TRB2 BÖLGESİ MEVCUT DURUM ANALİZİ TARIM SEKTÖRÜ

TRB2 BÖLGESİ MEVCUT DURUM ANALİZİ TARIM SEKTÖRÜ 2011

İÇİNDEKİLER 1. TARIM... 3 1.1. ARAZİ VARLIĞI... 3 1.2. GİRDİ KULLANIMI... 5 1.3. Örgütlenme... 7 1.4. BİTKİSEL ÜRETİM... 8 1.4.1. Tarla Ürünleri... 8 1.4.2. Meyvecilik... 17 1.4.3. Sebzecilik... 21 1.4.4. Yem Bitkileri... 23 1.5. HAYVANSAL ÜRETİM... 29 1.5.1. Büyükbaş Hayvancılık... 29 1.5.2. Küçükbaş Hayvancılık... 34 1.5.3. Süt Üretimi... 40 1.5.4. Kırmızı Et Üretimi... 44 1.5.5. Hayvansal Lif Üretimi... 48 1.6. KANATLI HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİ... 49 1.7. ARICILIK... 55 1.8. SU ÜRÜNLERİ ÜRETİMİ... 59 1.9. ORGANİK TARIM UYGULAMALARI... 61 1.9.1. Tarımsal Destekler... 61 2

1. TARIM Bölgede var olan geleneksel, sosyo-kültürel yapı, doğal şartlar hayvansal üretimin yoğun olarak bölgede yapılmasına olanak vermektedir. Tarım istatistikleri içinde bitkisel ve hayvansal üretim değeri ayrıntılarıyla elde edilemediği için hayvansal ürünler içinde hangi ırkların, bitkisel ürünler içinde hangi bitki türlerinin üretim değeri açısından bir başka deyişle ekonomiye katkısı açısından ilk sırlarda yer aldığı görülememektedir. Bu nedenle bitkisel ve hayvansal üretimle ilgili yorumlar üretim miktarı açısından bundan sonraki bölümlerde değerlendirilmiştir. Tablo 1: TRB2 Tarımsal Üretim Değeri 2008 1 Bitkisel Üretim değeri Hayvansal Ürünler değeri Tarımsal Üretim değeri (1000 TL) (%) (1000 TL) (%) (1000 TL) (%) Bitlis 136.344 53,07 120.579 46,93 256.923 100 Hakkâri 158.780 66,15 81.266 33,85 240.046 100 Muş 150.299 37,33 252.331 62,67 402.630 100 Van 153.042 35,99 272.183 64,01 425.225 100 TRB2 Bölgesi 598.463 45,17 726.360 54,83 1.324.823 100 Türkiye 66.010.114 73,49 23.816.982 26,51 89.827.096 100 Kaynak: (TÜİK, 2008) TRB2 Bölgesinde 2008 yılı itibariyle tarımsal üretim değeri yaklaşık 1,3 milyar TL olup, bunun %55 i hayvansal üretim, %45 i de bitkisel üretime aittir. Türkiye genelinde bu oranların %73 bitkisel üretim, % 27 hayvansal üretime ait olduğu dikkate alınırsa, bölgenin tarımsal yapısı içinde hayvansal üretimin önemi anlaşılacaktır. 1.1. ARAZİ VARLIĞI TÜİK tarafından yapılan en son tarım sayımı olan 2001 yılı verilerine göre TRB2 Bölgesinde tarım işletmesi sayısı 98.769 adettir. Bunlardan 82.023 (%83) adedi, hem bitkisel hem hayvansal üretim yapmakta, 11.889 (%12) adedi yalnızca bitkisel üretim, 4.857 (%5) adedi ise yalnızca hayvansal üretim yapmaktadır. Bölgedeki işletmelerin %54 ü (53.694 işletme) 20-200 dekar araziye sahip olup işletme başına düşen ortalama arazi büyüklüğü 62 dekardır. Tablo 2: TRB2 Bölgesi Arazi Kullanım Dağılımı (%) Arazi Yüz Tarım Alanı Ölçümü (ha) (%) Çayır Mera Alanı (%) Orman ve Fundalık Alan (%) Diğer Araziler (%) Bitlis 671.518 20,09 35,22 24,67 20,02 Hakkâri 714.684 8,61 51,72 24,48 15,19 Muş 819.600 41,75 45,88 8,89 3,48 Van 1.906.900 18,97 71,27 1,38 8,38 TRB2 Bölgesi 4.112.702 21,89 56,93 10,69 10,49 Türkiye 78.356.238 33,20 18,65 26,42 21,72 Kaynak: (Orta Doğu Anadolu Bölgesi Tarım Master Planı, 2007) (Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, 2007) TRB2 Bölgesinde arazinin %56,93 ünü Çayır ve mera arazisi, %21,89 unu tarım arazisi, %10,69 unu orman ve fundalık alan oluşturmaktadır. İllerin yüzölçümleri dikkate alındığında en fazla tarım arazisi Muş ilinde yer almaktadır. 1 Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 3

Tablo 3: TRB2 Bölgesi Sulama Durumu (ha) Tarım Arazisi Sulanabilir Arazi Toplam Sulanan Arazi Toplam Sulanan Arazi/Sulanabilir Arazi Bitlis 134.920 114.640 23.001 %20 Hakkâri 61.529 40.078 32.268 %80 Muş 342.198 158.215 61.334 %39 Van 361.781 229.906 108.181 %47 TRB2 Bölgesi 900.428 542.839 224.776 %41 Türkiye 26.013.732 8.500.000 4.900.000 %57 Kaynak: (Orta Doğu Anadolu Bölgesi Tarım Master Planı, 2007) Yukarıda yer alan tabloda görüldüğü üzere bölgede toplam 900.428 ha olan toplam tarım arazisinin 542.839 ha kadarı yani yaklaşık %60 ı sulanabilir niteliktedir. Bölgede ekonomik olarak sulanabilir arazinin %41 i sulamaya açılmıştır. İller itibariyle incelendiğinde sulamaya açılan alan açısından en düşük il Bitlis (%20) en yüksek Hakkâri (%80) ilidir. Bölgede en düşük yağış miktarı 385 mm ile Van iline aittir. Van ilinde sulamaya açılan alan ise %47 dir. Sulanan alanlarda bitkisel ürün verimi, dolayısıyla üretim miktarı ve tarımsal üretimin bölge gelirine katkısının yüksek olacağı kuşkusuzdur. Bu nedenle sulanan alanların artırılması önem arz etmektedir. Tablo 4: TRB2 Bölgesi Tarım Arazileri (ha) 2 Tarım Alanı (toplam) Ekilen Tarla Alanı Nadas Alanı Sebze Bahçeleri Alanı Meyve Bahçeleri Alanı TÜRKİYE 243.185.375 163.597.108 43.229.628 7.414.411 28.944.228 TRB2 BÖLGESİ 7.124.990 5.399.839 1.553.928 66.357 104.866 BİTLİS Merkez 28.999 26.907 0 1.398 694 Adilcevaz 448.400 244.354 200.000 1.666 2.380 Ahlat 458.833 305.404 150.000 753 2.676 Güroymak 28.322 25.807 550 1.930 35 Hizan 19.975 14.070 850 100 4.955 Mutki 83.411 76.001 350 120 6.940 Tatvan 101.219 96.403 3.000 900 916 İl 1.169.159 788.946 354.750 6.867 18.596 Toplamı HAKKÂRİ Merkez 119.400 88.833 13.000 8.767 8.800 Çukurca 15.210 9.786 2.000 1.877 1.547 Şemdinli 77.999 62.671 1.000 4.970 9.358 Yüksekova 214.082 191.455 3.000 2.120 17.507 İl 426.691 352.745 19.000 17.734 37.212 Toplamı MUŞ Merkez 1.027.127 750.340 253.500 19.065 4.222 Bulanık 629.540 537.014 89.731 2.795 0 Hasköy 100.025 69.843 29.413 755 14 Korkut 199.638 172.688 24.332 2.618 0 Malazgirt 653.982 578.356 74.540 1.007 79 Varto 243.145 139.323 100.150 2.150 1.522 İl 2.853.457 2.247.564 571.666 28.390 5.837 Toplamı VAN Merkez 641.435 397.417 228.965 4.122 10.931 Bahçesara 46.694 35.542 6.489 130 4.533 y Başkale 251.218 140.381 109.595 40 1.232 Çaldıran 154.909 152.363 2.500 0 46 Çatak 86.457 67.920 12.500 102 5.935 Edremit 96.163 66.914 20.876 1.555 6.818 2 Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 4

Erciş 297.225 204.528 80.000 5.484 7.213 Gevaş 52.094 19.840 28.358 524 3.372 Gürpınar 580.396 542.640 35.559 510 1.687 Muradiye 161.342 109.144 50.000 851 1.347 Özalp 179.870 165.049 14.700 39 82 Saray 127.880 108.846 19.000 9 25 İl Toplamı 2.675.683 2.010.584 608.512 13.366 43.221 Kaynak: (TÜİK, 2009a) Bölgede yaklaşık 7,13 milyon dekar tarım alanı bulunmaktadır. Tarım alanlarının büyük bölümünü (%96) tarla arazisi oluşturmaktadır. Meyve bahçelerinin toplam tarım alanı içindeki oranı %1,47, sebze bahçesinin ise %0,93 dür (Tablo 4). En fazla tarım alanı Muş ilinde bulunmaktadır. Meyve ve sebze yetiştiriciliği genellikle aile ihtiyacını karşılamak için yapılmaktadır. Ancak son yıllarda toplu meyvelikler kurulması yönünde verilen desteklerle meyve alanlarında artış dikkati çekmektedir. Örneğin TÜİK verilerine göre TRB2 Bölgesinde 2009 yılında meyve alanları 2005 yılına göre %39 oranında artmıştır. İller itibariyle incelendiğinde en yüksek artış %174 ile Hakkâri ilinde gerçekleşmiştir. Bunu sırasıyla Muş (%73), Van (%13) ve Bitlis (%6) izlemiştir. Van ili en fazla meyve alanına sahip il olup bunu Hakkâri, Muş ve Bitlis izlemektedir. Van ın Merkez, Erciş ve Edremit ilçeleri, Muş un Merkez, Hakkâri nin Yüksekova ve Şemdinli ile Bitlis in Mutki ilçeleri meyve alanları açısından ilk sıradadır. 1.2. GİRDİ KULLANIMI Aşağıda yer alan tabloda görüleceği üzere bölgede kimyevi gübre tüketimi Türkiye gübre tüketiminin %1 inden az bir pay almaktadır. Birim alana gübre kullanımı ise Türkiye ortalamasının oldukça gerisindedir. Tablo 5: TRB2 Bölgesi Tarımsal İlaç Kullanımı (ton) Azotlu %21 N P2O5 Fosforlu %17 Potaslı %50 K2O Toplam Eşdeğerli Birim alana gübre kullanımı (kg/da) Bitlis 12.200 6.635 348 19.182 14,22 Hakkâri 549 0 0 549 0,89 Muş 19.190 17.210 445 36.845 10,77 Van 9.800 3.606 109 13.514 3,74 TRB2 Bölgesi 41.739 27.451 902 70.090 7,78 Türkiye 6.730.852 3.416.978 130.901 10.278.372 39,51 TRB2 Bölgesi 0,62 0,80 0,69 0,68 (%) Kaynak: (Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü, 2009) Bölgede tarımsal ilaç kullanımı Türkiye gübre tüketiminin %0,40 ını oluşturmaktadır. Birim alana ilaç kullanımı ise Türkiye ortalamasının altındadır. Tablo 6: TRB2 Bölgesi Tarımsal İlaç Kullanımı (kg/lt) Tarımsal İlaç Kullanımı (kg/lt) Birim Alana İlaç Kullanımı (kg, lt/ha) Bitlis 23.376 0,17 Hakkâri 15.277 0,25 Muş 58.185 0,17 Van 52.515 0,15 TRB2 Bölgesi 149.353 0,17 Türkiye 37.183.337 1,43 TRB2 Bölgesi (%) 0,40 Kaynak: (Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü, 2009) 5

Bölgede en fazla Bitlis ilinde tarımsal kredi kullanılmakta olup, bölgenin Türkiye de Tarım Kredi Kooperatifleri tarafından verilen toplam tarımsal krediler içinden aldığı pay %0,23 dür. Tablo 7: TRB2 Bölgesi Tarımsal Kredi Kullanımı (TL) Tarımsal Kredi Kullanımı (TL) % Bitlis 2.971.410 75,96 Hakkâri - - Muş 633.184 16,18 Van 307.447 7,86 TRB2 Bölgesi 3.912.041 100,00 Türkiye 1.700.000.000 TRB2 Bölgesi (%) 0,23 Kaynak: (Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği, 2009) Bu veriler ışığında Bölgede girdi kullanım düzeyinin çok düşük olduğu söylenebilir. Bölgede girdi kullanmanın Türkiye ortalamasının aşağıda olmasının nedenleri arasında bölge üreticisinin sermaye azlığı, bilinç eksikliği ve bölgedeki işletmelerin çoğunluğunun küçük aile işletmesi niteliğinde olması ve bu tarımsal işletmelerin profesyonelce düşünmeme mantığı gibi nedenler sayılabilir. Özellikle bölgedeki tarımsal ilaç ve gübre kullanımının düşük olması bölge toprağının çok fazla kirlenmediği ve bu sebeple bölgenin organik tarım açısından avantajlı olduğu söylenebilir. Tablo 8: TRB2 Bölgesi Tarımsal Alet ve Makine Varlığı (2009) 3 Traktör Biçerdöver Diğer Alet ve Makineler Toplam TÜRKİYE 1.073.538 13.360 8.252.926 84.262.120 TRB2 BÖLGESİ 13.130 1 108.261 121.393 BİTLİS Merkez 46 0 1.166 1.212 Adilcevaz 383 1 2.840 3.224 Ahlat 505 0 3.638 4.143 Güroymak 320 0 1.559 1.879 Hizan 20 0 3.100 3.120 Mutki 100 0 2.850 2.950 Tatvan 135 0 1.041 1.176 İl Toplamı 1.509 1 16.194 17.704 HAKKÂRİ Merkez 93 0 1.702 1.795 Çukurca 9 0 760 769 Şemdinli 28 0 259 287 Yüksekova 555 0 5.622 6.177 İl Toplamı 685 0 8.343 9.028 MUŞ Merkez 2.314 0 12.968 15.282 Bulanık 2.304 0 17.295 19.599 Hasköy 185 0 1.479 1.664 Korkut 430 0 2.663 3.093 Malazgirt 1.530 0 26.788 28.318 Varto 160 0 463 623 İl Toplamı 6.923 0 61.656 68.579 VAN Merkez 691 0 5.227 5.918 Bahçesaray 11 0 153 164 Başkale 220 0 810 1.030 Çaldıran 469 0 1.550 2.019 Çatak 42 0 159 201 Edremit 133 0 806 939 Erciş 815 0 4.262 5077 3 Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 6

