HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜNÜN 2004 OCAK EYLÜL İHRACAT PERFORMANS DEĞERLENDİRMESİ

HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜNÜN 2004 OCAK - EYLÜL İHRACAT PERFORMANS DEĞERLENDİRMESİ İTKİB GENEL SEKRETERLİĞİ AR & GE VE MEVZUAT ŞUBESİ EKİM 2004

HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜNÜN 2004 OCAK EYLÜL İHRACAT PERFORMANS DEĞERLENDİRMESİ I. HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON İHRACATINDA ARTIŞ SÜRÜYOR Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı Ülke Ekonomisindeki Önemini Koruyor II. BAŞLICA ÜLKE GRUPLARI İTİBARİYLE İHRACAT Eski ve Yeni AB Alman Ekonomisindeki Toparlanma Henüz Tüketim Talebine Yansımadı Güçlü Sterlin ve Türk Firmalarının Gayreti İngiltere Pazarında Sonuç Veriyor Yeni AB Ülkelerinde Durum Yeni AB Türkiye den Ara Malı Alıyor: Polonya Örneği Diğer OECD- ABD de İkinci Çeyreğe Göre İyileşme Diğer Avrupa Ülkelerindeki Performans Yeni AB Ülkelerine Paralel Yükselen Pazar: Eski SSCB Ülkeleri Ortadoğu Ülkeleri Kuzey Afrika Ülkeleri Asya Ülkelerine İhracat Hedef Pazarlar Ön Planda III. AYLAR İTİBARİYLE İHRACATIN SEYRİ IV. ÜRÜN GRUPLARI BAZINDA HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON İHRACATI Dokumada Performans Gittikçe Daha İyiye Gidiyor Dokuma Giyimde Önemli Belirleyici Giysiler Denim Grubu Örme Giyimde Performans Daha Da Geri Örme İçinde Çorap Ön Plana Çıkıyor Serbest Bölgeler Hareketli V. KAR MARJLARI İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELER Maliyet Artışları Kur Artışlarından Hızlı Rekabet Gücünün Bir Göstergesi Olarak Reel Efektif Kur Endeksi İşgücü Ücretleri ve Rekabet Gücü Kredi Faizleri ii

I. HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON İHRACATINDA ARTIŞ SÜRÜYOR Yılın ilk altı aylık döneminde olduğu gibi, dokuz aylık dönemde de Türkiye nin hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatı artışını sürdürdü. 2003 yılının ilk dokuz ayında 8,5 milyar dolarlık bir performans yakalanmıştı. 2004'ün mukabil döneminde ise 9,6 milyar dolara ulaşıldı. Dolar bazında artış %13,2. Euro/dolar paritesinden kaynaklanan şişkinliği giderdiğimizde bile %5,4 düzeyinde bir artış görünüyor. İçinde bulunduğumuz konjonktürde bunun küçümsenemez bir artış olduğunu vurgulamalıyız. Aslında hazırgiyim ve konfeksiyon sektörü ihracatımızın artış ivmesinde bir azalma mevcut. Bunu, geriye doğru üçer aylık karşılaştırmalardan görmek mümkün. Örneğin, 2004 yılının ilk üç aylık döneminde, bir önceki yılın mukabil dönemine göre sektörün ihracat artışı dolar bazında %23,1, euro/dolar paritesi dikkate alınarak hesaplandığında ise % 10,5 idi. Altı aylık dönem karşılaştırmalarında ise artış oranı biraz daha azaldı: dolar bazında %15,2 euro/dolar paritesi dikkate alındığında reel olarak %6,7. Dokuz aylık dönemde ise aynı rakamlar %13,2 ve %5,4 olarak gerçekleşti. İçinde bulunduğumuz uluslararası rekabet ortamında, bütün dünyanın 2005 ve sonrasına hazırlandığı bir dönemde % 13,2 lik bir ihracat artışı küçümsenmemelidir. Aslında ihracat artış