/ Alanya Kalesi 2007 Yılı Çalışmaları Work on the Alanya Citadel in 2007 M. Oluş ARIK Z. Kenan BİLİCİ Alanya Kalesi Kazı ve Onarım Çalışmaları nın 2007 yılı kampanyasına Ağustos ve Eylül ayları boyunca devam edilmiştir. The 2007 campaign of excavations and repair work on the Alanya Citadel was conducted during the months of August and September. A. Tophane Mahallesi Araştırması 2006 yılında kentin alt kesiminde, Tophane Mahallesi nde başladığımız kazı çalışmaları sırasında, harabe konut alanı ile yerleşimin bulunduğu çevrede gerçekleştirilen araştırma ve belgelemeye 2007 yılında da devam edilmiş; ayrıca Hisariçi Mahallesi nde de mevcut durum yeniden belgelenmiştir. Çalışmalar sırasında, Alanya Kalesi Koruma Amaçlı İmar Planı na işlenmemiş birkaç sarnıç ve bazı mimari plastikler (284 Ada 1 parseldeki konutun duvar dokusu içinde devşirme olarak kullanılmış ve bir benzerine de Hisariçi-Süley maniye Camii nin bahçe duvarında tesadüf edilen Selçuklu Çağı na ait geometrik bezemeli bir taş bordür parçası; 286 ada 1 parselde konut duvarında Helenistik Dönem e âit arşitrav parçası) ile sık çalılıklarla kaplı olduğu için mimari özellikleri kolayca A. Survey in the Tophane Mahallesi In the lower part of the city, we had initiated excavations in the Tophane quarter in 2006 and we continued our research and documentation in the ruined houses and settlement also during 2007. In addition the present situation of the Hisariçi quarter was re-documented. During the course of the work the following were encountered: a few cisterns and several pieces of architectural sculpture as well as some building remains, none of these were registered in the Construction Programme for the protection of Alanya Citadel. These include a stone fragment with a geometric border from the Seljuk period found in the masonry of a house located in insula 284 lot 1 a similar fragment was also found in the courtyard wall of the Süleymaniye Mosque in Hisariçi; an architrave piece from the Hellenistic period re-used in the wall of a house in insula 286 and lot 1; the remains of some buildings that were understood to have served as masjids but which were heavily concealed beneath dense undergrowth; an ancient Greek inscription fragment in the wall of the cistern to the north of the bedesten (Fig. 1) in Hisariçi; some brick arch constructions were found to the east of Süleymaniye Mosque and around the street leading down to the Er Kapı (gate) also in Hisariçi. B. Tophane Work in Chapel A Res. 1 Hisariçi ndeki eski Yunanca Kitâbe Fig. 1 The inscription in Greek from Hisariçi The small church located in insula 422 lot 42 was entirely excavated in 2006 within the framework of excavations in the citadel; however, the monument needed urgent conservation measures to protect its wall paintings. 1
tanımlanamamakla birlikte vaktiyle mescit olarak işlev gördükleri anlaşılan kimi yapı kalıntıları tesbit edilmiş; ayrıca Hisariçi Mahallesi nde, Bedesten in kuzeyindeki sarnıcın duvar dokusu içinde eski Yunanca yazıtlı devşirme bir kitâbe parçası ile (Res. 1) Süleymaniye Camii nin doğusunda ve Er Kapı denilen girişe inilen yolun çevresinde de tuğladan bazı kemer kuruluşlarına tesadüf edilmiştir. B. Tophane Şapel A Olarak Tanımladığımız Küçük Kilise/Şapel de Yapılan Çalışmalar Alanya Kalesi nde sürdürülen kazı çalışmaları kapsamında, 2006 yılı kampanyasında ele alınan ve kazısı tamamlanan Tophane Mahallesi 422 ada-42 parseldeki küçük kilisenin duvar resimleri için acilen konservasyon çalışmalarına başlanmak mecburiyeti doğmuştur. Bilindiği üzere, vaktiyle Rum nüfus tarafından iskân olunan kentin bu kesimi, 1922 mübadelesinden sonra hızla tahrip olmuş; geriye, bugün ancak alt kat duvarları tesbit edilebilen konutların harabeleri kalabilmiştir. Söz konusu küçük kilisenin, bu konut ya da malikâ nelerden birine ait olan özel bir şapel olması ihtimali vardır. Henüz yayımlanmamış bu tek nefli ve tonozlu küçük binanın kazısında ele geçirilen porselen, seramik ve sikkelere bakılırsa, tarihinin 18. yy. a kadar geri gittiği söylenebilir. Binayı ilgi çekici kılan husus, içinde âdeta mucize eseri büyük ölçüde sağlam kalabilmiş Hıristiyan ikonografisine ait sahneler içeren duvar resimleridir (Res. 2). Ağırlıklı olarak kırmızı, turuncu ve mavi renklerin kullanıldığı sahneler arasında, İsa Çarmıhta, Ölü İsa ya Ağıt, İsa nın Kudüs e Girişi, İsa Din Bilginleri Arasında, Vaftiz, İsa nın Doğumu ve Meta morphosis