Gevaş 86 0 415 501 Gürpınar 354 0 2.866 3220 Muradiye 649 0 3.480 4129 Özalp 440 0 1.930 2370 Saray 103 0 411 514 İl Toplamı 4.013 0 22.069 26.082 Kaynak: (TÜİK, 2009b) Bölgenin tarımsal alet ve makine varlığı incelendiğinde 2009 yılı itibariyle 13.130 adet traktör bulunduğu, bunun büyük kısmının Muş ve Van illerinde olduğu, ilçeler değerlendirildiğinde Muş un Bulanık, Merkez ve Malazgirt ilçelerinin en fazla traktöre sahip olduğu görülmektedir. Diğer tarımsal alet ve ekipmanlara baktığımızda Muş ili öne çıkmaktadır. Muş ili toplam tarımsal alet ve ekipmanların %57 sine sahiptir. Bunun nedeni Muş ilinin uygun topoğrafik alana sahip olması, özellikle Malazgirt ilçesinde çok sayıda firmanın tarımsal alet ve ekipmanları üretiyor olması ve son yıllarda Tarım ve Köyişleri Bakanlığının verdiği desteklerle açıklanabilinir. Bölgede sadece bir adet biçerdöver olup Bitlis in Adilcevaz ilçesinde bulunmaktadır. Bu veriler ışığında bölgenin tarımsal alet ve makineleri açısından diğer bölgelere göre geri durumda olduğu görülmektedir. Bunun en büyük nedeni bölgenin önemli oranda yerinin topografik açıdan makine kullanımına uygun olmamasıdır. Diğer nedenler arasında ise sermaye eksikliği, girdi kullanım seviyesinin düşük olması, entansif tarımın yapılmaması sayılabilir. 1.3. Örgütlenme TRB2 Bölgesinde 16 adet tarım kredi kooperatifi, 257 adet tarımsal kalkınma kooperatifi, 10 adet Sulama kooperatifi, 12 adet Su ürünleri kooperatifi ve 2 adet pancar ekicileri kooperatifi olmak üzere toplam 256 adet tarımsal kooperatif bulunmaktadır. Türkiye genelindeki kooperatiflerin toplamı içinde TRB2 Bölgesinin payı düşük düzeydedir. Tablo 9: TRB2 Bölgesinde Bulunan Tarımsal Kooperatifler ve Üye Sayıları 4 Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Sulama Kooperatifi Su Ürünleri Kooperatifi Pancar Ekicileri Kooperatifi Koop. Sayısı Ortak Sayısı Koop. Sayısı Ortak Sayısı Koop. Sayısı Ortak Sayısı Koop. Sayısı Ortak Sayısı Koop. Sayısı Ortak Sayısı Bitlis 7 5760 62 1.005 0 0 3 235 0 0 Hakkâri 0 0 22 1.200 0 0 0 0 0 0 Muş 1 1806 38 1.607 1 83 1 46 1 55.274 Van 8 4171 135 5.000 9 335 8 445 1 37.385 TRB2 16 11737 257 8.812 10 418 12 726 2 92.659 Bölgesi Türkiye 2.076 1.500.000 6.060 712.201 2.280 267.146 432 23.203 31 1.624.211 % 0,77 0,78 4,25 1,24 0,44 0,16 2,78 3,13 6,45 5,7 TRB2 Bölgesinde toplam 14 adet üretici birliği bulunmaktadır. Tüm illerde arı yetiştiricileri birliği bulunmaktadır. Bitlis, Muş, Van illerinde damızlık sığır yetiştiricileri birliği, damızlık koyun keçi yetiştiricileri birliği ve pankobirlik bulunmaktadır. Hakkâri de ise büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığının yüksek düzeyde olmasına karşın, yalnızca arı yetiştiriciliği birliği bulunmaktadır. 4 Bitlis, Hakkâri, Muş ve Van Tarım İl Müdürlükleri ile yapılan görüşmeler ve www.tugem.gov.tr web adresinden alınan bilgilerle DAKA tarafından derlenmiştir. 7

Tablo 10: TRB2 Bölgesinde Bulunan Üretici Birlikleri 5 Damızlık Sığır Yetiş. Birliği Arı Yetiştiricileri Birliği Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği Pankobirlik Süt üreticiler Birliği İç su Yetiştiricileri Üretici Birliği Bitlis 1 1 1 3 Hakkâri 1 1 Muş 1 1 1 1 1 5 Van 1 1 1 1 1 5 TRB2 Bölgesi 3 4 3 2 1 1 14 Toplam 1.4. BİTKİSEL ÜRETİM TRB-2 Bölgesi nde, topografya ve iklim koşulları bakımından kısıtlılıklar nedeniyle, bitkisel üretim deseninde çok fazla çeşitlilik görülmemektedir. Bitkisel üretim alanları bakımından bölgenin büyük bölümünü (%96) tarla arazisi oluşturmaktadır. Meyve bahçelerinin toplam tarım alanı içindeki oranı %1,47, sebze bahçesinin ise %0,93 dür.bitkisel ürün deseninde ekilen alana bakıldığında tahıl ürünleri ön plana çıkmaktadır. Fakat üretilen ürün miktarına baktığımızda yem bitkileri bölgede öne çıkmaktadır. Bitkisel üretimin ekonomiye katkısına baktığımızda TRB-2 bölgesinin bitkisel üretim değeri %45 ortalamaya sahip iken Türkiye ortalaması %73 tür. Bu verilerde ortaya çıkarıyor ki bölgenin kısıtlıkları nedeniyle bitkisel üretimin ekonomiye katkısı istenen seviyede değildir. 1.4.1. Tarla Ürünleri TRB2 Bölgesinde üretim deseni incelendiğinde, ekim alanları itibariyle tarla ürünleri içinde en fazla payı % 55,85 ile tahıllar almaktadır. Bunu yem bitkileri (%39,72), endüstri bitkileri (%2,62), baklagiller (%1,06), yumru bitkiler (%0,59) ve yağlı tohumlar (%0,16) izlemektedir. Şekil 1: TRB2 Bölgesi Tarla Ürünlerinin Aldığı Paylar (%) 0% 1% 3% 56% 40% Yumru Bitkiler Baklagiller Endüstriyel Bitkiler Yem Bitkileri Yağlı Tohumlar Tahıllar 0% Kaynak: (Orta Doğu Anadolu Bölgesi Tarım Master Planı, 2007) Bölgede tahıllardan buğday, endüstri bitkilerinden şekerpancarı, yumru bitkilerden patates ve yem bitkileri (yonca ve korunga) en fazla üretimi yapılan faaliyetlerdir. 5 Bitlis, Hakkâri, Muş ve Van Tarım İl Müdürlükleri ile yapılan görüşmelerle ve yazışmalarla derlenen bilgilerle DAKA tarafından hazırlanmıştır. 8

Tablo 11: TRB2 Tarla Bitkileri Üretimi (2009) ton 6 Baklagiller Endüstriyel Bitkiler Tahıllar Yağlı Tohumlar Yem Bitkileri Yumru Bitkiler Toplam TÜRKİYE 1.237.240 19.989.268 33.577.151 2.396.044 20.558.634 6.503.783 84.262.120 TRB2 BÖLGESİ 7.940 413.522 409.746 1.003 1.630.093 82.888 2.545.192 BİTLİS Merkez 422 848 540 0 2.658 2.275 6.743 Adilcevaz 405 780 24.542 0 13.300 1.500 40.527 Ahlat 171 76.820 27.970 0 82.325 53.550 240.836 Güroymak 0 8842 1.520 0 12.710 3.600 26.672 Hizan 14 235 89 0 600 48 986 Mutki 4 22 1.848 0 39.900 388 42.162 Tatvan 378 6.016 5.830 0 24.126 5.000 41.350 İl Toplamı 1.394 93.563 62.339 0 175.619 66.361 399.276 HAKKÂRİ Merkez 88 4 5.637 1 42.505 1.965 50.200 Çukurca 45 3 1.185 77 3.388 152 4.850 Şemdinli 259 90 2.936 12 48.325 345 51.967 Yüksekova 135 0 10.895 4 58.395 429 69.858 İl Toplamı 527 97 20.653 94 152.613 2.891 176.875 MUŞ Merkez 2.720 10.3854 59.493 395 131.600 611 298.673 Bulanık 829 82.570 54.512 416 227.900 750 366.977 Hasköy 54 22.297 3.869 0 32.047 0 58.267 Korkut 1.938 22.963 10.471 0 14.520 75 49.967 Malazgirt 152 46.077 49.940 98 97.538 0 193.805 Varto 38 0 5.480 0 35.250 0 40.768 İl Toplamı 5.731 277.761 183.765 909 538.855 1.436 1.008.457 VAN Merkez 270 711 34.858 0 120.353 1430 157.622 Bahçesaray 0 0 2.490 0 16.380 0 18.870 Başkale 10 0 4938 0 181.600 145 186.693 Çaldıran 0 85 14.177 0 28.743 0 43.005 Çatak 0 0 1.095 0 35.240 0 36.335 Edremit 0 1.803 10.015 0 4.023 0 15.841 Erciş 138 10.654 12.752 0 45.660 6.612 75.816 Gevaş 5 22.905 1.106 0 3.077 75 27.168 Gürpınar 14 1.424 24.448 0 256.042 39 281.967 Muradiye 0 4.449 4.779 0 26.050 91 35.369 Özalp 0 138 24.084 0 5.390 0 29.612 Saray 0 0 8.267 0 39.450 0 47.717 İl Toplamı 437 42.169 143.009 0 762.008 8.392 956.015 Kaynak: (TÜİK, 2009a) Üretim miktarı açısından incelendiğinde, en fazla üretim yem bitkilerinden elde edilmektedir. Bunu sırasıyla endüstri bitkileri, tahıllar, yumru bitkiler, baklagiller ve yağlı tohumlar izlemektedir. Baklagiller, Endüstri bitkileri, Tahıllar, Yağlı tohumlar en fazla Muş ta, Yem Bitkileri Van, Yumru bitkiler Bitlis te üretilmektedir. 6 Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 9

Tablo 12:TRB2 Bölgesi Buğday Ekim Alanı, Üretim, Verim (2009) 7 Ekilen Tarla Alanı (da) Üretim (ton) Verim (kg/da) TÜRKİYE 81.000.000 20.600.000 258 TRB2 BÖLGESİ 2.536.609 332.866 133 BİTLİS Merkez 4.958 485 98 Adilcevaz 194.787 24.514 126 Ahlat 193.901 27.114 140 Güroymak 9.297 1.300 140 Hizan 1.014 89 90 Mutki 3.099 390 126 Tatvan 39.843 5.293 133 İl Toplamı 446.899 59.185 132 HAKKÂRİ Merkez 30.989 4.983 161 Çukurca 3.550 546 154 Şemdinli 20.807 2.619 126 Yüksekova 70.831 10.895 154 İl Toplamı 126.177 19.043 150 MUŞ Merkez 473.686 52.990 112 Bulanık 261.191 36.523 140 Hasköy 22.135 3.869 175 Korkut 79.685 10.028 126 Malazgirt 281.555 31.497 112 Varto 46.483 4.875 105 İl Toplamı 1.164.735 139.782 120 VAN Merkez 155.402 22.601 152 Bahçesaray 16.245 2.246 145 Başkale 40.697 4.779 119 Çaldıran 88.055 14.123 160 Çatak 5.900 1.095 201 Edremit 57.383 9.874 175 Erciş 74.016 11.238 153 Gevaş 6.605 922 140 Gürpınar 159.666 18.858 134 Muradiye 7.902 1.500 190 Özalp 128.159 19.402 152 Saray 58.768 8.218 140 İl Toplamı 798.798 114.856 144 Kaynak: (TÜİK, 2009a) TRB2 bölgesinde yaklaşık 2,5 milyon dekar alanda 333 bin ton buğday üretilmekte olup dekara verimi 133 kg dır. Bu değer Türkiye ortalaması olan 258 kg dan oldukça düşüktür. 7 Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 10

Şekil 2: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Buğday Üretimi 8 TRB2 Bölgesi nde en fazla buğday üretimi Muş ilinde, ilçeler itibariyle ise Muş-Merkez ilçesini sırasıyla Bulanık, Malazgirt, Ahlat, Adilcevaz, Van Merkez, Özalp ve Gürpınar izlemektedir. 8 Bu şekil TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 11

Tablo 13: TRB2 Bölgesi Şekerpancarı Ekim Alanı, Üretim, Verim (2009) 9 Ekilen Alanı (da) Üretim (ton) Verim (kg/da) TÜRKİYE 3.244.428 17.274.674 5.332 TRB2 BÖLGESİ 120.482 411.895 3.455 BİTLİS Adilcevaz 346 780 3.108 Ahlat 25.024 76.820 3.142 Güroymak 2.435 8.842 3.488 Tatvan 1.961 6.016 3.432 İl Toplamı 29.766 92.458 3.106 HAKKÂRİ Merkez 0 0 0 İl Toplamı 0 0 0 MUŞ Merkez 26.650 103.411 3.880 Bulanık 25.650 82.570 3.219 Hasköy 6.038 22.297 3.693 Korkut 6.577 22.963 3.491 Malazgirt 13.100 46.077 3.517 İl Toplamı 78.015 277.318 3.555 VAN Merkez 331 711 2.148 Çaldıran 111 85 835 Edremit 593 1.803 3.255 Erciş 3.257 10.604 3.508 Gevaş 5.776 22.905 4.000 Gürpınar 1.123 1.424 1.342 Muradiye 1.183 4.449 3.819 Özalp 238 138 580 İl Toplamı 12.612 42.119 3.340 Kaynak: (TÜİK, 2009a) TRB2 Bölgesi nde yaklaşık 120 bin dekar alanda 412 bin ton şekerpancarı üretilmekte olup dekara verimi 3,5 ton dur. Bölgede yer alan illerden Hakkâri de şekerpancarı yetiştiriciliği yapılmamaktadır. Şekerpancarının yoğun olarak yetiştirildiği il Muş, ilçelerden Muş Merkez, Bulanık, Ahlat, Gevaş, Malazgirt, Korkut ve Hasköy ilçeleridir. 9 Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 12

Şekil 3: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Şekerpancarı Üretimi 10 Bölgede Muş merkez ve Van Erciş ilçesinde olmak üzere iki adet şeker fabrikası ile hem bölge çiftçisine hem de bölge nüfusuna istihdam yaratılmaktadır. Ayrıca bölgedeki çiftçiler şeker fabrikasında işlenen şeker pancarından atık kalan şekerpancarı posası ve melası hayvan besi rasyonlarında kullanarak hem hayvansal ürün verimini artırarak hem de ucuz yem girdisi sağlayarak fayda kazanmaktadırlar. Şekerpancarı verim açısından bölge diğer bölgelerden daha düşük orana sahiptir. Buğday üretiminde bahsedildiği gibi verimliliği artırıcı önlemler şekerpancarında da alınmalıdır. 10 Bu şekil TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 13