oranımız cok daha yüksek olabilirdi. Fakat en büyük pazarımız olan Almanya ve geçmiş yıllarda ikinci büyük pazarımız olan ABD de tüketimde beklenen canlanmanın henüz gerçekleşmemesi performansımızı bir miktar aşağıya çekiyor. Almanya dışındaki pazarlarda durum gayet iyi. Hatta ABD pazarında bile son üç aydır bir toparlanma yaşanıyor. Almanya pazarında yaşanan zayıf performansın, diğer pazarlardaki kazanımlarla hızla telafi edildiği gözleniyor. Örneğin Akdeniz in iki yakasındaki ülkeler ile Bağımsız Devletler Topluluğu ve Ortadoğu ya yönelik ihracat, sektörümüzün yeni pazarlara açılım konusundaki kabiliyetinin bir göstergesidir. Ayrıca ürün çeşitlendirmesi ve katma değeri daha yüksek ürünlerin ihracatına yönelim olduğunu biliyoruz. Gösterilen ihracat performansında en önemli belirleyici faktör, dünya genelinde yaşanan ekonomik canlanmadır. Bu canlanmanın göstergesi ise GSYH da görülen artışlardır. Elde olan en son verilere göre OECD dünyanın altı büyük ekonomisindeki ( ABD, Japonya, Almanya,Fransa, İtalya ve İngiltere) ortalama büyüme oranını %3,6, Euro Alanı nda ortalama büyüme oranını ise %2 olarak tahmin ediyor. Dünyadaki büyüme daha çok yatırımlar ve ihracat yönü ile olmaktadır. Henüz büyük pazarlarımızda görülen büyüme, istihdam ve tüketime

tam yansımamıştır. Petrol fiyatlarındaki artışa ve terörizme bir miktar duyarlı olan bu yansıma gerçekleştiği zaman, ihracatımızın daha yüksek bir ivme ile artacağı düşünülmektedir. Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı Ülke Ekonomisindeki Önemini Koruyor 2004 yılının ilk dokuz ayına ilişkin ihracat kayıt rakamları, Türkiye İhracatçılar Meclisi tarafından açıklanmış ve bu rakamlara göre, 9,6 milyar dolar değerinde hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatı yapılmıştır. 2003 yılının aynı dönemine kıyasla hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatında dolar bazındaki artış %13,2 düzeyindedir. Bu performans ile hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatının Türkiye nin genel ihracatından aldığı pay %21,2 olarak hesaplanmaktadır ki, ülke ihracatının yaklaşık beşte birini realize eden sektör, ekonomi açısından önemini korumaktadır. Birim: 1000 $ Genel İhracat Performansı İçinde Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatının Payı 2003 2004 Türkiye Genel İhracatı 34.027.699 45.603.158 Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı 8.540.805 9.669.508 Haz. ve Konf. İhracatının Payı % 25,1 21,2 Sanayi Ürünleri İhracatı 23.276.657 31.628.723 Haz. ve Konf. İhracatının Sanayi Ürünleri İhracatındaki Payı % 36,7 30,6 Kaynak: İhracatçı Birlikleri Kayıtları Hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatının %75 civarında bir kısmının AB ülkeleri ve euronun etkili olduğu alanlara yapıldığı ve dokuz aylık ortalamalar itibariyle euronun dolar karşısında %10,35 oranında değer kazandığı dikkate alınarak, euro/dolar paritesine göre gerekli düzeltme yapıldığı zaman, reel artışın % 5,4 düzeyinde olduğu hesaplanmaktadır. 2005 e hazırlık bağlamında bütün dünya ülkelerinin yeni pozisyonlar alma peşinde oldukları, dolayısıyla uluslararası pazarlarda muazzam bir rekabet ortamının varolduğu ve sektörün karşı karşıya bulunduğu dezavantajlı durumlar göz önünde bulundurulduğunda, dolar bazında %13,2, euro/dolar paritesi düzeltmesi yapılmış olarak %5,4 lük artışın hiç de kötü bir performans olmadığı ifade edilebilir. 2