gibi konular ile çeşitli aziz tasvirleri yer almaktadır. Bu tür bir tematik program ve renk zenginliği, Alanya ve çevresi için oldukça önemli ve bildiğimiz kadarıyla üniktir. Ne var ki, yağmur dolayısıyla, tonoz ve duvarlardan sızan sular duvar resimlerinin yoğun bir tuz tabakası ile kaplanmasına neden olmuş; ciddi bozulmalar meydana getirmiştir. Anılan duvar resimlerinin acilen koruma altına alınmaları amacıyla konunun uzmanlarınca konservasyon çalışmalarına başlanmış; bu amaçla, konu, Antalya Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü ne de intikal ettirilmiştir. Yapılan çalışmaların, ancak önümüzdeki yıl tamamlanabileceği anlaşıldığından, 2008 yılında Koruma Kurulu na sunulması planlanan restorasyon projesinin hazırlanmasına kadar geçecek süreyi göz önünde bulundurarak, yakında tekrar başlayacak yağmurların binanın içine zarar Res. 2 Tophane Şapel A daki duvar resminden detay Fig. 2 Detail from the wall painting in Chapel A in Tophane As is known, this part of the city was formerly inhabited by the Rum population and following their departure in 1922 this quarter rapidly deteriorated and today, only the ground floors of the houses remain. There is a possibility that this chapel could have been the private oratory of a house or mansion here. This small unpublished chapel is covered by a vault and the porcelain, ceramics and coins uncovered in it indicate it dates back to the 18 th century. The wall paintings inside depicting Christian iconography, and surviving miraculously in a good condition make this small building noteworthy (Fig. 2). The scenes rendered, mainly in shades of red, orange and blue include: the Crucifixion, the Pieta, the Entry into Jerusalem, Christ with the Doctors, the Baptism, the Nativity and the Transfiguration as well as the portraits of some Saints. The thematic programme and the richness of the colour are very important, as to the best of our knowledge they are unique examples from the region of Alanya and its environs. However, rain and the elements have caused a thick layer of salt on the vault and walls covering the wall paintings and resulting in serious deterioration. For urgent protection measures, their restoration has been initiated by experts and this matter was brought to the Antalya Regional Board for Cultural and Natural Heritage. As it was seen that the foreseen work would last for a far longer period, and taking into consideration the time needed for the preparation of the restoration-conservation project to be submitted to the Board, with the approval of the Board issue no.1917 dated Sep. 28 th, 2007, we applied a temporary measure, coating the vault on the exterior with lime and natural sand for water-proofing purposes; the original guttering along the 2
vermesini önlemek için, Koruma Bölge Kurulu nun 28.09.2007 tarih ve 1917 sayılı kararı ile de uygun bulduğu şekilde, su yalıtım amaçlı olarak sönmüş kireç ve doğal kumdan oluşan bir harçla yapının tonoz sırtına geçici bir koruma müdahelesi yapılmış; çatı kenarlarındaki özgün su olukları temizlenip açılmış; güney-doğu ve güney-batı köşelere geçici olarak kiremit çörtenler eklenerek su tahliyesi sağlanmıştır. Bu sayede, anılan Kurul Kararı ile yapının Korunması Gerekli Kültür ve Tabiat Varlıklarının Tesbit-Tescili Hakkındaki Yönet melik gereğince tescilinin yapılması da sağlanmıştır. C. Tophane Şapel B Olarak Tanımladığımız Küçük Kilise de Yapılan Çalışmalar Tophane Mahallesi nde 299 ada 37 parselde bulunan ve 2006 kazı sezonunda kazı ekibi tarafından tesbit edilerek Şapel B olarak adlandırılan küçük kilise, eğimli bir arazide ve bu kesimdeki kaya formasyonlarının üzerine inşa edilmiştir. Zamanla örtüsü çökmüş ve içi bütünüyle çevrenin yeşili ile sarılıp kapatılmış durumdaki yapıda, temizlik ve kazı çalışmalarına başlanmıştır. Aralarda düzensiz olarak yerleştirilmiş tuğlaların kullanıldığı moloz taşlarla inşa edilmiş olan yapı, doğu-batı yönünde uzanan yaklaşık 5.00x7.00 m. ebadında dikdörtgen planlı kârgir bir kütle halinde günümüze ulaşabilmiştir. Halihazırda, batı cephesinin, bu kesimdeki kayalık topoğrafyanın eğimi ile sınırlanmış olduğu, güney cephesinin batı köşesine yakın bir konumda tuğladan yuvarlak kemerli bir açıklığın bulunduğu, kuzey cephesinin ise büyük ölçüde yıkıldığı tesbit edilebilmektedir. Buna karşılık, söz konusu cephenin batı köşesine yakın konumda ve büyük bir şans eseri olarak in situ durumda izlenebilen