Tablo 14: TRB2 Bölgesi Patates Ekim Alanı, Üretim, Verim 11 YIL 2007 2008 2009 BÖLGE Ekilen tarla alanı (da) Üretim (ton) Verim (kg/da) Ekilen tarla alanı (da) Üretim (ton) Verim (kg/da) Ekilen tarla alanı (da) TÜRKİYE 1.525.975 4.227.726 2.772 1.478.883 4.196.522 2.839 1.428.738 4.397.711 3.082 TRB2 Bölgesi 44.000 103.282 2.369 44.398 102.218 2.320 29.372 76.986 2.655 BİTLİS Merkez 500 1.250 2.500 500 1.250 2.500 500 1.250 2.500 Adilcevaz 600 1.500 2.500 600 1.500 2.500 600 1.500 2.500 Ahlat 16.700 54.255 3.250 17.000 53.500 3.150 18.000 55.900 3.105 Güroymak 600 1.800 3.000 600 1.800 3.000 600 1.800 3.000 Hizan 50 40 800 50 40 800 50 40 800 Mutki 200 230 1.150 250 288 1.152 250 288 1.152 Tatvan 2.000 4.000 2.000 2.500 5.000 2.000 2.500 5.000 2.000 İl Toplamı 20.650 63.075 21.500 63.378 22.500 65.778 HAKKÂRİ Merkez 700 1.680 2.400 580 1.305 2.250 540 1.080 2.000 Çukurca 20 50 2.500 6.043 15 33 17 32 1.882 Şemdinli 150 345 2.300 150 345 2.300 150 345 2.300 İl Toplamı 870 2.075 6.773 1.665 707 1.457 MUŞ Merkez 40 100 2.500 55 104 2.000 300 600 2.000 Bulanık 125 438 3.504 135 473 3.504 200 750 3.750 Varto 45 63 1.400 47 66 1.396 0 0 0 İl Toplamı 210 601 237 643 500 1.350 VAN Merkez 1.700 2.564 1.540 1.400 1.485 1.100 1.400 1.430 1.100 Başkale 130 158 1.317 120 145 1.318 120 145 1.318 Çaldıran 0 0 0 30 37 1.213 0 0 0 Çatak 120 123 1.118 120 118 1.123 0 0 0 Erciş 20.000 34.363 1.740 20.000 34.363 1.740 4.000 6.612 1.740 Gevaş 200 270 1.500 125 180 1.500 55 75 1.500 Üretim (ton) Verim (kg/da) 11 Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır. 14

Gürpınar 40 41 1.171 40 39 1.114 40 39 1.114 Muradiye 80 90 1.200 80 94 1.205 81 91 1.123 İl Toplamı 22.270 37.609 21.915 36.461 5.696 8.392 Kaynak: (TÜİK, 2009a) TRB2 Bölgesi nde yaklaşık 29 bin dekar alanda 77 bin ton patates üretilmekte olup dekara verimi 2,7 ton dur. Bölgedeki patates üretiminin yaklaşık %77 sini Bitlis in Ahlat ilçesi oluşturmaktadır. Ahlat ilçesi verim bakımından Türkiye ortalamasından daha yüksek orana sahiptir. Bu nedenle Ahlat ilçesi Türkiye de patates yetiştirilen bazı bölgelerle kıyaslandığında karşılaştırmalı üstünlüğe sahiptir. 15

TR71 TR62 TR31 TR33 TR72 TR42 TR52 TRC1 TR61 TR63 TRB2 TR41 TR32 TRC2 TR22 TR83 TR21 TR51 TRB1 TR82 TR81 TR90 TRA2 TRA1 TR10 TRC3 Şekil 4: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Patates Üretimi Şekil 5: Düzey 2 Bölgeleri Patates Verimi (2009) 4.500 4.000 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 Düzey 2 Bölgeleri Patates Verimi (kg/da) İlçelerin verimi Türkiye ortalamasıyla karşılaştırıldığında ise Ahlat ilçesinin Türkiye ortalamasından daha yüksek verime sahip olduğu Şekil 6 da görülmektedir. 16

kg/da Şekil 6: TRB2 Bölgesi ilçelere Göre Patates Verimi Karşılaştırması 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 Verim (kg/da) 500 0 Türkiye TRB2 Ahlat Erciş 2007-2008-2009 (kg/da) Ahlat ta son 2 yıldır yemeklik patatesin yanında sertifikalı patates üretimi de yapılmakta olup bu üretim ilçe tohum ihtiyacının %80 ni karşılamaktadır. Ayrıca önemli patates üretim yerleri olan Niğde, Nevşehir gibi illerde son yıllarda görülen patates hastalıklarının yaygınlaşması Ahlat ta üretilen patatesin değerinin daha da artırılabilmesi imkanı tanımaktadır. Pazar olarak Kars, Ardahan, Erzurum, Ağrı, Hakkâri, Van, Muş, Diyarbakır ve Batman gibi çevre il ve ilçelerine satış yapılmaktadır. 1.4.2. Meyvecilik TRB2 bölgesinde tarım alanlarının %1,5 unda meyvecilik yapılmaktadır. Bölgedeki meyve üretimi Türkiye meyve üretimi içerisinde düşük düzeydedir. İllere göre meyve üretimi incelendiğinde en fazla meyve üretimi Hakkâri de olup, bunu Van, Bitlis ve Muş izlemektedir. Tablo 15: 2009 Yılı TRB2 Bölgesi Meyve Üretimi (ton) Yumuşak Çekirdekliler Taş Çekirdekliler Üzüm ve Üzümsüzler Sert Kabuklular Toplam TÜRKİYE 3.280.082 2.117.933 5.310.651-10.708.666 TRB2 BÖLGESİ 28.829 8.880 9.430 23.199 70.338 BİTLİS Merkez 1.527 216 110 169 2.022 Adilcevaz 282 692 25 325 1.324 Ahlat 882 407 0 294 1.583 Güroymak 83 2 0 16 101 Hizan 188 25 1.126 394 1.733 Mutki 4.310 1740 0 3.015 9.065 Tatvan 655 45 0 66 766 İl Toplamı 7.927 3.127 1.261 4.279 16.594 HAKKÂRİ Merkez 2.224 1.558 244 2.407 6.433 Çukurca 786 459 691 1.524 3.460 Şemdinli 2.731 247 5.154 1.023 9.155 Yüksekova 6.471 1.814 97 8.615 16.997 İl Toplamı 12.212 4.078 6.186 13.569 36.045 MUŞ Merkez 516 43 1.928 233 2.720 Bulanık 0 0 0 0 0 Hasköy 8 3 3 0 14 Korkut 0 0 0 0 0 Malazgirt 6 4 0 0 10 17

Varto 251 50 0 70 371 İl Toplamı 781 100 1.931 303 3.115 VAN Merkez 2.711 365 25 375 3.476 Bahçesaray 108 15 0 1.238 1.361 Başkale 18 0 0 0 18 Çaldıran 5 2 0 2 9 Çatak 25 0 0 1.902 1.927 Edremit 1.938 501 0 261 2.700 Erciş 1.500 401 3 443 2.347 Gevaş 254 76 0 747 1077 Gürpınar 207 114 0 8 329 Muradiye 1.137 108 0 72 1.317 Özalp 4 0 24 0 28 Saray 2 0 0 0 2 İl Toplamı 7.909 1.582 52 5.048 14.591 Kaynak: (TÜİK, 2009a) Bölgede Grupsal olarak meyve üretimine baktığımızda; yumuşak çekirdekli meyvelerde Yüksekova ve Mutki ilçeleri, taş çekirdekli meyvelerde Hakkâri Merkez, Yüksekova ve Mutki, Üzümsü meyvelerde Şemdinli, Muş Merkez ve Hizan ilçeleri Öne çıkmaktadır. Bölgede sert kabuklu meyve üretiminin %98,2 si ceviz üretimidir. Ceviz üretimi ile ilgili veriler aşağıda ayrıntılı olarak sunulmuştur. Aşağıdaki şekilde de görüleceği üzere Hakkâri ili meyve üretiminde de TRB2 illeri arasında öne çıkmaktadır. Bölgedeki meyvenin yarısından fazlasını tek başına Hakkâri ili yetiştirmektedir. Şekil 1: TRB2 Bölgesi İllere Göre Meyve Üretimi 16.000 14.000 12.000 12212 13569 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 7.927 7.909 6.186 4.279 4.078 3.127 1.261 781 1.931 1.582 100 303 52 Bitlis Hakkari Muş Van 5048 YUMUŞAK ÇEKİRDEKLİLER TAŞ ÇEKİRDEKLİLER ÜZÜM VE ÜZÜMSÜLER Sert Kabuklular Daha önce belirtildiği üzere Bölge de meyve bahçesi alanları hızla gelişmektedir. Öyle ki TÜİK veri tabanın son beş yıllık tarımsal arazi kullanım varlığına baktığımızda Hakkâri de son 5 yıl içinde meyve alanları %174, Muş ta %73 oranında artış görülmüştür. Bölgede mikro klima alanlarının varlığı çeşitli meyvelerin üretilmesine olanak tanımaktadır. Bölgeye uygun meyve çeşitlerinin geliştirilmesi, var olan yerel çeşitlerin korunması, ulusal ve uluslararası pazara yönelik stratejiler belirlenmesi, organik üretime geçilmesi, meyve işleyen tesislerin 18

kurulması, depolama yatırımlarının yapılması, ikincil ürünlerle karma değerinin artırılması bölgenin tarımsal üretimi içinde meyve yetiştiriciliğinin kalkınmada dinamik olmasına neden olabilecektir. Meyve bahçesi tesisinde bodur ve spur çeşitler tercih edilmeli, damlama sulama sistemi kullanılmalıdır. Meyvecilikte sürdürülebilirlik ve yüksek verim alınmak isteniyorsa budama, sulama, uygun gübreleme, hastalık ve zararlılarla mücadele zorunluluktur. Türkiye de meyvecilikte son yıllarda üzerinde durulan konulardan biri de ihracatta süreklilik sağlayabilmek için hasat periyodunun uzatılmasıdır. Bunun için elma, armut ve kiraz gibi çeşitlerin yetiştiriciliğini yüksek rakımlı alanlara kaydırmak hedeflenmektedir. TRB2 Bölgesi nin yüksek rakımlı olması, uygun iklim, verimli topraklara sahip olması meyve yetiştiriciliği için avantajdır. Özellikle uygun kiraz çeşitlerinin bölgede yetiştirilmesi pazarlama açısından da bir sıkıntı yaratmayacaktır. Tablo 16: TRB2 Bölgesi Ceviz Üretimi (ton) 2007 2008 2009 TÜRKİYE 184.251 170.897 168.355 TRB2 BÖLGESİ 25.085 23.158 22.761 BİTLİS Merkez 113 144 144 Adilcevaz 288 325 325 Ahlat 272 294 294 Güroymak 16 16 16 Hizan 674 674 85 Mutki 2.890 3.000 3.000 Tatvan 65 66 66 İl Toplamı 4.318 4.519 3.930 HAKKÂRİ Merkez 2.715 2.035 2.400 Çukurca 2.365 1.986 1.520 Şemdinli 1.223 1.223 1.023 Yüksekova 9.609 8.872 8.536 İl Toplamı 15.912 14.116 13.479 MUŞ Merkez 144 105 233 Varto 70 74 70 İl Toplamı 214 179 303 VAN Merkez 374 374 375 Bahçesaray 1.237 1.238 1.238 Başkale 25 26 - Çaldıran 2 2 2 Çatak 1.511 1.211 1.901 Edremit 261 261 261 Erciş 443 443 443 Gevaş 736 736 747 Gürpınar 8 8 8 Muradiye 69 69 72 İl Toplamı 4.666 4.368 5.047 Kaynak: (TÜİK, 2009a) TRB2 bölgesi önemli bir ceviz üretim bölgesi olup Türkiye de toplam ceviz üretiminin yaklaşık %14 ünü karşılamaktadır. Bölgede yer alan bazı il ve ilçeler ceviz üretiminde ön plana çıkmaktadır. Nitekim en yüksek ceviz üretimi Hakkâri ilinde gerçekleşmekte olup, bu ilin ceviz üretimi bölgedeki toplam ceviz üretiminin yarısından fazladır. İlçeler düzeyinde ise en yüksek ceviz üretimi sırasıyla Hakkâri ilinin Yüksekova ilçesi ile Bitlis ilinin Mutki ilçesinde gerçekleştirilmektedir. Bölgede üretilen toplam 22,7 ton cevizin %38 i Hakkâri nin Yüksekova ilçesinde yetiştirilmektedir. Hakkâri ilindeki ceviz ağaçları doğal yollarla çoğalmış ve genotipleri açılım göstermiş çöğürlerden meydana gelmektedir. Üretimi gerçekleştirilen meyvelerde bugün kabuk kalınlığı, meyve iç oranı, iç verimi, yağlılık oranı, büzüşme oranı, iç çürüme oranı ve iç rengi gibi temel kalite özelliklerinde bir standardizasyon bulunmamaktadır. Kalite özelliklerinde standardizasyonun bulunmamasından dolayı üretilen cevizler sanayi tesislerinde işlenememekte, daha çok iç piyasada çok düşük değerlerle 19

pazarlanmasına neden olmaktadır. Meyveler toplu pazarlama kuruluşları ve ihracata uygun olmadığından ildeki ceviz potansiyeli üreticilere yüksek gelir sağlayamamaktadır. Bununla birlikte bu bölgede ceviz üretimi bakımından üzerinde durulması gereken diğer önemli bir ilçe Bitlis inin Adilcevaz ilçesidir. Bu ilçenin ceviz üretim miktarı düşük olmasına karşın üretilen cevizler kalite bakımından bölgede daha yüksek düzeyde tercih edilmektedir. Zaten Adilcevaz Cevizler vadisi anlamına gelmektedir. 1315 tarihli Van Salnamesinde (Yıllığında), Adilcevaz ın baştan başa ceviz ağaçlarıyla dolu olup, adeta bir ormanı andıran bir bölge olduğu geçmişte, "Cevizler Vadisi" anlamına gelen "Vad-il Cavz" isminin verildiğinden bahsedilmektedir. Yörede uzun yıllardır geleneksel olarak yapılan ceviz yetiştiriciliği sadece bu tarihi geçmişi ile bile cevizin bu bölgede korunmasını, tanıtılmasını gerektirir. Şekil 8: TRB2 Bölgesi ilçelere göre Ceviz üretimi İlçelere göre ceviz üretimi incelendiğinde en fazla üretimin Hakkâri-Yüksekova da olduğu görülmektedir. Tablo 17: 2009 Yılı Ceviz Üretimi (ISIC Rev3 Sınıflamasına göre) Düzey II Kod Düzey II Adı Üretim(ton) Ağaç başına ortalama verim(kg) TRB2 Van, Muş, Bitlis, Hakkâri 22.761 50 TR63 Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye 13.737 47 TR90 Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin 12.101 31 TR83 Samsun, Tokat, Çorum, Amasya 11.540 26 TR32 Aydın, Denizli, Muğla 10.695 32 TR61 Antalya, Isparta, Burdur 10.115 45 TR52 Konya, Karaman 9.433 35 TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli 9.226 31 TR33 Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak 8.650 32 TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova 8.298 31 TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik 7.500 33 20