II. BAŞLICA ÜLKE GRUPLARI İTİBARİYLE İHRACAT 2004 yılının üçüncü çeyreği geride kalırken, ülke grupları itibariyle hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatı gözönüne alındığında, hiç bir ülke grubunda düşüş olmadığı tesbit edilebilir. Oransal olarak en az artış ABD,İsviçre, Japonya, Kanada, Meksika, Norveç gibi ülkelerin gruplandırıldığı diğer OECD ülke grubunda (sadece %0,5 oranında artış) ve Çin, Hindistan,Tayvan, Pakistan gibi ülkelerin gruplandırıldığı diğer Asya ülke grubunda ( sadece %3,9 oranında artış) olmuştur. Diğer bütün ülke gruplarında %7 ile %46 arasında değişen oranlarda artışlar sözkonusudur. AB ülkeleri toplamdan aldıkları %73,8 lik pay ile en büyük ve önemli pazar olma özelliğini korumaktadır. Ülke grupları itibariyle hazırgiyim ve konfeksiyon sektörünün gösterdiği performans, aşağıdaki tablo ve grafikten takip edilebilmektedir. Başlıca Ülke Grupları İtibariyle Türkiye Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracat Kaydı 2003 2004 2004 / 2003 Değişim 1000 $ Pay % 1000 $ Pay % % AB Ülkeleri ı 6.313.815 73,9 7.140.354 73,8 13,1 Diğer OECD Ülkeleri ı (ABD,Kanada, İsviçre vb) Diğer Avrupa Ülkeleri ı ( Romanya, Bulgaristan, Makedonya, KKTC) Eski S.S.C.B Ülkeleri ı (Rusya Fed., Azerbaycan, Özbekistan vb) Ortadoğu Ülkeleri ı (S. Arabistan, İsrail, Kuveyt vb) Afrika Ülkeleri ı (Mısır, Tunus, Cezayir, GAC vb) Diğer Asya Ülkeleri ( Çin, Hindistan, Malezya, Tayvan vb) 1.394.856 16,3 1.401.477 14,5 0,5 55.169 0,6 59.467 0,6 7,8 116.768 1,4 153.526 1,6 31,5 132.357 1,5 154.272 1,6 16,6 122.979 1,4 173.663 1,8 41,2 14.853 0,2 15.431 0,2 3,9 Diğer Ülkeler ve Bölgeler ı 390.008 4,6 571.319 5,9 46,5 Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracat Kaydı 8.540.805 100,0 9.669.508 100,0 13,2 Kaynak: İhracatçı Birlikleri Kayıtları Ülke Grupları İtibariyle Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı 2003-2004 8.000.000 7.000.000 2003 2004 6.000.000 5.000.000 1000 $ 4.000.000 3.000.000 2.000.000 1.000.000 - AB Ülkeleri Diğer OECD Ülkeleri Diğer Avrupa Ülkeleri Eski S.S.C.B Ülkeleri Ortadoğu Ülkeleri Afrika Ülkeleri Diğer As ya Ülkeleri Diğer Ülkeler ve Bölgeler 3

Eski ve Yeni AB AB ülkelerine yapılan hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatını değerlendirirken, AB toplamını (AB-25), eski AB ülkelerini (AB-15) ve yeni AB ülkelerini (AB-10) ayrı ayrı ele almak gerekiyor. Tablodan görüldüğü gibi, AB-25 e yapılan ihracat geçen yıldan bu yıla, ABD doları bazında %13,1 oranında bir artış gösteriyor. Türkiye nin genel ihracat artışı (dolar bazında %34, euro/dolar paritesi gözetilerek %28,8) dikkate alındığı zaman, %13,1 lik artışın çok yüksek olmadığı görülür. Kaldı ki, dolar bazında gerçekleşen bu artışı euro/dolar paritesindeki gelişmelere göre de düzeltmek gerekmektedir. 