sivri kemerli bir alınlık kalıntısı, yapıya vaktiyle buradan dahil olunduğunu gösteren bir mimari eleman olarak kalabilmiştir. Kapı kemerinin karnında hâlâ sıva üzerinde görülebilen ve kıvrım dallardan oluşan kırmızı renkli duvar resmi kalıntıları hayli ilgi çekicidir. Yapının doğu cephesinin ortasındaki apsis (Res. 3), bu kesimdeki kayalar üzerine oturan dairesel bir çıkıntıdan ibarettir; apsis nişinin ortasında, bugün düşey dikdörtgen bir açıklık halinde izlenebilen söveleri tuğladan örülmüş bir pencere bulunmaktadır. Apsis çıkıntısının üzerine oturduğu kaya formasyonunun ön yüzünün, zemin seviyesinden itibaren düşey bir çizgi boyunca kârgir bir duvar kütlesi halinde örülmüş olması, vaktiyle yapının bu cephesinde statik bir sorun yaşandığını düşündürmektedir; yapının apsisinin oturduğu, dolayısıyla apsisi taşıyan kaya kütlesi yetersiz bulunmuş olmalıdır ki, kayanın ön yüzüne ikinci bir destek elemanı olarak bir istinad duvarı örülmek mecburiyetinde kalınmıştır. roof edges was cleaned and brought back into service and tile gargoyles were added to the southeast and southwest corners to improve the water drainage system. The monument has also been registered within the Regulation for the identification and registration of cultural and natural heritage to be protected in the same decision issued by the Board. C. Tophane Work conducted in the Small Church Chapel B The small church termed Chapel B by the excavation team after its discovery in 2006 is located in insula 299 and lot 37 in the Tophane quarter. It was built on sloping terrain on top of rock formations. Overtime its superstructure had caved in and the entire building became covered in vegetation. Cleaning and excavation work was carried out. This building is a rectangle extending in an east-west direction and measuring about 5.00x 7.00 m.; it was built from rubble with bricks irregularly spaced between. At the present, it was observed that the west front was bordered by the rocky slope, there is a brick archway close to the western end of the south front, and that the north front is almost entirely ruins. Yet, close to the western end of the north front there is a pointed-arched pediment miraculously in situ indicating that the main entrance was originally located here. The arch of the doorway still carries traces of wall painting in red noteworthy as depicting a foliate. The apse in the middle of the east side is a semicircular projection resting on the rock; in the middle of the niche of the apse is a window the jambs built from bricks. The fact that the front of the rock formation upon which the apse stands was constructed with vertical masonry indicates there had been some static problems experienced here; the Res. 3 Tophane Şapel B Apsis Fig. 3 Apse of Chapel B in Tophane 3
rock formation must have been considered not sufficiently strong to support the apse and so an extra supporting wall was built to its front. Inside, the apse niche on the east has a brick pediment with a round arch and there is a small niche with a pointed arch close to floor level to the north of the apse. The niche on the south was transformed into a rectangular window at a later date. Res. 4 Tophane Şapel B döşeme Fig. 4 Flooring of Chapel B in Tophane Yapının içinde, doğu cephenin ortasında, alınlığı tuğla ile örülmüş yuvarlak kemerli yarı dairesel bir apsis nişi ile bunun kuzey kanadında zemine yakın bir seviyede sivri kemerli küçük bir niş yer almaktadır. Güney kanattaki niş, yapının sonraki kullanım aşamasında ortadan kaldırılarak düşey dikdörtgen bir pencere açıklığına dönüştürülmüştür. Kuzey ve güney duvarlar, karşılıklı olarak yerleştirilmiş sivri kemerli ve derinli az ikişer nişten ibarettir. Söz konusu duvarların doğu ucunda, yine karşılıklı olarak sivri kemerli birer niş yer almaktadır. Yapının güney duvarındaki sivri kemerli nişlerden batı kanadındakinin içinde, sıva üzerinde konturları profilli bir çıkıntı halinde vurgulanmış ve yuvarlak bir kemer meydana getiren bir uygulama dikkat çekicidir. Kemer formunun üzerinde, yine rölyef halinde izlenebilen bir hilal motifine rastlanıyor olması, vaktiyle kilise olarak hizmet gören yapının, sonradan muhtemelen bir mahalle mescidi ya da tekkeye dönüştürüldüğünü ortaya koymaktadır. Bu husus, üstteki sıva tabakasının altında büyük ölçüde sağlam kaldığı anlaşılan ve Hıristiyan ikonografisine ait sahneler içeren duvar resimlerinin varlığı ile de