TRB2 TR63 TR90 TR83 TR32 TR61 TR52 TRB1 TR33 TR42 TR41 TR71 TR82 TR62 TR81 TR22 TRA1 TR31 TR51 TR72 TRC1 TRC2 TR21 TRC3 TR10 TRA2 TR71 Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir 7.450 49 TR82 Kastamonu, Çankırı, Sinop 7.294 28 TR62 Adana, Mersin 6.127 36 TR81 Zonguldak 5.529 22 TR22 Balıkesir, Çanakkale 4.888 35 TRA1 Erzurum, Erzincan, Bayburt 4.663 31 TR31 İzmir 3.400 29 TR51 Ankara 2.820 36 TR72 Kayseri, Sivas, Yozgat 2.433 32 TRC1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis 2.422 32 TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır 2.316 29 TR21 Tekirdağ, Edirne, Kırklareli 2.219 21 TRC3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt 1.431 25 TR10 İstanbul 497 21 TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan 151 62 Kaynak: (TÜİK, 2009a) Düzey 2 Bölgeleri Ceviz üretimi ve ağaç başına ortalama verim bakımından kıyaslandığında TRB2 Bölgesi göreceli üstünlüğe sahiptir. Yukarıdaki tablodan görüleceği üzere ceviz bölge için stratejik bir öneme sahiptir. Bu amaçla cevizde kalite ve standardizasyonun yakalanması için çalışmalar yapılması ve işlenmiş ürün olarak pazarlanması bölge kalkınmasına katkı sağlayacaktır. Şekil 9: Düzey2 Bölgeleri Ceviz Üretimi 25.000 Düzey 2 Ceviz Üretimi (ton) 20.000 15.000 10.000 5.000 0 1.4.3. Sebzecilik TRB2 Bölgesinde tarım alanlarının 0,9 unda sebze üretimi yapılmaktadır. Bölgede 2009 yılı itibariyle toplam 170.484 ton sebze üretilmiş olup, bunun büyük kısmı domates, kavun, karpuz gibi meyvesi yenen sebzelerdir. 21

Tablo 18: TRB2 Bölgesi Sebze Üretimi (2009)(ton) Yaprağı Yenen Sebzeler Baklagil Sebzeler Meyvesi Yenen Sebzeler Soğansı Yumru-kök Sebzeler Toplam TÜRKİYE 3.280.082 828.094 21.106.889 970.780 26.185.845 TRB2 BÖLGESİ 17.835 5.642 143.545 3.462 170.484 BİTLİS Merkez 273 45 2.561 78 2.957 Adilcevaz 1.350 45 3.672 31 5.098 Ahlat 413 340 1.925 0 2.678 Güroymak 47 480 2.059 795 3.381 Hizan 0 8 93 14 115 Mutki 0 32 228 15 275 Tatvan 0 84 1.624 0 1.708 İl Toplamı 2.083 1.034 12.162 933 16.212 HAKKÂRİ Merkez 122 560 21.367 422 22.471 Çukurca 22 108 5.149 137 5.416 Şemdinli 110 180 11.338 127 11.755 Yüksekova 104 198 7.062 68 7.432 İl Toplamı 358 1.046 44.916 754 47.074 MUŞ Merkez 5.253 400 49.501 48 55.202 Bulanık 5.250 330 3.199 203 8.982 Hasköy 75 40 1.642 60 1.817 Korkut 690 22 4.163 120 4.995 Malazgirt 29 24 1.049 8 1.110 Varto 480 400 3.500 100 4.480 İl Toplamı 11.777 1.216 63.054 539 76.586 VAN Merkez 381 1.372 5.640 198 7.591 Bahçesaray 0 0 130 25 155 Başkale 0 0 0 41 41 Çaldıran 0 0 0 0 0 Çatak 0 0 70 43 113 Edremit 120 193 3.004 160 3.477 Erciş 3.570 200 11.277 618 15.665 Gevaş 0 254 453 17 724 Gürpınar 0 0 594 52 646 Muradiye 0 126 1.705 50 1.881 Özalp 26 21 128 24 199 Saray 0 0 7 8 15 İl Toplamı 4.097 2.166 23.008 1.236 30.507 Kaynak: (TÜİK, 2009a) 22

ton Şekil 10: TRB2 Bölgesi İllere Sebze Üretimi (2009) ton 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 Lahana Fasülye Kavun+Karpuz Hıyar Domates 0 Bitlis Hakkari Muş Van Bölgede yaklaşık 45 bin ton domates, 16,5 bin ton hıyar, 5,6 bin ton fasulye, 17,6 bin ton lahana, 71 bin ton kavun-karpuz üretilmektedir. Domates ve hıyar üretiminde Hakkâri, lahana, kavun-karpuz üretiminde Muş ili bölgenin toplam üretimi içinde en büyük payı almaktadır. Bölgede örtü altı sebzecilik yapan işletmeler de bulunmaktadır. Örtü altı üretimin geliştirilmesi üretim miktarını artıracağı gibi, sebze üretiminde çeşitliliğin de artmasına neden olacaktır. Çiftçi düzeyinde yayım faaliyetleriyle örtü altı sebzeciliğin yaygınlaştırılması için faaliyetler yapılmalıdır..van ve Hakkâri illerinin ülkemizde en çok güneş alan iller arasında olması örtü altı tarımı için avantaj sayılabilir. Örtü altı tarımı, bitkilerin mevsimleri dışına kaydırılarak ya da mevsimleri dışında yetiştirilmesini olanaklı kılan bir yetiştiricilik şeklidir. Bölgemizde kış şartlarına dayanıklı seralar yapılması halinde bölgemizde her mevsim seracılık yapılabilir. Sürdürülebilir bir seracılık için jeotermal alanlar tercih edilmelidir. Bölgemizde de uygun jeotermal alanların olması avantajdır. TRB-2 bölgesi alternatif yenilenebilir enerji kaynaklarının varlığı gibi nedenlerle seracılık açısından önemli avantajlara sahiptir. 1.4.4. Yem Bitkileri TRB2 bölgesi yem bitkisi yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı bölgelerden birisidir. Yıllık ortalama 2-2,5 milyon dekar alanda yem bitkileri üretimi yapılmakta ve 1,630 milyon ton yem bitkileri üretimi gerçekleştirilmektedir. Bu ekim alanı ve üretimiyle bölge, ülke içinde ilk sırada yer almaktadır. Yem bitkileri ekimi ekilen alan ve üretimle Türkiye de ön sırada olmasının en önemli nedenleri bölgenin uygun toprak ve iklim şartları, hayvancılık potansiyeli ve tarım bakanlığının verdiği destekler diye sıralanabilir. 23

Tablo 19: TRB2 Bölgesi Yem Bitkileri Ekim Alanı ve Üretim Ekilen Tarla Alanı (dekar) 2007 2008 2009 Üretim (ton) Ekilen Tarla Alanı (dekar) Üretim (ton) Ekilen Tarla Alanı (dekar) Üretim (ton) TÜRKİYE 15.979.220 19.556.715 15.856.812 21.173.944 14.807.284 20.558.634 TRB2 BÖLGESİ 2.334.566 1.545.733 2.053.603 1.588.020 2.144.562 1.630.093 BİTLİS Merkez 7.000 1.655 6.400 1.625 6.600 2.658 Adilcevaz 44.163 13.021 45.160 12.945 45.700 13.300 Ahlat 39.750 14.492 47.900 49.855 63.300 82.325 Güroymak 9.050 12.560 8.550 12.710 11.050 12.710 Hizan 8.500 3.950 9.940 3.934 10.000 1.600 Mutki 66.500 39.900 66.500 39.900 66.500 39.900 Tatvan 54.663 33.543 46.660 22.911 47.510 24.126 İl Toplamı 229.626 119.121 231.110 143.880 250.660 176.619 HAKKÂRİ Merkez 65.775 58.973 68.610 61.313 52.445 42.505 Çukurca 791 711 780 700 2.870 3.388 Şemdinli 29.818 23.456 36.600 48.375 36.600 48.325 Yüksekova 135.145 62.633 141.600 69.450 118.950 58.395 İl Toplamı 231.529 145.773 247.590 179.838 210.865 152.613 MUŞ Merkez 166.500 169.182 177.300 145.690 170.650 131.600 Bulanık 115.500 157.836 120.200 156.810 134.100 227.900 Hasköy 47.160 45.693 47.160 45.693 41.300 32.045 Korkut 77.063 23.425 77.065 23.425 71.100 14.520 Malazgirt 183.100 112.780 189.600 109.456 161.100 97.538 Varto 69.977 96.330 82.550 111.050 87.550 35.250 İl Toplamı 659.300 436.064 693.875 592.124 665.800 538.853 VAN Merkez 155.836 82.424 163.811 85.391 174.299 120.353 Bahçesaray 17.133 8.800 17.937 15.606 17.800 16.380 Başkale 114.733 62.458 40.005 20.008 97.623 181.600 Çaldıran 141.714 79.420 144.187 80.837 63.879 28.743 Çatak 55.482 32.620 7.600 3.700 62.020 35.240 Edremit 33.614 18.940 6.600 2.730 8.198 4.023 Erciş 175.817 99.610 175.817 99.610 112.500 45.660 Gevaş 32.837 16.870 5.710 3.198 6.450 3.077 24

Gürpınar 258.832 145.860 287.671 344.042 335.479 256.042 Muradiye 103.327 57.500 6.160 3.288 84.134 26.500 Özalp 80.621 45.580 2.473 2.302 5.155 5.390 Saray 44.163 25.568 23.070 11.266 49.800 39.450 İl Toplamı 1.214.109 675.650 881.041 671.978 1.017.337 762.458 Kaynak: (TÜİK, 2009a) TRB2 Bölgesi nde yem bitkisi ekim alanı ve üretimde öne çıkan iller Van ve Muş illeridir. Bu iller yüz ölçümü bakımından diğer illerden büyük olması ve tarımsal arazi bakımından da oransal olarak daha fazla alana sahip olması bunun en büyük nedenidir. Tablo 20: TRB2 Bölgesinde Yem Bitkileri Üretimi (ton) Yonca Korunga Fiğ Silajlık Mısır 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 TÜRKİYE 5.214.615 5.753.689 5.788.078 718.400 748.568 945.881 2.896.671 3.078.885 2.343.538 10.259.595 11.183.290 11.099.653 TRB2 BÖLGESİ 1.307.446 1.352.667 1.294.627 128.098 119.681 268.070 61.015 64.472 42.078 46.140 44.845 19.168 BİTLİS Merkez 1.430 1.625 2.307 225 200 351 0 0 0 0 0 0 Adilcevaz 12.000 11.800 12.500 900 870 800 63 85 0 78 190 0 Ahlat 12.950 47.250 63.000 736 1.700 17.900 195 215 624 611 690 800 Güroymak 8.500 7.500 10.950 60 510 600 0 700 700 4.000 4.000 1.000 Hizan 3.600 3.640 1.600 350 294 0 0 0 0 0 0 0 Mutki 39.900 39.900 39.900 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Tatvan 31.800 20.250 20.700 403 301 1.151 45 260 0 1.295 2.100 2.275 İl Toplamı 110.180 131.965 150.957 2.674 3.875 20.802 303 1.260 1.325 5.984 6.980 4.075 HAKKÂRİ Merkez 47.768 49.500 38.700 3.400 3.250 2.840 7.400 7.640 630 125 118 135 Çukurca 711 700 3.360 0 0 28 0 0 0 0 0 0 Şemdinli 19.881 29.900 39.900 675 1.575 1.575 0 700 700 200 200 200 Yüksekova 56.430 63.550 55.100 1.503 1.650 695 950 1.100 950 3.750 3.600 1.650 İl Toplamı 124.790 153.650 137.060 5.578 6.475 5.138 8.350 9.440 2.280 4.075 3.918 1.985 MUŞ Merkez 130.000 112.000 120.000 4.887 4.640 5.000 6.300 3.850 4.000 28.000 25.200 2.600 Bulanık 144.000 135.000 206.250 1.806 1.720 2.300 6.750 14.810 12.750 5.280 5.280 6.600 Hasköy 42.780 42.780 30.025 2.275 2.275 900 238 238 420 400 400 700 Korkut 22.468 22.468 450 873 873 11.900 74 74 2.000 10 10 170 25

Malazgirt 72.008 73.006 75.008 2.975 2.700 3.480 37.200 32.000 18.000 525 1.750 1.050 Varto 91.700 105.870 32.000 2.530 2.480 2.000 1.800 2.700 1.250 300 0 0 İl Toplamı 502.956 491.124 463.733 15.346 14.688 25.580 52.362 53.672 38.420 34.515 32.640 11.120 VAN Merkez 59.700 61.800 87.840 22.340 23.400 32.075 0 16 0 330 175 438 Bahçesaray 5.880 12.650 12.000 2.880 2.920 4.380 0 0 0 40 36 0 Başkale 49.980 14.400 61.600 12.480 5.600 120.000 0 0 8 8 Çaldıran 68.460 69.810 24.975 10.960 11.001 3.757 0 6 11 0 20 0 Çatak 31.500 2.940 33.600 1.120 760 1.100 0 0 0 0 0 0 Edremit 16.740 1.950 2.822 2.200 780 1.051 0 0 0 0 0 150 Erciş 86.790 86.790 39.940 12.260 12.260 4.740 0 0 0 560 560 980 Gevaş 11.010 2.070 1.800 5.700 900 1.197 0 0 0 160 228 80 Gürpınar 127.200 308.000 212.000 18.600 36.000 44.000 0 42 42 60 0 0 Muradiye 48.900 3.218 26.000 8.600 70 50 0 0 0 0 0 0 Özalp 39.600 1.800 2.800 5.600 252 2.250 0 0 360 250 340 Saray 23.760 10.500 37.500 1.760 700 1.950 0 36 0 48 30 0 İl Toplamı 569.520 575.928 542.877 104.500 94.643 216.550 0 100 53 1.566 1.307 1.988 Kaynak: (TÜİK, 2009a) Türkiye toplam yonca, korunga, fiğ ve silajlık mısır üretiminin sırasıyla %22,37, %28,34, %1,80 ve %0,17 si TRB2 Bölgesi tarafından gerçekleştirilmektedir. TRB2 Bölgesi toplam silajlık mısır üretimi Türkiye ile kıyaslandığında bölgede çok düşük miktarda üretildiği görülecektir. Yonca ve korunga üretiminde birinci bölge olmasına rağmen silajlık mısır üretiminde bölge son sıralarda yer almaktadır. Silajlık mısırın bölgede üretiminin az olmasının en önemli sebebinin başında bölge çiftçisinin(ürün ile ilgili) bilinç eksikliği, sulanan arazi miktarının az olması ve diğer yem bitkilerine göre daha fazla zahmetli oluşu gibi nedenler sayılabilir. Bölgedeki silajlık mısırın üretim ve verim artışı sulanan arazi miktarının artması ile daha fazla olacaktır. Hayvansal üretim açısından önemi dikkate alındığında bölgede silajlık mısır üretiminin artırılması zaruri ihtiyaç olarak görülmektedir. Hayvan yetiştiriciliği işletmelerindeki yem rasyonlarında silajlık mısırın %20-30 civarında olduğu bilinmektedir. Silajlık mısırın besin değerinin yüksek olması, silaj olarak kış aylarında besin değerini kaybetmeden hayvanlara verilmesi ve bölgenin hayvancılık potansiyeli göz önüne alındığında bölgede üretim alanların artırılması önem arz etmektedir. Bunun yanında yonca ve korungada bölgenin üs olması hayvancılık girdilerinin %70 i yeme bağlı olduğu düşünüldüğünde bölgede hayvancılık girdilerinin büyük oranda düşeceği aşikârdır. 26