2003 yılının ilk dokuz ayında ortalama parite 1 euro=1,111 dolar olmuştu; 2004 yılının ilk dokuz ayında ortalama parite 1 euro=1,226 dolara yükselmiştir. Başka bir deyişle, euro, iki dönem arasında, dolar karşısında %10,35 oranında değer kazanmıştır. AB ülkelerine yönelik hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatında görülen %13,1 lik artıştan parite faktöründen kaynaklanan fiktif artışı çıkartırsak (%13,1-%10,35) reel denilebilecek artışın sadece %2,75 olduğu görülür. Birim: 1000 $ AB Ülkelerine Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı 2003-2004 2003 2004 2004/2003 Değişim (%) Almanya 2.598.683 30,4 2.739.612 28,3 5,4 Avusturya 97.918 1,1 81.743 0,8-16,5 Belçika 194.190 2,3 201.675 2,1 3,9 Danimarka 219.535 2,6 257.721 2,7 17,4 Finlandiya 22.510 0,3 24.602 0,3 9,3 Fransa 661.539 7,7 709.266 7,3 7,2 Hollanda 501.897 5,9 586.874 6,1 16,9 İngiltere 1.236.760 14,5 1.480.459 15,3 19,7 İrlanda 53.533 0,6 64.807 0,7 21,1 İspanya 191.531 2,2 313.252 3,2 63,6 İsveç 146.031 1,7 160.054 1,7 9,6 İtalya 245.639 2,9 342.151 3,5 39,3 Lüksemburg 2.026 0,0 2.249 0,0 11,0 Portekiz 4.428 0,1 6.894 0,1 55,7 Yunanistan 46.874 0,5 70.033 0,7 49,4 AB (15) Ülkeleri ı 6.223.095 72,9 7.041.392 72,8 13,1 Çek Cumhuriyeti 18.026 0,2 22.525 0,2 25,0 Estonya 1.640 0,0 2.469 0,0 50,5 Güney Kıbrıs 0,0 0,0 - Letonya 1.291 0,0 1.494 0,0 15,7 Litvanya 2.982 0,0 4.119 0,0 38,2 Macaristan 12.727 0,1 15.914 0,2 25,0 Malta 583 0,0 1.131 0,0 93,9 Polonya 39.125 0,5 34.879 0,4-10,9 Slovak Cumh. 3.584 0,0 3.568 0,0-0,5 Slovenya 10.762 0,1 12.864 0,1 19,5 Yeni AB ı 90.721 1,1 98.962 1,0 9,1 AB (25) ı 6.313.815 73,9 7.140.354 73,8 13,1 Türkiye Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı Kaynak: İhracat-Net Bilgi Sistemi 8.540.805 100 9.669.508 100 13,2 4

Alman Ekonomisindeki Toparlanma Henüz Tüketim Talebine Yansımadı Almanya ya yapılan ihracat rakamı pariteye göre düzeltildiği zaman, reel anlamda bir azalıştan (-%4,95) bahsedilebilir. Aslında Alman ekonomisi bir genişleme içinde; ihracata dayalı bir büyüme yaşanıyor. Buna bağlı olarak Almanya nın ithalatı önemli oranlarda artıyor. Deutsche Bank verilerine göre, 2004 Ocak Şubat aylarındaki ortalama ithalat artış oranı, 2003 yılının son çeyreğine göre, %6,5 düzeyinde gerçekleşmiştir. Analistler, Almanya daki ithalat artışının ara malları ağırlıklı olduğunu ifade ediyorlar. Türkiye den yapılan hazırgiyim ve konfeksiyon ithalatına göre tekstil ithalatının daha canlı (dolar bazında %13,5) olması bunun bir yansıması olarak kabul edilebilir. Aynı kaynaklar, perakende ve toptan ticarette satışların cansız olduğunu vurguluyor. Özel tüketim talebi zayıf. Birçok alanda yükselen maliyetler, işgücü piyasasını da etkilediğinden tüketici eğilimlerinde belirsizlik hakim. Ayrıca, ekonomik canlanmaya karşın, isdihdamda bir iyileşme yerine kötüleşme gözlenmektedir. Aşırı değerlenmiş TL, Almanya da perakende