için ekonomik stratejileri arasındadır. Dağıtım sisteminin yetersizliğinden kaynaklanan elektrik kesintileri kesintiler meydana gelmektedir fakat bu sorun gelişmekte olan sanayi sektörünün de ihtiyaçları gereği giderilmeye çalışılmaktadır.
Telif Hakları 1 Ekim 1993 tarihinden beri hükümet,sanayi sektöründe teknik buluş, yani taslak ve ticari markaları korumak amacıyla patent kanununu benimsemiştir. Yabancı yatırımlarla ilgili kanun edebi, bilimsel fikri mülkiyet hakları, veritabanı ve yazılım, patent ve diğer telif haklarını koruma garantisi vermektedir. 19 Ocak 1995 tarihinde Türkmenistan, World Intellectual Property Organization's (WIPO) 1883 Paris Convention imzalamıştır. Türkmenistan ayrıca Eurasian Patent Organization a da üye olmuştur. Yeni telif hakkı kanunu olan Effective March 1, 1999 Medeni Kanun da yer almaktadır. Bu kanun, telif hakkı saklı olan malları, bu mal sahiplerinin haklarını ve yasal güvencelerini tanımlamaktadır. Fakat yasanın yaptırımını sağlayacak bir makam bulunmamaktadır. Halen korsan olarak üretilmiş radyolar, teypler, videolar, cdler açık olarak satılmaktadır TÜRKMENİSTAN DA YATIRIM Yabancı Yatırımlar Devlet ülkenin gelişimi için gerekli olan sermaye ve teknoloji için yabancı yatırımcıları cezbetmeye çalışmaktadır. Belirlenen öncelikli sektörlerin başında petrol, haberleşme, telekomünikasyon/ulaşım, sanayi, sulama, tarıma yönelik yatırımlar, tekstil ve sağlık gelmektedir. Türkmenistan devletin projeleri için uluslararası ihaleler beyan etmektedir. İhaleyi alan şirketi eski adetlerin tersine politika yerine ekonomi belirlemektedir. Geniş kapsamlı anlaşmalar başkanlık düzeyinde olup şirket CEO sunun anlaşmaya varılması için Aşkabat ile yakın temasta bulunması gerekmektedir. Genellikle projeler yerel şirketlerle ortak yatırımlar şeklindedir ve neredeyse bütün yatırımlar devlet ortaklıdır. Hükümetin vergi muafiyetinden başka herhangi bir kredi veya nakit teşviki yoktur. Bazı mallar kıstlamalara veya lisnas şartlarına tabidir. Keçe, göçebe çadırı, el halıları, astragan kuzu postu ve bazı alkollü içeceklerin ithali veya ihracı yasaktır. Bunun dışında ihracat ve ithalat için herhangi bir standart gerekmemektedir. Fakat bu durumun Türkmenistan- Türkiye- Avrupa Boru Hattının (TCP) gelir seviyesini arttırmasıyla değişmesi beklenmektedir. Muhtemel Yatırım ve Ticaret Alanları Türkmenistan, halen tümünü ya da bir bölümünü ithalat ile sağladığı şeker, süt, et, deri, tavuk ürünleri, un, sigara, tekstil ürünleri, giyim eşyaları, manto ve ayakkabıyı iç piyasadan karşılamak için bunlarla ilgili sanayii geliştirmek durumunda olduğundan, bu alanlar ülkenin önemli yatırım alanları olarak göze çarpmaktadır. Özellikle pamuklu, yünlü ve ipekli dokuma sanayii ile çeşitli gıda sanayileri, geliştirilme imkanlarına sahiptir. Bira sanayii alanında, özellikle Aşkabat bira fabrikasının, gelişmiş bir teknoloji ve yeni standart bir kaliteyle üretim yapacak düzeye ulaştırılabileceği düşünülmektedir. Eski teknolojiye sahip Aşkabat meşrubat sanayinin, yeni teknoloji transferiyle verimli çalışan bir işletme haline getirilebileceği düşünülmektedir. Ayrıca tarımsal ürünlerin işlenmesi ve pazarlanmasına yardımcı olan makinelerle, plastik, metal, cam vb. gibi ambalaj sanayilerinde ciddi potansiyel mevcuttur.