TRB2 TR72 TRA1 TRA2 TR52 TR90 TR83 TR33 TRC3 TR82 TR42 TR61 TR62 TR71 TR41 TRB1 TR51 TR81 TR32 TR22 TR63 TR21 TRC1 TRC2 TR31 TR10 TRB2 TR72 TRA2 TR52 TRA1 TR71 TR33 TR32 TRB1 TR41 TR83 TR61 TR42 TR82 TR31 TR22 TR51 TR63 TR90 TR21 TR81 TR62 TRC3 TRC2 TRC1 TR10 Şekil 11: Düzey 2 Bölgeleri Yonca Üretimi (Ton) 1.400.000 1.200.000 1.000.000 800.000 600.000 400.000 200.000 0 Şekil 12: Düzey 2 Bölgeleri Korunga Üretimi (Ton) 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 Bölgeler itibariyle karşılaştırıldığında yonca ve korunga üretiminin en fazla olduğu bölge TRB2 Bölgesi dir. Yonca ve korunganın kuru ot verimine baktığımızda yoncadaki verim Türkiye ortalamasının altında korungada ise verim Türkiye ortalamasının üzerindedir. Bölgenin büyük bir kısmında yonca kıraç alanlarda yetiştirildiğinden yılda bir kez biçilmekte, ekonomik ömrünü doldurmuş yonca tesisleri yenilenememekte, bu yüzdende ot verimleri düşük seviyede kalmaktadır. Bölge illerinde yem bitkilerinin tohumculuğu konusunda ilgili bir kuruluş bulunmamaktadır. Bölge genelinde bazı kuruluşlarca, kısmi olarak tohum ticareti yapılıyor ise de ihtiyacı karşılıyor niteliğinde değildir ayrıca sınır illerinden bölgeye kaçak tohum gelmektedir. Çiftçinin eline 27

geçen bu tohumlar çoğunlukla karışık olduğundan hastalık ve zararlılarca özellikle küskütle bulaşmış durumdadır. Bölgede üretilen yem bitkileri sadece üreticilerin kendi işletmelerinde kullanılmamakta, aynı zamanda diğer bölgelere satışı yapılmaktadır. Ot ticareti bölgede uzun yıllardır var olan bir faaliyettir. Bölgenin yem bitkileri yetiştiriciliğine uygun yapısı, çayır mera alanlarının varlığı diğer bölgelerdeki üreticilerin bu bölgeden ot talebine neden olmaktadır. Saha gözlemlerine göre üreticilerin ürettiği yem bitkilerinin %40 ı kendi işletmelerinde kullanıldığı, %60 nın pazarlandığı bildirilmiştir. Bu nedenle bölgede yüksek düzeyde yem bitkileri üretilmesine rağmen, hayvansal üretim miktarında bunun yansıması görülememektedir. Şekil 13: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Yonca Üretimi İlçeler itibariyle Yonca üretimi incelendiğinde Van ın Gürpınar, Merkez, Başkale, Muş un Bulanık, Merkez, Malazgirt ve Hakkâri nin Yüksekova ilçesinde en fazla yetiştirildiği görülmektedir. 28

Şekil 14: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Korunga Üretimi İlçeler itibariyle korunga üretimi incelendiğinde Van ın Başkale ilçesinde en fazla yetiştirildiği görülmektedir. Daha sonra sırasıyla Van Merkez, Gürpınar, Bitlis-Ahlat, Muş- Korkut ilçeleri gelmektedir. 1.5. HAYVANSAL ÜRETİM TRB2 Bölgesi nde toplam tarımsal üretim değeri içinde hayvansal üretim değerinin %55 gibi yüksek bir pay alması ve bu oranın Türkiye ortalamasından (%23) oldukça yüksek olması bölgede hayvancılığın önemini göstermektedir. Bu durumun; esas olarak bölgedeki çayır ve mera kaynaklarının uygunluğu ile birlikte bölge insanın kültürel ve sosyolojik faktörlere bağlı olarak hayvancılık faaliyetine (özellikle de koyun ve keçi yetiştiriciliği olmak üzere) olan yatkınlığından kaynaklandığı söylenebilir. Bu nedenle bölge tarımının geliştirilmesine yönelik planlamalarda öncelikle hayvansal üretim üzerinde durulması ve buna bağlı olarak farklı hayvansal üretim modellerinin geliştirilmesi ve uygulamaya aktarılması kısa sürede daha başarılı sonuçların elde edilmesini sağlayacaktır. 1.5.1. Büyükbaş Hayvancılık TRB2 Bölgesi nde yaklaşık 500 bin baş büyükbaş hayvan bulunmaktadır. Bu popülâsyonun 2009 yılı verilerine göre %55 i süt ve et verimleri düşük olan yerli ırk sığırlar oluşturmaktadır. Mevcut sığır varlığının %32 sini melez, %13 ünü kültür ırkı oluşturmaktadır. TRB2 Bölgesi ndeki büyükbaş hayvancılık işletmeleri genel anlamda küçük aile işletmeleri olup işletme hayvan sayıları 1-5 adet arasında değişmektedir. TRB2 Bölgesi kaba yem üretiminde(yonca ve korungada) Düzey 2 bölgeleri arasında lider olması, bölgenin iklim koşullarının 29

büyükbaş hayvancılığa en uygun olması (-20, +30 sıcaklık aralığı ve bağıl nem oranının %60 olması), bölgenin sahip olduğu tarihsel ve kültürel birikim (büyükbaş hayvancılığa olan eğilim), arazi varlılığının çok bölünmemiş olması (parsel büyüklülüğünün diğer bölgelere kıyasla büyük olması) gibi avantajları ile bölgede büyükbaş hayvancılığın geliştirilmesine yönelik potansiyel mevcuttur. 30

Tablo 21: TRB2 Bölgesinde Büyükbaş Hayvan Sayısı (baş) Kültür Irkı Melez Irk Yerli Irk Toplam 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 TÜRKİYE 3.295.678 3.554.585 3.723.583 4.465.350 4.454.647 4.406.041 3.275.725 2.850.710 2.594.334 11.036.753 10.859.942 10.723.958 TRB2 BÖLGESİ 44.382 82.392 59.566 123.028 174.827 143.269 383.327 252.894 243.232 550.737 510.113 446.067 BİTLİ Merkez 980 1.170 1.232 1.550 1.660 1.745 5.340 3.986 4.055 7.870 6.816 7.032 S Adilcevaz 1.075 677 899 1.095 1.085 1.794 1.020 1.110 882 3.190 2.872 3.575 Ahlat 3.235 2.242 2.020 2.272 1.526 1.351 1.015 1.985 1.751 6.522 5.753 5.122 Güroymak 1.505 1.400 1.625 1.850 1.200 1.385 8.940 5.300 5.635 12.295 7.900 8.645 Hizan 630 735 463 3.565 3.770 1.708 1.907 1.895 1.779 6.102 6.400 3.950 Mutki 123 2.135 2.148 830 3.490 3.494 9.911 5.100 5.106 10.864 10.725 10.748 Tatvan 1.721 1.945 2.000 1.953 2.131 2.500 5.556 3.500 3.500 9.230 7.576 8.000 İl Toplamı 9.269 10.304 10.387 13.115 14.862 13.977 33.689 22.876 22.708 56.073 48.042 47.072 HAKK ÂRİ Merkez 103 85 70 607 400 220 5.813 4.128 3.200 6.523 4.613 3.490 Çukurca 38 - - 73 44 30 1.159 792 594 1.270 836 624 Şemdinli 419 235 170 2.700 2.077 1.100 10.197 8.843 5.300 13.316 11.155 6.570 Yüksekova 625 498 419 10.000 8.253 5.045 12.306 8.019 6.431 22.931 16.770 11.895 İl Toplamı 1.185 818 659 13.380 10.774 6.395 29.475 21.782 15.525 44.040 33.374 22.579 MUŞ Merkez 9.373 36.895 20.387 14.733 29.068 16.063 34.613 18.061 9.981 58.719 84.024 46.431 Bulanık 1.275 5.019 1.355 6.800 13.416 10.000 70.355 36.711 56.296 78.430 55.146 67.651 Hasköy 2.866 2.870 2.035 5.875 6.187 6.130 5.964 5.117 3.275 14.705 14.174 11.440 Korkut 1.390 5.471 2.679 2.095 4.133 2.966 11.900 6.209 4.084 15.385 15.813 9.729 Malazgirt 727 3.002 3.571 17.865 41.235 31.785 58.278 15.249 14.155 76.870 59.486 49.511 Varto 326 1.284 1.606 9.580 18.901 12.235 15.305 7.985 3.460 25.211 28.170 17.301 İl Toplamı 15.957 54.541 31.633 56.948 112.940 79.179 196.415 89.332 91.251 269.320 256.813 202.063 VAN Merkez 4.935 4.730 3.820 8.810 8.570 9.221 28.490 28.280 26.818 42.235 41.580 39.859 Bahçesaray - - - 1.370 1.350 1.335 4.220 4.240 4.262 5.590 5.590 5.597 Başkale 810 821 821 1.725 1.725 1.725 15.775 15.795 10.934 18.300 18.341 13.480 Çaldıran 427 466 474 3.610 3.610 3.416 7.730 7.790 7.237 11.712 11.866 11.127 Çatak 189 - - 396 396-2.952 2.931 1.874 3.537 3.327 1.874 Edremit 269 227 235 2.342 1.979 1.835 1.462 1.299 1.250 4.073 3.505 3.320 Erciş 3.382 3.540 3.676 3.547 3.558 11.720 18.406 19.457 23.327 25.335 26.555 38.723 Gevaş 760 650 775 3.806 3.775 2.615 2.856 2.385 2.215 7.422 6.810 5.605 Gürpınar 1.248 1.263 1.286 2.756 2.795 2.438 13.174 13.257 11.798 17.178 17.315 15.522 31

Muradiye 2.564 2.458 2.260 4.834 4.398 4.180 12.108 11.540 11.416 19.506 18.396 17.856 Özalp 2.996 2.147 3.160 4.665 3.860 5.045 9.538 8.630 9.685 17.199 14.637 17.890 Saray 391 427 380 1.789 235 188 7.037 3.300 2.932 9.217 3.962 3.500 İl Toplamı 17.971 16.729 16.887 39.585 36.251 43.718 123.748 118.904 113.748 181.304 171.884 174.353 Kaynak: (TÜİK, 2009c) Bölgede büyük baş hayvan sayısının en fazla olduğu il Muş olup bu ili sırasıyla Van, Bitlis ve Hakkâri illeri izlemektedir. İlçeler itibariyle incelendiğinde ise büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinin en yüksek düzeyde yapıldığı ilçeler Muş un Bulanık, Merkez ve Malazgirt ilçeleri ile Van ın Erciş ve Merkez ilçeleridir. 32

Şekil 15: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Büyükbaş Hayvan Varlığı (2009) (baş) TRB2 Bölgesi Büyükbaş hayvan varlığının dağılımına ilçeler itibari ile bakıldığında tarımsal üretimin daha fazla çeşitlenerek yapıldığı, kaba yem üretiminin fazla olduğu, tarımsal mekanizasyonun daha yoğun olarak kullanıldığı, sulanan arazi miktarının daha fazla olduğu ilçeler öne çıkmaktadır. Bu esasında bölgede entansif işletmelere geçme anlamında olumlu bir gelişmedir. Bu durum büyükbaş hayvancılığın daha modern ve sürdürülebilir yapma anlamında pozitif bir olanaktır. Şekil 16: Düzey 2 Bölgeleri Büyükbaş Hayvan Varlığı Kaynak: (TÜİK, 2009c) TRB2 Bölgesi toplam büyükbaş hayvan varlığı bakımından Türkiye deki diğer bölgelerle karşılaştırıldığında 8. sırada yer almaktadır. 33

1.5.2. Küçükbaş Hayvancılık TRB2 Bölgesi nde yaklaşık 4,5 5,5 milyon baş küçükbaş hayvan bulunmaktadır. Çayır ve meraya dayalı olarak yetiştiriliciliği yapılan küçükbaş hayvancılık, meraya çıkmadaki sınırlılıklar nedeniyle yıllar itibariyle gerilemektedir. İller itibariyle incelendiğinde en fazla Van ilinde küçükbaş hayvan yetiştirildiği görülmektedir. İlçeler itibariyle incelendiğinde ise Hakkâri nin Merkez, Şemdinli ve Yüksekova, Van ın Çatak ve Gürpınar, Muş un Merkez ve Bitlis in Mutki ilçeleri en fazla küçükbaş hayvan bulunmaktadır. 34

Tablo 22: TRB2 Bölgesinde Küçükbaş Hayvan Sayısı (2009) (baş) Koyun (yerli) Keçi (kıl) Toplam 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 TÜRKİYE 24.491.211 22.955.941 20.721.925 6.095.292 5.435.393 4.981.299 30.586.503 28.391.334 25.703.224 TRB2 BÖLGESİ 4.864.304 4.453.055 3.656.058 879.684 734.509 573.416 5.743.988 5.187.564 4.229.474 BİTLİ Merkez 65.950 76.250 77.100 19.500 27.800 27.970 85.450 104.050 105.070 S Adilcevaz 51.500 52.300 54.800 10.250 11.015 10.785 61.750 63.315 65.585 Ahlat 122.700 83.520 65.543 9.100 5.808 4.563 131.800 89.328 70.106 Güroymak 63.350 53.200 56.250 17.800 18.000 19.600 81.150 71.200 75.850 Hizan 48.000 24.300 29.000 13.000 46.500 25.200 61.000 70.800 54.200 Mutki 28.500 21.050 21.770 39.000 35.400 38.050 67.500 56.450 59.820 Tatvan 85.000 70.000 70.000 25.000 15.010 15.000 110.000 85.010 85.000 İl Toplamı 465.000 380.620 374.463 133.650 159.533 141.168 598.650 540.153 515.631 HAKK ÂRİ Merkez 166.680 93.160 102.797 113.815 39.355 41.724 280.495 132.515 144.521 Çukurca 3.500 1.303 1.600 4.500 2.821 2.500 8.000 4.124 4.100 Şemdinli 45.870 44.137 25.000 75.158 104.655 55.000 121.028 148.792 80.000 Yüksekova 450.000 197.320 310.000 150.000 30.000 40.000 600.000 327.320 350.000 İl Toplamı 666.050 435.920 439.397 343.473 176.831 139.224 1.009.523 612.751 578.621 MUŞ Merkez 357.049 386.484 160.212 92.197 95.981 39.788 449.246 482.465 200.000 Bulanık 235.000 268.446 130.000 20.500 21.341 21.500 255.500 289.787 151.500 Hasköy 49.729 45.350 20.000 14.960 13.909 5.100 64.689 59.259 25.100 Korkut 79.500 86.054 86.500 21.590 22.422 20.000 101.090 108.476 106.500 Malazgirt 157.500 104.575 63.529 15.244 7.850 5.640 172.744 112.425 69.169 Varto 379.000 379.000 104.875 48.100 50.073 27.000 427.100 429.073 131.875 İl Toplamı 1.257.778 1.269.909 565.116 212.591 211.576 119.028 1.470.369 1.481.485 684.144 VAN Merkez 454.850 451.100 425.500 38.760 38.300 29.600 493.610 489.400 455.100 Bahçesaray 19.395 19.590 19.425 8.060 8.030 7.985 27.455 27.620 27.410 Başkale 270.130 268.260 264.500 21.600 21.649 21.610 291.730 289.909 286.110 Çaldıran 272.660 294.145 276.765 1.480 1.470 1.271 274.140 295.615 278.036 Çatak 125.397 125.397 68.609 23.009 23.625 31.320 148.406 149.022 99.929 Edremit 22.680 7.930 7.300 1.711 680 825 24.391 8.610 8.125 Erciş 239.740 248.150 323.668 8.680 9.200 4.894 248.420 257.350 328.562 Gevaş 55.262 52.630 46.000 5.572 5.355 5.130 60.834 57.985 51.130 Gürpınar 521.530 487.111 340.000 40.273 39.335 37.260 561.803 526.446 377.260 35