ve toptan satışlarda zayıflık, isdihdamda kötüleşme gibi faktörler yan yana getirildiği zaman, bu pazara yönelik hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatının neden iyi bir performans içinde olmadığı anlaşılmaktadır. Güçlü Sterlin ve Türk Firmalarının Gayreti İngiltere Pazarında Sonuç Veriyor Türkiye nin ikinci büyük hazırgiyim ve konfeksiyon pazarı olan İngiltere ye yönelik ihracat artışı (dolar bazında %19,7), uluslararası rekabet koşulları dikkate alındığında oldukça iyi bir performans anlamına gelmektedir. Ancak sağlıklı bir değerlendirme için sterlin paritesinden kaynaklanan fiktif durumu burada da göz önünde bulundurmalıyız. Nitekim 2003 yılının ilk dokuz ayında 1 sterlin ortalama olarak 1.61 dolardı. 2004 yılının ilk dokuz ayında ise bu parite ortalama olarak 1.82 ye ulaşmıştır. Başka bir ifade ile, sterlin dolar karşısında %13 oranında değer kazanmıştır. Bu durum göz önünde bulundurulduğunda, İngiltere ye yapılan ihracattaki artışın (%19,7-%13) %6,7 düzeyinde kaldığı görülür. Mevcut dünya konjonktürü koşullarında bu kadar bir artış da küçümsenmemelidir. Zira İngiltere de yüksek faizler ve artan enerji maliyetleri dolayısıyla perakende satışlar Eylül ayında son 1-1,5 yılın en düşük seviyesine inmiştir. İngiltere ye yönelik hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatı artışının gerisinde,türk firmalarının pazar çeşitlendirmeye yönelik çabaları yanında, İngitere deki makro ekonomik konjonktürün sunduğu olanakların yattığı ifade edilebilir. 5

Yeni AB Ülkelerinde Durum AB ye yeni üye olan 10 ülkeye yönelik ihracatın performansına bakıldığı zaman, bu ülkelere yönelik hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatının AB-15 e yapılan ihracattaki artışın bir miktar gerisinde kaldığı görülüyor (artış oranı %9,1). Bu rakamı euro/ dolar paritesine göre düzelttiğimizde reel anlamda artış değil, küçük bir düşüş (%1,25 oranında) ortaya çıkıyor. 2004 yılının ilk altı ayında bu pazarlar için sözkonusu olan %2,3 oranında artış dikkate alındığında, yeni AB ülkelerinde performansın kötüye gitmekte olduğu söylenebilir. Oysa Avrupa Merkez Bankası nın bu ülkeler için yayımladığı büyüme raporları, dünya geneline göre yüksek oranlı büyümeye işaret ediyor. Ancak, Türkiye nin bu büyümeden yeterince yararlanamadığı görülüyor. Birim: 1000 $ Yeni AB Ülkelerine Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı 2003-2004 2003 2004 2004/2003 Değişim (%) Çek Cumhuriyeti 18.026 0,2 22.525 0,2 25,0 Estonya 1.640 0,0 2.469 0,0 50,5 Güney Kıbrıs 0,0 0,0 - Letonya 1.291 0,0 1.494 0,0 15,7 Litvanya 2.982 0,0 4.119 0,0 38,2 Macaristan 12.727 0,1 15.914 0,2 25,0 Malta 583 0,0 1.131 0,0 93,9 Polonya 39.125 0,5 34.879 0,4-10,9 Slovak Cumh. 3.584 0,0 3.568 0,0-0,5 Slovenya 10.762 0,1 12.864 0,1 19,5 Yeni AB ı 90.721 1,1 98.962 1,0 9,1 AB (25) ı 6.313.815 73,9 7.140.354 73,8 13,1 Türkiye Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı Kaynak: İhracat-Net Bilgi Sistemi 8.540.805 100 9.669.508 100 13,2 Yeni AB Türkiye den Ara Malı Alıyor: Polonya