Bu çerçevede, ikili ticaretimizde ihracatımız açısından potansiyel arz eden ürünler ; - Tütün ve sigara, - Turunçgiller (taze/kurutulmuş/konserve halde), - Bira ve malt sanayii ürünleri, - Elektrikli ve elektronik ev cihazları, - Sabun ve deterjanlar, - Eczacılık ürünleri, - İlaç ve tıbbî sarf malzemesi, - Çimento ve inşaat malzemeleri (sıhhi malzeme dahil), - Çelik kapılar, kapı tokmakları ve diğer ev dekorasyon gereçleri olarak sıralanabilir. Türkmenistan da doğalgazın yanısıra, ülkedeki petrol rezervleri de küçümsenmeyecek boyuttadır. Türkmenistan yıllık ortalama 5 milyon ton petrol üretim kapasitesine sahiptir. Türkmenistan Hükümeti henüz işletmeye açılmamış petrol ve doğalgaz yataklarının ekonomiye kazandırılması için yabancı sermayeyi çekmeye çalışmaktadır. Kaydadeğer mineral rezervlerine de sahip olan ülkede mineral gübre üreten 10 adet tesis bulunmaktadır. Ancak bu tesislerin çoğunun rehabilite edilmesi gerekmektedir. Ülkede bir çoğu planlama aşamasında olan pekçok altyapı yatırımı başlamıştır. Aşkabat Belediyesi, Türkmenistan ın başkentinin modern bir şehir yapılması için önemli projeler üzerinde çalışmaktadır. Mevcut koşullarda yatırım yapılabilecek tarıma dayalı başlıca sanayi kolları arasında, sebze-meyve, tahıl, pamuk, yağlı tohumlar, diğer bitkiler, hayvansal ürünler işleme tesisleri ve girdi sağlayan endüstriler gelecek vaadetmektedir. Tahılın pazarlanmasında depolama ve soğutma tesisleri ve işlenmesinde un fabrikaları, makarna tesisleri, işbirliği alanı olarak ele alınabilir. Ülkede arttırılması öngörülen çeltik ve mısır üretiminin boyutları gözönünde bulundurularak yeni çeltik fabrikalarının ve mısır işleyen nişasta-glikoz endüstrisinin kurulması da, yeni yatırım alanları olarak mütalaa edilebilir. Türkmenistan dünyanın bilinen dördüncü büyük doğalgaz rezervine sahip ülkesi olmasından dolayı, doğalgaz boru hatlarına ilişkin inşaatlar Hükümetin öncelikli projeleri arasındadır. Bu ülkenin son iki yıldır yakaladığı rekor büyüme oranları ithalatında (özellikle sermaye malları ve ara malları) paralel sıçramalar meydana getireceği için, firmalarımızın bu ülkede açılacak ticaret fuarlarına katılımı elden geldiğince desteklenmelidir. Ülkede gelişmiş teknoloji ile çalışan bazı sanayi kuruluşları yanında, genellikle eski teknolojiye dayalı, hijyenik koşulları ve verimlilik düzeyleri iyileştirilmeye muhtaç sanayi kuruluşları yaygındır. Yaşlanmış ve optimum kapasitede olmayan bu tip işletmelerin iyileştirilmesine çalışmak yerine, yeni ve modern teknoloji ürünü tesislerin kurulması, daha tutarlı ve ekonomik görülmektedir. Bu yönde alınacak kararlar yeni yatırım olanakları yaratacak, ekonomiye canlılık getirecektir. Yeni teknoloji, sistemli bir şekilde uygulamaya konulunca, eski teknolojiyi uygulayan işletmeler, dünyadaki çeşitli örneklerde görüldüğü gibi, hızla ortadan kalkacaklardır. Bir üretim alanında uygulanacak yeni teknoloji, bu üretim