Muradiye 171.024 168.543 140.150 16.175 13.855 12.621 187.199 182.398 152.771 Özalp 202.773 140.250 204.565 16.470 20.970 16.555 219.243 161.220 221.120 Saray 120.035 103.500 160.600 8.180 4.100 4.925 128.215 107.600 165.525 İl Toplamı 2.475.476 2.366.606 2.277.082 189.970 186.569 173.996 2.665.446 2.553.175 2.451.078 Kaynak: (TÜİK, 2009c) TRB2 Bölgesi yaklaşık 4 milyon baş koyun varlığı ile ülke çapında yaklaşık %20 lik önemli bir paya sahiptir ve Düzey 2 bölgeleri arasında ilk sırada bulunmaktadır. Koyun yetiştiriciliği bu Bölge de gerek işletme(aile) gerekse bölge ekonomisine önemli düzeyde katkı yapmaktadır. Bu Bölge de toplam koyun sayısının fazla olmasının nedenleri arasında: esas olarak bu bölgenin coğrafik ve ekolojik faktörler bakımından en ekonomik olarak koyun üretimine uygun olması, koyun yetiştiriciliğinin yüzyıllardır bölge insanının sosyo-kültürel yapısına çok önemli katkıda bulunması, koyun eti, sütü ve et ve süt ürünlerine talebin yüksek olması ve koyunculuğun yerini alabilecek başka bir üretim kolu veya kolları için gerekli olan toplumsal, sosyolojik ve ekonomik değişimlerin tamamlanmaması gösterilebilir. Buna göre bu bölgede koyun yetiştiriciliğinin diğer hayvansal üretim kollarına göre daha avantajlı olduğu ve Türkiye deki diğer bölgelerdeki koyun üretimleri ile karşılaştırıldığında da bu bölgenin en avantajlı üretim kollarından birisi olduğu kabul edilebilir. Bu nedenle TRB2 Bölgesi nin kalkınmasına yönelik yapılacak olan planlamalarda koyun üretimi üzerinde mutlaka durulmalı ve üretimin iyileştirilmesine yönelik yeni planlanmalar yapılmalıdır. Avrupa Birliği tarımı içinde koyun üretiminin çok önemli bir yer tutması, bu üretim dalına olan ilginin giderek artması ve Türkiye de son aylarda yaşanan ve ileride de daha şiddetli bir şekilde yaşanacağı beklenen kırmızı et sorunu dikkate alındığında TRB2 Bölgesi nin önemi daha da artmaktadır. 36

Ayrıca AB ye üyelik durumunda Türkiye nin pek çok tarım ürününde olumsuz yönde etkileneceği tahmin edilirken, küçükbaş hayvancılık açısından avantajlı olduğu bilinmektedir. AB ne üyelikte hem AB nüfusunun koyun ve kuzu eti talebi, hem de AB içinde Müslüman nüfusun helal et talebini karşılamaya yönelik sistemler kurulması bölge kalkınmasına hız verecektir. Ayrıca Bölge nin sınır bölgesi olması, dolayısıyla ihracat açısından diğer Bölgelere göre maliyet açısından avantajlı konumda olması, sınır ülkelerinin helal et talepleri bölgenin koyunculuk açısından daha iyi değerlendirilmesi gerekliliğinin göstergesidir. Bu bölgenin koyun üretimi potansiyelini çok iyi bir şekilde değerlendirmesi sonucunda esas olarak bu üretim koluna dayalı bölge kalkınması sağlanabilir. Nitekim dünyada Avustralya ve Yeni Zelanda gibi ülkelerde genel ekonomi içerisinde koyun üretimi yaklaşık olarak ilk sıralarda bulunmaktadır. Yukarıda da bildirildiği gibi TRB2 bölgesinin koyun üretimi için çok önemli avantajları bulunmaktadır. Koyun sayısının fazlalığını da belirli dönemlerde ve koşullarda avantaj olarak değerlendirmek ile birlikte bölgenin kalkınmasında bu üretim kolunun anahtar kollardan birisi olarak dikkate alınması durumunda koyun sayısından daha çok gerek bölge içi ve gerek bölge dışındaki pazarlara kısa sürede farklı koyun ürünleri üretebilecek farklı koyun üretim sistemlerinin geliştirilmesi üzerinde yoğunlaşılması gerekmektedir. TRB2 bölgesinde yaklaşık 700-800 bin baş keçi bulunmakta ve Düzey 2 bölgeleri arasında ilk sırada yer almaktadır. Bu bölgede koyun yetiştiriciliğinde olduğu gibi keçi yetiştiriciliği de yüz yıllardır geleneksel olarak yapılmakta ve et, süt ve lif üretimi ile gerek aile gerekse bölge ekonomisine katkıda bulunmaktadır. Bölgede keçiler genel olarak koyun sürülerinin içerisinde yer almaktadırlar. Bu nedenle koyun üretim sistemleri bakımından görülen genel özellikler ve değişimler keçi yetiştiriciliği bakımından da benzer olarak görülmektedir (Karaca, 1993). Bölgede en yoğun olarak yetiştirilen keçi ırkı Kıl keçi olup, Norduz keçisi ile birlikte düşük sayılarda Kilis ve Ankara keçisi de bulunmaktadır. Şekil 17: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Keçi Varlığı (baş) 37

İller düzeyinde keçi yetiştiriciliği en yoğun olarak sırasıyla Van ve Bitlis ilinde yapılmaktadır. İlçeler itibariyle ise Hakkâri Merkez ve Şemdinli ilçeleri keçi üretiminin en yoğun olduğu ilçelerdir. Koyun ve keçi yetiştiriciliği daha önce bahsedildiği gibi meraya çıkmadaki sıkıntılar nedeniyle terk edilmektedir. Hakkâri Yüksekova, Şemdinli gibi ilçelerde hayvan sayısındaki hızlı düşüş bunun bir göstergesidir. Şekil 18: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Koyun Varlığı (baş) Bölgede küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin önemli bir kısmını koyun yetiştiriciliği oluşturmaktadır. İller düzeyinde koyun yetiştiriciliği en yoğun olarak sırasıyla Van ve Muş ilinde yapılmaktadır. İlçeler itibariyle ise Hakkâri Yüksekova, Van Merkez, Gürpınar ve Erciş ilçeleri koyun üretiminin en yoğun olduğu ilçelerdir. 38

TRB2 TRC3 TR61 TR62 TRC2 TR22 TR33 TR32 TR63 TRC1 TRB1 TR31 TRA2 TR41 TR21 TR52 TR72 TRA1 TR71 TR83 TR90 TR82 TR42 TR51 TR10 TR81 Şekil 19: Düzey 2 Bölgeleri Koyun Varlığı Kaynak: (TÜİK, 2009c) Şekil 20: Bölgelere Göre Keçi Varlığı (baş) 700.000 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 0 Kaynak: (TÜİK, 2009c) Yukarıda söz edilen sınırlılıklarına rağmen yukarıdaki şekillerden görülebileceği gibi TRB2 bölgesi koyun ve keçi varlığı ile Düzey 2 bölgeleri arasında ilk sırada yer almaktadır. 39

1.5.3. Süt Üretimi TRB2 bölgesinde yaklaşık olarak yılda 400.000 ton inek sütü üretilmektedir. Büyükbaş hayvan sayısı bakımından Türkiye de sekizinci sırada olan bu bölgenin toplam süt üretim miktarı Türkiye toplam süt üretimi içinde yaklaşık %4 pay almaktadır. Bu oran sağılan sığır sayısı ve elde edilen süt miktarına oranladığımızda Türkiye ortalamasının altındadır. Bu durumun: Tablo 80 de de görülebileceği gibi esas olarak bu bölgede yetiştirilen toplam sığır varlığı içinde süt verimleri düşük olan yerli sığır ırklarının çok daha yüksek oranda bulunmalarından kaynaklanmaktadır. Hayvan başına verimler incelendiğinde Türkiye de ortalama hayvan başına 2800 kg civarında inek sütü üretilirken bu değer bölgede yaklaşık 2000 kg civarındadır. Küçükbaş hayvancılıkta ise, yerli koyun ve keçi ırklarının süt verimlerinin düşük düzeyde olmaları ve süt verimi üzerinde önemli etkiye sahip olan, başta süt yemi miktarı ve kalitesi gibi faktörler bakımından işletmelerin yetersiz olmalarından kaynaklandığı söylenebilir. Nitekim Ortadoğu Anadolu Tarım master Planı ve Tarım İl Müdürlüklerinden sağlanan veriler, bu bölgede bulunan büyük baş hayvan varlığının çoğunlukla düşük verimli yerli ırklardan oluştuğunu göstermektedir. Bunun yanı sıra, hayvan bakım ve besleme şartlarının kötü olması, çayır ve meraların niteliksizliği ve verimsizliği, kesif yem kullanımının yetersizliği, bitkisel üretimle hayvancılığın bir arada yapıldığı işletmelerin arazi, tarımsal mekanizasyon, damızlık hayvan, kredi ve üretim yönünden yetersizliği, pazar ve pazarlama organizasyonunun olmaması gibi faktörler de üretim değerini olumsuz olarak etkilemektedirler. 40

Tablo 23: TRB2 Bölgesinde İnek Sütü Üretimi Sağılan Sığır Sayısı (baş) Süt (ton) 2007 2008 2009 2007 2008 2009 TÜRKİYE 4.229.440 4.080.243 4.133.148 11.279.340 11.255.176 11.583.313 TRB2 BÖLGESİ 225.438 213.849 194.033 399.997 454.831 386.142 BİTLİS Merkez 3.013 3.364 3.406 4.890 5.581 5.676 Adilcevaz 812 646 1.541 1.491 1.150 3.380 Ahlat 2.727 2.132 1.893 6.999 5.142 4.581 Güroymak 5.705 3.183 3.326 8.380 5.577 5.889 Hizan 2.964 2.850 1.880 6.449 5.822 3.537 Mutki 4.535 1.378 1.382 6.137 2.525 2.532 Tatvan 4.750 3.639 3.874 8.208 7.145 7.734 İl Toplamı 24.506 17.192 17.302 42.554 32.943 33.329 HAKKÂRİ Merkez 3.611 2.892 2.409 4.052 3.352 2.733 Çukurca 550 451 385 629 495 401 Şemdinli 3.939 5.591 3.963 5.330 7.618 5.168 Yüksekova 11.138 9.405 7.146 19.378 17.257 12.080 İl Toplamı 19.238 18.339 13.903 29.389 28.722 20.382 MUŞ Merkez 33.142 46.153 25.504 66.992 126.330 69.809 Bulanık 33.345 23.984 32.785 51.331 45.861 52.347 Hasköy 5.022 4.768 4.323 11.479 11.206 10.350 Korkut 5.985 5.848 3.585 10.236 13.994 8.396 Malazgirt 31.212 23.831 19.933 52.868 54.804 45.143 Varto 12.521 13.134 7.126 23.152 30.112 17.917 İl Toplamı 121.227 117.718 93.256 216.058 282.307 203.961 VAN Merkez 16.027 16.179 15.580 29.870 30.318 28.847 Bahçesaray 2.394 2.356 2.356 3.632 3.569 3.564 Başkale 5.733 5.740 4.786 9.330 9.345 8.062 Çaldıran 3.563 3.819 3.644 6.564 7.108 6.791 Çatak 1.378 1.378 315 2.069 1.970 424 Edremit 1.623 1.398 1.435 3.681 3.148 3.143 Erciş 4.216 4.652 14.827 8.841 9.829 28.336 Gevaş 2.358 2.204 2.898 5.237 4.893 6.776 41