Örneği Yeni AB ülkelerine yönelik tekstil ihracatı ilk altı ayda tesbit edilen artış eğilimi sürdürmektedir. Dokuz ay itibariyle artış oranı %50,3 gibi yüksek bir düzeyde olmuştur. Bu oran euro/dolar paritesine göre düzeltildiğinde de kayda değer bir artışa ulaşmak mümkündür (%39,95). Bu durum, yeni AB ülkelerindeki, Türkiye den bitmiş hazırgiyim ve konfeksiyon ürünü almak yerine, ara malı niteliğindeki tekstil ürünlerini alma yönündeki eğilimin daha da artmakta olduğunun bir göstergesidir. Tekstil ve konfeksiyon 6

ihracatı ile igili tabloların incelenmesinde bu eğilimin ağırlıklı olarak Polonya da gözlendiği söylenebilir. Diğer OECD- ABD de İkinci Çeyreğe Göre İyileşme AB ülkelerinin dışında kalan OECD ülkelerine yönelik hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatında, 2003 yılının ilk dokuz aylık dönemine kıyasla 2004 yılının ilk dokuz ayında, sadece %0,5 oranında bir artış sözkonusu olmuştur. Altı aylık raporlarda %4,2 lik bir azalma görülmekte idi. Demek ki bir toparlanma yaşanıyor. Artışta, ABD ye yapılan ihracattaki gerilemenin yavaşlaması ve İsviçre, Norveç ve Kanada için kayda alınan ihracat artışlarının etkisi olmuştur. Türk hazırgiyim ve konfeksiyon sektörünün, ABD de görülen ekonomik canlanmadan (2004 ün ilk çeyreği için yıllık hesaplanan GSYH büyüme oranı %4,4 olarak açıklandı, müteakip aylarda büyümenin ekonominin geniş kesimlerine yayılarak devam ettiği vurgulanıyor) nasibini alamadığı ifade edilebilir. Gerçi, uluslararası kaynaklar, 2004 yılının ilk çeyreği itibarıyle ABD nin hazırgiyim ve konfeksiyon ithalatının fazla artmadığına (miktar bazında sadece %0,31) işaret ediyor. Fakat Çin den yapılan ithalatın miktar bazında % 17 arttığı belirtiliyor. Buradan, ABD nin hazırgiyim ve konfeksiyon ithalatında fazla bir artış olmadığı, buna bağlı olarak da Türkiye den yaptığı ithalatın gerilediği savunulabilir. Ancak Türkiye nin makro ekonomik verileri itibariyle konuya yaklaştığımızda, ABD ye yönelik hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatındaki gerilemede iki faktörün ön plana çıktığı görülür. Birincisi, genel olarak TL nin aşırı değerli bir para haline gelmesi, ABD doları karşısında bu aşırı değerli olma halinin diğer paralar karşısındaki aşırı değerlilik halinden daha yüksek olması, ikincisi ise Çin le rekabetin ABD pazarında daha ağırlıklı olarak hissedilmesidir. Birim: 1000 $ Diğer OECD Ülkelerine Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı 2003-2004 2003 2004 2004/2003 Değişim (%) ABD 1.211.148 14,2 1.187.812 12,3-1,9 Avustralya 2.189 0,0 4.177 0,0 90,9 Güney Kore 706 0,0 1.245 0,0 76,4 İsviçre 74.693 0,9 87.668 0,9 17,4 İzlanda 687 0,0 473 0,0-31,0 Japonya 10.670 0,1 10.674 0,1 0,0 Kanada 51.226 0,6 59.780 0,6 16,7 Meksika 1.831 0,0 2.473 0,0 35,0 Norveç 41.140 0,5 46.391 0,5 12,8 Yeni Zelanda 568 0,0 783 0,0 38,0 Diğer OECD Ülkeleri ı 1.394.856 16,3 1.401.477 14,5 0,5 Türkiye Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı Kaynak: İhracat-Net Bilgi Sistemi 8.540.805 100 9.669.508 100 13,2 7