kanıtlanabilmektedir. Öyle anlaşılıyor ki, kilise olarak kullanılan yapı, mescit ya da tekkeye çevrildiğinde yeniden sıvanmış ve duvar resimleri de bu sıvanın altında bırakılmıştır. Yapının kuzey duvarının doğu kanadında ve apsis nişi içinde tesbit edilebilen bazı gemi graffitilerinin de, bu son kullanım aşamasına ait olduğu anlaşılıyor. Yapıda tamamlanan kazı çalışmaları sonucunda, kuzey yönünde binaya bitişik olarak devam eden muhdes bir mekânın varolduğu, aynı şekilde, güney cephesinin önünde de, vaktiyle üstü ahşap çatı ile örtülü bir sundurmanın bulunduğu anlaşılmıştır. The north and south walls each have a minimum of two shallow niches with a pointed arch located opposite each other. At the eastern ends of these walls there is again a pair of niches with a pointed arch facing each other. The western niche on the south wall has a round archshaped profile on plaster topped by a crescent in relief. All these suggest that the structure was originally built as a church and was later converted into a tekke or a neighbourhood masjid. This is further verified by the traces of well-preserved Christian wall paintings lying beneath the plaster. It can be understood that the building was replastered entirely concealing the wall paintings following its conversion to a masjid or a tekke. The graffiti drawings of ships identified on the east part of the north wall and the apse niche are understood to have belonged to this last phase of its use. The excavation of this building has been completed and it was seen that there was a room adjoining the north side annexed later, that, similarly, there was a portico in front of the south wall that was covered by a timber roof. The work inside the building has revealed traces of a brick flooring, today destroyed to a large extent (Fig. 4). Res. 5 Tophane Şapel B nişteki duvar resminden detay Fig. 5 Detail from the wall painting in the niche of Chapel B in Tophane 4
Yapının içinde sürdürülen çalışmalarda, büyük ölçüde ortadan kalkmış bir tuğla döşeme ile karşılaşılmıştır (Res. 4). Söz konusu döşeme, yapının batı kanadında nisbeten daha sağlam kalabilmiştir. Çalışmalar batı cephe önüne kaydırıldığında, burada, duvar boyunca devam eden yaklaşık 0.30 m. yüksekliğinde bir taş sekinin bulunduğu görülmüştür. Taş sekinin ön yüzü, münavebeli olarak siyah ve kırmızı renklerin kullanılmış olduğu zikzak motiflerinden oluşan bir duvar resmi ile kaplı durumdadır. Benzer bezemelere, apsis duvarındaki nişin kemer karnında da tesadüf edilmektedir (Res. 5). Çalışmalar sırasında yapının içinde ve çevresindeki kalıntılardan bol sayıda porselen, sırlı ve sırsız kap kırıkları, Osmanlı Çağı na ait penezler, 1 Bizans sikkesi ve çoğunluğu çivi olmak üzere kimi metal eşyalar bulunmuştur. Şüphesiz bunlar arasında en dikkat çekici olanı, apsisin kuzey kanadında ve döşeme kotunun altında, özel bir yuva içine yerleştirildiği anlaşılan bütüne yakın form veren sırlı bir kâsedir (Res. 6). Kazı çalışmaları tamamlandıktan sonra, duvar resimlerinin yağmurdan etkilenmemesi için etraflarına bordür çekilerek geçici koruma altına alınmaları sağlanmış; ayrıca, mekâna jeo-tekstil serilip kum ile kapatılarak sekideki duvar resimlerinin ve döşeme kalıntılarının bir sonraki yıla kadar korunmaları da gerçekleştirilmiştir. Res. 6 Tophane Şapel B de bulunan sırlı kâse Fig. 6 Glazed bowl uncovered in Chapel B in Tophane The brick flooring has survived in better condition in the western half of the interior. When the work shifted toward west, then a bench of 0.30 m. height was discovered extending along the west front. The front side of this stone bench is decorated with painted zigzags of alternating red and black. Similar decoration is also found on the intrados of the niche on the apse wall (Fig. 5). Work inside and outside the building brought to light numerous porcelain fragments, shards of glazed and unglazed pottery, decorative yellow tin scales of Ottoman period, one Byzantine coin, and many metal items, mostly nails. Certainly the most outstanding find was a glazed bowl, providing almost full profile, placed deliberately in a special place under the floor in the north of the apse (Fig. 6). Following the completion of the excavations, a border was formed around the wall paintings to protect them from rain and geo-textile was spread first and then sand was laid in order to protect the wall paintings on the bench until the following year. 5