Gürpınar 5.571 5.572 5.629 9.928 9.959 9.744 Muradiye 6.905 6.895 6.878 12.440 12.372 12.145 Özalp 8.752 7.936 9.020 16.562 14.599 17.292 Saray 1.951 2.475 2.209 3.841 3.749 3.347 İl Toplamı 60.471 60.604 69.577 111.996 110.859 128.470 Kaynak: (TÜİK, 2009c) Bölge nin koyun sütü ve keçi sütü üretimi incelendiğinde Türkiye koyun sütü üretimi içinde %18, keçi sütü üretiminde ise %12 pay aldığı görülmektedir. Hayvan başına verimler karşılaştırıldığında ise koyun sütünde Van, keçi sütünde Muş un ilçeleri Türkiye ortalama koyun ve keçi sütü veriminden daha yüksektir. Bu nedenle bölgenin koyun ve keçi sütü üretiminde değerlendirilmesi gerekmektedir. Koyun ve keçi sütünde avantajlı konuma sahipken, bölgedeki diğer sosyal sorunlar yetiştiricilerin bu üretim faaliyetini bırakmasına neden olmaktadır. Koyun ve keçi yetiştiriciliğine yeniden yönelim için alternatif üretim sistemleri, çayır ve meralardan yararlanma stratejileri geliştirilmelidir. Bunun yanında sütün değerlendirmesi için yatırımlara önem verilmelidir. Bölge nin peynir çeşitleri açısından zengin oluşu nedeniyle tüketicilerin damak zevkine uygun kaliteli, gıda güvenliği açısından uygun süt ürünleri üretimi için yatırımlar desteklenmelidir. Tablo 24: TRB2 Bölgesinde Koyun ve Keçi Sütü Üretimi Sağılan Yerli Koyun Sayısı (baş) Koyun Sütü (ton) Sağılan Kıl Keçisi Sayısı (baş) Keçi Sütü (ton) 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 TÜRKİYE 9.698.433 9.224.076 8.963.064 762.930 726.894 712.784 2.190.602 1.937.387 1.778.420 234.883 207.385 192.210 TRB2 BÖLGESİ 1.729.239 1.598.069 1.363.886 138.030 129.119 110.427 276.614 238.432 183.276 29.822 25.631 19.439 BİTLİS Merkez 20.925 22.785 23.250 1.486 1.618 1.651 4.278 6.045 5.952 415 586 577 Adilcevaz 23.250 23.715 25.389 1.651 1.684 1.803 4.650 4.557 4.464 451 442 433 Ahlat 49.290 34.150 26.526 3.500 2.425 1.883 1.442 921 751 140 89 73 Güroymak 24.878 23.250 24.180 1.766 1.651 1.717 6.743 7.440 7.905 654 722 767 Hizan 29.760 9.300 12.090 2.113 660 858 1.860 12.090 10.137 180 1.173 983 Mutki 13.020 11.160 11.625 924 792 825 16.740 13.950 14.880 1.624 1.353 1.443 Tatvan 53.196 43.338 43.343 3.777 3.077 3.077 17.670 10.230 10.202 1.714 992 990 İl Toplamı 214.319 167.698 166.403 15.217 11.907 11.815 53.383 55.233 54.291 5.178 5.358 5.266 HAKKÂRİ Merkez 54.186 13.014 15.066 3.793 911 1.055 38.306 14.880 15.764 4.175 1.622 1.718 Çukurca 1.116 465 523 78 33 37 1.773 930 860 193 101 94 Şemdinli 11.225 14.063 6.975 786 984 488 18.600 34.410 18.879 2.027 3.751 2.058 Yüksekova 151.590 79.050 81.561 10.611 5.534 5.709 37.708 7.905 12.090 4.110 862 1.318 42

İl Toplamı 218.117 106.592 104.125 15.268 7.461 7.289 96.387 58.125 47.593 10.506 6.336 5.188 MUŞ Merkez 171.864 186.033 77.117 13.405 14.511 6.015 38.588 40.172 16.653 4.399 4.580 1.898 Bulanık 65.100 70.467 51.150 5.078 5.496 3.990 3.627 3.776 5.580 413 430 636 Hasköy 21.251 18.833 8.835 1.658 1.469 689 5.208 4.790 2.139 594 546 244 Korkut 27.900 30.200 27.900 2.176 2.356 2.176 7.812 8.133 465 891 927 53 Malazgirt 68.355 61.403 37.301 5.332 4.789 2.910 8.621 5.069 3.642 983 578 415 Varto 28.830 28.830 27.900 2.249 2.249 2.176 9.300 9.681 3.999 1.060 1.104 456 İl Toplamı 383.300 395.766 230.203 29.897 30.870 17.956 73.156 71.621 32.478 8.340 8.165 3.702 VAN Merkez 116.250 115.320 111.600 9.881 9.802 9.486 13.253 13.020 9.300 1.431 1.406 1.004 Bahçesaray 2.334 2.372 2.353 198 202 200 1.135 1.116 1.107 123 121 120 Başkale 107.285 106.625 104.160 9.119 9.063 8.854 8.658 8.668 8.630 935 936 932 Çaldıran 112.307 120.263 110.642 9.546 10.222 9.405 707 660 472 76 71 51 Çatak 69.290 69.290 22.790 5.890 5.890 1.937 10.464 10.464 12.574 1.130 1.130 1.358 Edremit 7.306 2.325 1.860 621 198 158 563 195 116 61 21 13 Erciş 58.869 61.659 148.352 5.004 5.241 12.610 1.818 2.093 980 196 226 106 Gevaş 22.790 21.762 18.135 1.937 1.850 1.541 1.537 1.488 1.349 166 161 146 Gürpınar 186.098 225.390 120.900 15.818 19.158 10.277 1.307 1.283 1.153 141 139 125 Muradiye 65.243 65.277 46.500 5.546 5.549 3.953 5.682 5.627 5.115 614 608 552 Özalp 82.075 81.933 82.863 6.976 6.964 7.043 6.515 7.445 6.631 704 804 716 Saray 83.658 55.800 93.000 7.111 4.743 7.905 2.051 1.395 1.488 221 151 161 İl Toplamı 913.505 928.016 863.155 77.648 78.881 73.368 53.690 53.454 48.915 5.798 5.773 5.283 Kaynak: (TÜİK, 2009c) TRB2 Bölgesinde hayvansal üretimi arttırmanın önemli araçlarından biri mera ıslah çalışmalarıdır. Bu yolla meralarda yüksek verimli ve kaliteli ot üretimi yapılabilir ve bunun doğal sonucu olarak hayvan yetiştiricilerinin kaba yem maliyeti düşürülebilir. TRB2 Bölgesi bu açıdan iller itibariyle incelendiğinde Van ilinin 599 köyünün 357 köyünde mera tespit, 182 köyünde mera tahdidi ve 102 köyünde mera tahsis çalışmalarının yapıldığı anlaşılmaktadır. Yine Van ilinde 2003 yılında 4.296 dekar alanda başlayan mera ıslah çalışmaları 2008 yılı itibariyle 11 köyde 104.464 dekar alanda devam etmiş ve 10.500 dekar alanda gübreleme ve 310 dekar alanda suni mera tesis çalışmaları tamamlanmıştır. Bitlis ilinde ise 2008 yılı itibariyle 96.274.61 dekarlık alanda ve 358 köyün 194 köyünde tespit çalışması tamamlanmıştır. Tahdit çalışması ve Tahsis çalışması ise 37 köyde tamamlanmış, mera ıslah çalışması tamamlanan köy sayısı ise yalnızca birdir. Muş ilinde ise 2008 yılı itibariyle 5 köyde toplam 15.826 dekarlık alanda mera ıslah çalışması yapılmış ve ilin tamamında mera tespit çalışmaları tamamlanmıştır. Hakkâri iline ilişkin bu konuda veri bulanamamıştır. TRB2 bölgesinde meraların tespit, tahdit ve tahsis çalışmalarının hızla tamamlanabilmesi ve hayvansal üretime daha fazla katkı sağlayabilmesi için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. 43

1.5.4. Kırmızı Et Üretimi Türkiye de TÜİK verilerine göre büyükbaş ve küçükbaş hayvanlardan yılda ortalama 450-500 bin ton kırmızı et üretilmektedir. Bunun %1-1,5 luk kısmı TRB2 bölgesinden karşılanmaktadır. Ancak TÜİK tarafından kırmızı et üretimi mezbahalarda kesilen hayvanlar dikkate alınarak hesaplanmaktadır. Bunun dışındaki kesimler, kurban bayramındaki kesimler dikkate alınırsa Türkiye de et üretiminin 1 milyon ton civarında olduğu bilinmektedir. TRB2 bölgesinde de kayıt dışı kesimler olduğu varsayımından hareketle bölgede et üretiminin TÜİK tarafından yayınlanandan daha fazla olduğu söylenebilir. Bölgede hayvan sayısının fazla olması da aslında bunun bir göstergesidir. Türkiye genelinde olduğu gibi TRB2 bölgesinde de büyükbaş hayvancılıkta ürüne göre uzmanlaşma bulunmamaktadır. Büyükbaş hayvancılık yapan işletmeler süt sığırlarından elde ettikleri erkek buzağıları besiye almakta, süt sığırı olarak ekonomik ömrünü tamamlamış hayvanlar ile kısır hayvanlar kesime gönderilmektedir. Bölgenin hayvancılık açısından zengin potansiyeli dikkate alınırsa besi sığırcılığı açısından değerlendirilebileceği söylenebilir. Etçi ırkların besiye alınması uygun çevre şartlarının sağlanması, bakım ve beslemeyle birlikte hem bölgeye hem de ülke içindeki kırmızı et açığının giderilmesinde fayda sağlayacaktır. 44

Tablo 25: TRB2 Bölgesinde Sığır ve Dana Eti Üretimi Hayvan Sayısı (baş) Et (ton) Deri (adet) 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 TÜRKİYE Dana (0-12 erkek ve dişi) 314.543 290.450 176.659 63.142 55.406 34.445 345.997 319.495 194.325 Düve (12 aydan büyük yavrulamamış 246.749 141.847 146.015 43.479 25.500 26.060 271.424 156.032 160.617 dişi) Tosun (12 aydan büyük ) 1.066.871 928.533 847.015 250.237 213.881 197.337 1.147.973 1.009.019 919.341 İnek (yavrulamış dişi) 322.986 329.070 293.315 61.228 63.709 57.678 355.285 361.977 322.647 Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) 45.638 39.821 32.208 12.083 10.684 8.306 50.202 43.803 35.429 Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş 7.204 6.386 6.861 1.795 1.438 1.461 7.924 7.025 7.547 erkek) TOPLAM 2.003.991 1.736.107 1.502.073 431.963 370.619 325.286 2.178.805 1.897.350 1.639.905 TRB2 Dana (0-12 erkek ve dişi) 1.750 2.101 3.482 255 408 674 1.925 2.311 3.830 BÖLGESİ Düve (12 aydan büyük yavrulamamış 2.696 2.362 1.455 471 430 264 2.966 2.598 1.601 dişi) Tosun (12 aydan büyük ) 12.365 12.089 6.116 2.215 2.265 1.200 13.526 13.266 6.690 İnek (yavrulamış dişi) 9.688 12.367 7.059 1.702 2.016 1.468 10.657 13.604 7.765 Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) 149 916 2.598 31 207 563 164 1.008 2.858 Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş 10 295 2.077 2 72 376 11 325 2.285 erkek) TOPLAM 26.658 30.130 22.787 4.677 5.398 4.545 29.248 33.111 25.028 BİTLİS Dana (0-12 erkek ve dişi) 1.750 2.101 2.386 255 408 472 1.925 2.310 2.623 Düve (12 aydan büyük yavrulamamış 650 232 218 124 41 40 715 254 239 dişi) Tosun (12 aydan büyük ) 2.235 4.586 4.199 513 863 829 2.452 5.042 4.616 İnek (yavrulamış dişi) 3.688 3.395 3.425 692 619 688 4.056 3.733 3.767 Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) 149 864 849 31 190 195 164 950 933 Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş 10 143 96 2 38 29 11 146 105 erkek) HAKKÂRİ Dana (0-12 erkek ve dişi) - - - - - - - - - Düve (12 aydan büyük yavrulamamış 25 30 17 4 5 2 27 33 18 dişi) Tosun (12 aydan büyük ) 159 59 57 24 9 9 165 62 60 İnek (yavrulamış dişi) - - 10 - - 2 - - 11 Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) - - 3 - - 0 - - 3 Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş - - - - - - - - - erkek) MUŞ Dana (0-12 erkek ve dişi) - - - - - - - - - Düve (12 aydan büyük yavrulamamış - 100 49-11 7-110 53 dişi) Tosun (12 aydan büyük ) 177 295 186 28 35 45 177 315 203 45

İnek (yavrulamış dişi) - 47 24-5 4-51 26 Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) - - - - - - - - - Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş - - - - - - - - - erkek) VAN Dana (0-12 erkek ve dişi) - - 1.096 - - 202 - - 1.205 Düve (12 aydan büyük yavrulamamış 2.021 2.000 1.171 344 374 215 2.223 2.200 1.287 dişi) Tosun (12 aydan büyük ) 9.794 7.149 1.674 1.651 1.358 315 10.730 7.845 1.809 İnek (yavrulamış dişi) 6.000 8.925 3.600 1.010 1.392 775 6.600 9.816 3.960 Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) - 52 1.746-17 367-57 1.920 Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş - 152 1.981-33 347-167 2.179 erkek) Kaynak: (TÜİK, 2009c) 46

Tablo 26: TRB2 Bölgesinde Koyun ve Keçi Eti Üretimi Hayvan Sayısı (baş) Et (ton) Deri (adet) TÜRKİYE 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 2.725.220 1.859.281 1.464.975 60.402,83 40.315,69 32.731,65 2.810.818 1.948.424 1.533.756 Kuzu-Toklu(0-12 ay) 3.703.646 3.729.625 2.532.373 57.120,89 56.422,43 41.901,49 4.074.011 4.102.588 2.785.610 Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 1.099.178 575.943 457.953 22.202,39 11.328,51 9.625,81 1.120.393 591.471 470.558 Oğlak-Çebiç (0-12 ay) 157.170 191.579 148.089 1.933,24 2.423,89 2.049,25 172.887 210.737 162.898 TOPLAM 7.685.214 6.356.428 4.603.390 141.659 110.491 86.308 8.178.108 6.853.219 4.952.823 TRB2 BÖLGESİ Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 63.360 85.697 70.299 1.410,57 1.807,12 1.560,44 68.290 93.743 76.863 Kuzu-Toklu(0-12 ay) 73.719 73.492 45.279 1.294,21 1.160,16 784,637 81.091 80.841 49.807 Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 32.603 44.606 35.801 743,084 874,402 736,448 35.519 48.975 39.322 Oğlak-Çebiç (0-12 ay) 21.485 35.032 20.862 309,813 491,252 328,948 23.634 38.535 22.948 TOPLAM 191.167 238.827 172.241 3.758 4.333 3.410 208.534 262.095 188.940 BİTLİS Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 17.596 33.514 35.368 400,91 666,36 786,50 19.264 36.815 38.878 Kuzu-Toklu(0-12 ay) 10.205 15.796 11.883 144,63 236,92 215,39 11.225 17.375 13.069 Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 22.566 33.045 25.362 549,61 641,15 528,42 24.804 36.342 27.892 HAKKÂRİ Oğlak-Çebiç (0-12 ay) 16.556 25.865 15.682 217,48 370,67 287,52 18.211 28.451 19.449 Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 3.731 6.719 2.805 93,27 7.320,50 70,12 3.925 7.321 3.053 Kuzu-Toklu(0-12 ay) 600 3.765 595 8,52 4.141,50 11,90 659 4.142 655 Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 2.768 2.246 3.825 55,36 2.440,50 76,50 2.943 2.441 4.208 MUŞ Oğlak-Çebiç (0-12 ay) 329 950 770 4,93 1.045,00 11,55 361 1.045 847 Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 2.264 4.451 1.638 47,54 102,37 29,48 2.264 4.834 1.789 Kuzu-Toklu(0-12 ay) - 419 233-5,87 4,19-460 256 Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 840 973 378 15,96 18,49 6,80 840 1.061 413 VAN Oğlak-Çebiç (0-12 ay) - 494 159-5,93 2,86-543 174 Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 39.769 41.013 30.488 868,84 870,41 674,33 42.834 44.772 33.140 Kuzu-Toklu(0-12 ay) 62.914 53.512 32.568 1.141,06 872,19 553,16 69.205 58.863 35.824 Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 6.429 8.342 6.236 122,15 166,84 124,72 6.930 9.130 6.808 Oğlak-Çebiç (0-12 ay) 4.600 7.723 2.251 87,40 100,40 27,01 5.060 8.495 2.476 Kaynak: (TÜİK, 2009c) 47