Diğer Avrupa Ülkelerindeki Performans Yeni AB Ülkelerine Paralel Doğu ve Orta Avrupa da yer alan bazı ülkelerin AB ye üyeliklerinden sonra, Diğer Avrupa Ülkeleri grubunda sadece Bulgaristan, KKTC, Makedonya ve Romanya kalmıştır. Bunların toplamına yapılan hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatı, dolar bazında %7,8 oranında artış gösteriyor. Bu ülkeler de Euro Alanı nın bir parçası olarak değerlendirilebilir. Dolayısı ile euro/dolar paritesi ile ilgili düzeltmenin burada da yapılması gerekir. Nitekim gerekli düzeltme yapıldığında, bu ülkelere yönelik hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatının reel ifadelerle %2,55 oranında azaldığı söylenebilir. Tekstil ihracatı ile ilgili rakamların incelenmesinden, Diğer Avrupa Ülkeleri nin de, Türkiye den bitmiş hazırgiyim almak yerine, ara malı niteliğindeki tekstil ürünlerini alma yönünde bir eğilim içinde oldukları görülüyor. Nitekim ele alınan dönemde bu ülkelere yönelik tekstil ihracatı, dolar bazında %37,6 oranında artmıştır. Birim: 1000 $ Diğer Avrupa Ülkelerine Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı 2003-2004 2003 2004 2004/2003 Değişim (%) Bulgaristan 31.824 0,4 32.350 0,3 1,7 K.Kıbrıs Türk Cum. 3.438 0,0 5.675 0,1 65,1 Makedonya 3.966 0,0 5.161 0,1 30,1 Romanya 15.939 0,2 16.280 0,2 2,1 Diğer Avrupa Ülkeleri ı Türkiye Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı Kaynak: İhracat-Net Bilgi Sistemi 55.169 0,6 59.467 0,6 7,8 8.540.805 100 9.669.508 100 13,2 Yükselen Pazar: Eski SSCB Ülkeleri Başta Rusya Federasyonu olmak üzere Eski SSCB ülkelerine yapılan ihracat ilk altı aya kıyasla biraz daha düşük, ama yine de iyi bir performans gösteriyor (İlk altı aydaki artış oranı %43,6, dokuz ay itibariyle artış oranı %31,5). Üstelik, bu ülkelere yapılan ihracat çoğunlukla dolar ile yapıldığından herhangi bir düzeltmeye de ihtiyaç bulunmuyor. Eski SSCB ülkelerine yapılan hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatındaki bu canlılık, 2002 yılı başından beri devam etmekte olup; başlıca şu nedenlere dayanmaktadır: 8

Gelişen pazar olması itibarıyle Türk firmaları bu pazara özel bir önem vermektedir; pazarlama faaliyetleri arrttırılmıştır; markalaşmaya önem verilmektedir, Petrol ve doğal gaz fiyatlarının yüksek seyretmesi nedeniyle artan gelir ve buna bağlı tüketim artışı, Kişisel harcanabilir gelirlerde artış, Rublenin zaman içinde değer kazanması (gerçi TL ruble karşısında da aşırı değerlidir ancak, rublenin dolar karşısındaki değeri dikkate alındığında Türk malları ruble fiyatlar üzerinden daha ucuza gelmektedir) Eskiden yolcu beraberi ihracat şeklinde yapılan satışların zaman içerisinde beyannameli ihracata doğru kayması Birim: 1000 $ Eski S.S.C.B Ülkelerine Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı 2003-2004 2003 2004 2004/2003 Değişim (%) Azerbaycan 3.250 0,04 5.087 0,05 56,5 Kazakistan 2.670 0,03 4.165 0,04 56,0 Özbekistan 2.902 0,03 1.412 0,01-51,3 Rusya Federasyonu 90.546 1,06 120.653 1,25 33,3 Türkmenistan 1.570 0,02 2.125 0,02 35,4 Ukrayna 15.831 