Türkiye de TÜİK verilerine göre küçükbaş hayvanlardan yılda ortalama 100-150 bin ton koyun ve keçi eti üretilmektedir. Bunun %3-4 lük kısmı TRB2 bölgesinden karşılanmaktadır. Büyükbaş hayvancılıkta olduğu gibi küçükbaş hayvancılıkta da TÜİK tarafından verilen et rakamları kayıtlı kesimhaneleri kapsamaktadır. Bu nedenle bölgede koyun ve keçi eti üretiminin daha fazla olduğu tahmin edilmektedir. Yaylaya çıkışların normalleşmesi ile küçükbaş hayvan sayısında, küçükbaş hayvancılıkla uğraşan işletme sayısından artış olacaktır. Bölgedeki güvenlik sorununun ortadan kalkması küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin hız kazanmasına yol olacaktır. Küçükbaş hayvancılıktan elde edilen kırmızı et Türkiye de tüketicilerin damak zevkine uygundur, buna yönelik tüketim alışkanlıkları bulunmaktadır. Son yıllarda büyükbaş hayvanlarda görülen deli dana hastalığı gibi etmenler ya da hormon kullanımı gibi koşular tüketicilerde koyun etine yönelimi artırmıştır. Hayvan sayısındaki azalışa ve maliyetlerdeki artışa bağlı olarak et fiyatları yükselme eğilimindedir. Bölgenin küçükbaş hayvancılıkta geliştirilmesi bu nedenle bölge kalkınmasına fayda sağlayacağı gibi ülke ihtiyaçlarının giderilmesine de yardımcı olacaktır. Koyunculukta; Van-Merkez, Gürpınar, Erciş, Özalp, Başkale, Muş-Varto, Hakkâri-Merkez, Yüksekova ilçeleri keçicilikte ise; Bitlis-Merkez, Hizan, Mutki, Hakkâri-Merkez, Şemdinli, Yüksekova, Muş-Merkez, Varto, Van-Çatak, Gürpınar ilçeleri değerlendirilmelidir. 1.5.5. Hayvansal Lif Üretimi TRB2 Bölgesi nde küçükbaş hayvancılığın yüzyıllardır yapılıyor olması ve küçükbaş hayvancılıktan elde edilen ürünlerin değerlendirilme yollarını da çeşitlendirmiştir. Küçükbaş hayvanlardan elde edilen yapağı ve kıl yerel şartlarda kullanılmaktadır, ancak sentetik liflerin daha uygun fiyatla, daha kolay elde edilmesi yapağı ve kıla talebi azaltmıştır. Türkiye de üretilen yapağı ve kılın yaklaşık %15 i TRB2 bölgesinden sağlanmaktadır. Hammaddesi yapağı ve kıl olan el sanatlarının bu Bölge de yaygın olması bu durumdan kaynaklanmaktadır. TRB2 Bölgesinde hayvancılığın yaygın olarak yapıldığı yerlerde yapağı, tiftik, keçi kaba üst kılı ve keşmir liflerinden kıl çadırı, halı, kilim, eldiven, şapka, heybe, çuval gibi el sanatları yapılmaktadır. Bu ürünler, özellikle küçük aile işletmelerinde gerek aile içinde kullanılmaları gerekse yerel pazarlarda satılmaları yolu ile işletme ekonomisine katkıda bulunmaktadırlar. Tablo 27: TRB2 Bölgesinde Yapağı ve Kıl Üretimi YÜN (TON) KIL (TON) 2007 2008 2009 2007 2008 2009 TÜRKİYE 43.688 40.970 37.012 2.536 2.238 2.002 TRB2 BÖLGESİ 8.035 7.322 5.972 400 332 255 BİTLİS MERKEZ 121 140 141 8 12 12 ADİLCEVAZ 94 96 100 6 6 6 AHLAT 225 153 120 4 3 2 GÜROYMAK 116 97 103 9 10 10 HİZAN 88 44 53 6 22 16 MUTKİ 52 39 40 18 20 22 TATVAN 156 128 128 16 10 10 İL TOPLAMI 851 697 685 68 82 78 HAKKÂRİ MERKEZ 298 166 183 59 15 16 ÇUKURCA 6 2 3 3 1 1 ŞEMDİNLİ 82 79 45 29 50 27 YÜKSEKOVA 803 531 553 68 12 17 İL TOPLAMI 1.189 778 784 158 78 61 MUŞ MERKEZ 611 661 274 45 47 19 BULANIK 402 459 222 6 6 7 HASKÖY 85 78 34 5 5 2 KORKUT 136 147 148 7 7 1 MALAZGİRT 269 179 109 7 4 3 48

VARTO 648 648 179 20 20 6 İL TOPLAMI 2.151 2.172 966 90 90 39 VAN MERKEZ 706 701 661 18 18 14 BAHÇESARAY 30 30 30 4 4 4 BAŞKALE 420 417 411 11 11 11 ÇALDIRAN 423 457 430 1 1 1 ÇATAK 195 195 107 12 12 16 EDREMİT 35 12 11 1 0 0 ERCİŞ 372 385 503 4 4 2 GEVAŞ 86 82 71 3 3 3 GÜRPINAR 810 756 528 7 7 6 MURADİYE 266 262 218 9 8 8 ÖZALP 315 218 318 9 11 9 SARAY 186 161 249 4 2 2 İL TOPLAMI 3.844 3.675 3.536 83 82 77 Kaynak: (TÜİK, 2009c) TRB2 Bölgesi 2009 yılı TÜİK verilerine göre yün üretimi bakımından Türkiye nin %16 sını, kıl üretiminde ise yaklaşık %13 nü karşılamaktadır. Bölgenin yün üretiminin yaklaşık %60 nı Van ili karşılamaktadır. İlçelere baktığımızda Van Merkez, Gürpınar, Erciş ve Yüksekova ilçesi öne çıkmaktadır. Kıl üretiminde ise Şemdinli ve Mutki ilçeleri öne çıkan ilçeler olarak görülmektedir. 1.6. KANATLI HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİ TRB2 bölgesi kanatlı hayvan yetiştiriciliği açısından Türkiye deki diğer bölgelere oranla geri durumdadır. Bununla birlikte bölgede düşük düzeylerde de olsa entansif kanatlı hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Yumurtacı tavuklarının en yüksek düzeyde bulunduğu iller sırasıyla Van, Muş, Bitlis ve Hakkâri iken ilçeler sırasıyla Van Merkez, Muş Merkez ve Bitlis Merkez dir. Bununla birlikte Hakkâri ilinin Yüksekova ilçesinde gerek bu ilin diğer tüm ilçelerinden gerekse diğer illerdeki ilçelerin önemli bir kısmından çok yüksek oranda daha fazla yumurta tavuğunun bulunması dikkat çekici bir durumdur ve bunun nedenleri araştırılmalıdır. Bölgede bulunan toplam hindi sayısı yaklaşık 107.542 adet olup hindi yetiştiriciliği en yüksek oranda Muş ilinde yapılmaktadır. Bu ili sırasıyla Hakkâri ve Bitlis illeri izlerken Van ilinde hindi yetiştiriciliği çok düşük düzeydedir. Bölgede entansif tarzda hindi yetiştiriciliği daha önceki yıllarda yapılmıştır. Sözleşmeli olarak yapılan bu üretim, bölgede yer alan firmanın el değiştirmesiyle şu an yapılamamaktadır. Sözleşmeli hindi yetiştiriciliğinin yeniden yapılabilirliğinin araştırılması gerekmektedir. 49

Tablo 28: TRB2 Bölgesinde Kanatlı Hayvan Sayısı HAYVAN MEVCUT SAYI KÜMES ET (TON) YUMURTA SAYISI (1000 ADET) ADI 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 TÜRKİYE Et Tavuğu 205.082.159 180.915.558 163.468.942 1.059.483,00 1.069.696,00 1.277.082,00 - - - Yumurta 64.286.383 63.364.818 66.500.461 8.970,00 17.985,00 16.233,00 12.724.959 13.190.696 13.832.726 Tavuğu Hindi 2.675.407 3.230.318 2.755.349 31.467,00 35.451,00 30.242,00 - - - Kaz 1.022.711 1.062.887 944.731 - - - - - - Ördek 481.829 470.158 412.723 - - 68,00 - - - TOPLAM 273.548.489 249.043.739 234.082.206 1.099.920,00 1.123.132,00 1.323.625,00 12.724.959 13.190.696 13.832.726 TRB2 Et Tavuğu 30.580 31.000 35.000 - - - - - - BÖLGESİ Yumurta 692.107 776.736 - - - 77.787 86.339 83.299 Tavuğu 728.342 Hindi 138.828 138.200 107.542 229,37 171,98 - - - - Kaz 70.111 133.389 93.988 - - - - - - Ördek 46.509 75.036 49.951 - - - - - - TOPLAM 978.135 1.154.361 1.014.823 229,37 171,98-77.787 86.339 83.299 BİTLİS Et Tavuğu - - - - - - - - - Yumurta 98.350 99.200 110.013 - - - 5.483 11.830 11.024 Tavuğu Hindi 15.050 11.300 12.280 - - - - - - Kaz 8.390 6.170 6.625 - - - - - - Ördek 6.070 4.920 5.635 - - - - - - TOPLAM 127.860 121.590 134.553 - - - 5.483 11.830 11.024 HAKKÂRİ Et Tavuğu - - - - - - - - - Yumurta 84.450 84.950 88.750 - - - 7.784 6.829 7.855 Tavuğu Hindi 8.250 14.355 14.800 - - - - - - Kaz 1.580 1.134 1.100 - - - - - - Ördek 3.410 2.160 2.000 - - - - - - 50

TOPLAM 97.690 102.599 106.650 - - - 7.784 6.829 7.855 MUŞ Et Tavuğu - - - - - - - - - Yumurta 247.247 341.316 264.364 - - - 15.244 19.242 14.623 Tavuğu Hindi 64.528 106.455 73.967 - - - - - - Kaz 59.811 125.670 85.788 - - - - - - Ördek 35.869 66.476 40.686 - - - - - - TOPLAM 407.455 639.917 464.805 - - - 15.244 19.242 14.623 VAN Et Tavuğu - - - - - - - - - Yumurta 262.060 251.270 265.215 - - - 49.276 48.437 49.798 Tavuğu Hindi 51.000 6.090 6.495 229,37 171,98 - - - - Kaz 330 415 475 - - - - - - Ördek 1.160 1.480 1.630 - - - - - - TOPLAM 314.550 259.255 273.815 229,37 171,98-49.276 48.437 49.798 Kaynak: (TÜİK, 2009c) 51

TRA2 TRB2 TR33 TRC2 TR83 TR72 TRA1 TR71 TR21 TRC3 TR41 TR52 TR63 TR42 TRC1 TR22 TR51 TRB1 TR82 TR32 TR62 TR61 TR81 TR31 TR10 TR90 Kaz yetiştiriciliği Türkiye de henüz yerel tüketime yönelik olarak yapılsa da, dünya piyasalarında alternatif et tüketimleri içinde yüksek fiyattan alıcı bulabilmektedir. Özellikle soğuk iklimlerde ekstansif şartlarda üretilebilmesi bölgeyi avantajlı kılmaktadır. Kazlar çok amaçlı olarak yetiştirilip üretilmekte olup; etleri gıda ve yüksek kalitedeki tüyleri soğuktan korumada yalıtım maddesi olarak ve zorlamalı besi olarak bilinen yemleme tekniği ile elde edilen yağlı karaciğer vb. birçok yüksek değerli ürün elde etme amacıyla da kullanılabilmektedir. Dünyada birçok ülke kaz etini, yumurtasını, yağını, karaciğerini tüketmekte, tüyleri ise yastık-yorgan, sportif malzemeler ve kamp gereçlerinin yapımında kullanılmaktadır. Bu ürünlerin tümü açısından çeşitli ülkelerde önemli bir gelir kaynağıdır. Kaz eti yüksek besleyici değeri yanında düşük yağ ve kolesterol içeriği bakımından sağlıklı bir et türüdür. Kaz ciğeri ülkemiz için henüz önemli olmasa da dünyada sevilerek tüketilmekte ve lüks lokantaların menülerinde yerini almaktadır. Örneğin Avrupa ülkelerinden Fransa da kaz ciğerinin önemi büyük olup, Polonya, Macaristan, İsrail ve Rusya gibi ülkelerden kaz ciğeri ithal etmektedir. Dünyada bugün başlıca kaz yetiştiriciliği yapılan ülkeler; İngiltere, Kanada, ABD, Çin, Polonya, Çekoslovakya, Fransa, Bulgaristan ve Rusya dır. Bu ülkelerin çoğunda kazlar, karaciğeri ve tüyleri için üretilmektedir. Bölgenin kaz ve ördek yetiştiriciliği bakımından avantajları bulunmaktadır. Bunlar, bu bölgede yetiştirilen kaz ve ördeklerin bölge şartlarına çok iyi uyum göstermiş olmaları, kaz ve ördeklerin işletme dışında yararlanabilecekleri tip ve düzeyde yem ve su kaynaklarının bulunması ve bu türlerin yetiştiriciliği konusunda gerekli kültür ve bilgi birikiminin bulunması olarak gösterilebilir. Nitekim yukarıda da bildirildiği gibi bölge genelinde yaklaşık olarak 150 bin baş kaz ve ördek bulunması bu durumu desteklemektedir. Şekil 21: Düzey 2 Bölgeleri Kaz Varlığı (Adet) 600000 500000 400000 300000 200000 100000 0 Kaynak: (TÜİK, 2009c) 52

TR83 TRB2 TR21 TRC2 TRA2 TR22 TR71 TRC3 TR33 TR42 TR72 TR63 TR32 TR51 TR62 TR41 TRB1 TRA1 TRC1 TR52 TR61 TR81 TR82 TR31 TR10 TR90 Şekil 22: Düzey 2 Bölgeleri Ördek Varlığı (Adet) 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 Kaynak: (TÜİK, 2009c) Türkiye nin diğer bölgeleri ile karşılaştırıldığında bu bölgede ve özelliklede Muş ilinde yüksek düzeyde kaz ve ördek yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bunun en önemli nedeni geleneksel olarak Kars ilinde çoğunlukla yetiştirilen ve tüketilen ile komşu olunması ve Kaz ve Ördek yetiştiriciliği için Muş ilinin sulak alan bakımından yüksek potansiyele sahip olmasıdır. Kars taki tüketim alışkanlığı ve üretim sistemleri, Kars a komşu olan Muş ilinde de kabul görmüştür. Bölgede ve komşu illerde kaz ve ördek etinin geleneksel olarak tüketilmesi bu üretim faaliyetinin sürdürülmesine neden olmaktadır. Kaz ve ördek yetiştiriciliği esas olarak küçük aile işletmelerinde gerçekleştirilmektedir. Kaz yetiştiriciliğinde sürü büyüklüğü genelde 10-100 baş arasındadır. Hayvanlar canlı olarak yerel pazarlarda satışa sunulmaktadır. 53

Şekil 23: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Kaz Varlığı Şekil 24: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Ördek Varlığı 54