0,19 20.082 0,21 26,9 Eski S.S.C.B Ülkeleri ı Türkiye Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı Kaynak: İhracat-Net Bilgi Sistemi 116.768 1,37 153.526 1,59 31,5 8.540.805 100 9.669.508 100 13,2 Ortadoğu Ülkeleri 2004 yılının Ocak-Eylül dönemi itibariyle Ortadoğu ülkelerine hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatı, 2003 yılının aynı dönemine kıyasla %16,6 oranında artmıştır. Yüksek seyreden petrol fiyatları ve Irak pazarının nispeten açılması gibi nedenler, bölgeye yönelik hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatının canlılığını korumasının başlıca nedeni olarak görülmektedir. 9

Birim: 1000 $ Ortadoğu Ülkelerine Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı 2003-2004 2003 2004 2004/2003 Değişim (%) Irak 18.135 0,21 30.950 0,32 70,7 İran 1.576 0,02 6.186 0,06 292,5 İsrail 65.850 0,77 67.259 0,70 2,1 Kuveyt 6.728 0,08 7.761 0,08 15,3 S.Arabistan 34.791 0,41 35.454 0,37 1,9 Suriye 768 0,01 383 0,00-50,1 Ürdün 4.509 0,05 6.278 0,06 39,2 Ortadoğu Ülkeleri ı 132.357 1,55 154.272 1,60 16,6 Türkiye Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı 8.540.805 100 9.669.508 100 13,2 Kaynak: İhracat-Net Bilgi Sistemi Kuzey Afrika Ülkeleri Türk firmalarının pazar çeşitlemesi gayretleri, Kuzey Afrika Ülkeleri nin AB ile ilişkileri ve petrol ve gaz fiyatlarının yüksek seyretmesinin Kuzey Afrika Ülkeleri ne yönelik ihracat üzerinde etkili olduğu düşünülmektedir. Birim: 1000 $ Afrika Ülkelerine Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı 2003-2004 2003 2004 2004/2003 Değişim (%) Cezayir 46.334 0,54 55.611 0,58 20,0 Fas 1.460 0,02 1.501 0,02 2,8 Libya 66.348 0,78 104.309 1,08 57,2 Mısır 4.188 0,05 6.590 0,07 57,4 Tunus 691 0,01 1.363 0,01 97,4 Kuzey Afrika ı 119.021 1,39 169.374 1,75 42,3 Güney Afrika Cum. 3.958 0,05 4.289 0,04 8,4 Afrika Ülkeleri ı 122.979 1,44 173.663 1,80 41,2 Türkiye Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı Kaynak: İhracat-Net Bilgi Sistemi 8.540.805 100 9.669.508 100 13,2 10

Asya Ülkelerine İhracat Birim: 1000 $ Diğer Asya Ülkelerine Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı 2003-2004 2003 2004 2004/2003 Değişim (%) Çin Halk Cumhuriyeti 475 0,01 1.401 0,01 195,0 Endonezya 710 0,01 254 0,00-64,2 Hindistan 319 0,00 907 0,01 184,4 Hong Kong 3.055 0,04 3.834 0,04 25,5 Malezya 7.891 0,09 6.186 0,06-21,6 Singapur 1.536 0,02 1.176 0,01-23,4 Tayland 65 0,00 404 0,00 523,0 Tayvan 687 0,01 944 0,01 37,3 Güney ve Doğu Asya Ülkeleri ı 14.737 0,17 15.106 0,16 2,5 Bangladeş 74 0,00 200 0,00 170,1 Pakistan 42 0,00 125 0,00 199,1 Diğer Asya Ülkeleri ı Türkiye Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı 14.853 0,17 15.431 0,16 3,9 8.540.805 100 9.669.508 100 13,2 Kaynak: İhracat-Net Bilgi Sistemi Hedef Pazarlar Ön Planda Hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatının ülkelere göre dağılımı topluca incelendiğinde, geleneksel ihraç pazarları niteliğinde olan Almanya, Fransa, ABD gibi ülkelerde bir durağanlaşma, hedef pazarlarda ise bir ivme gözleniyor. Örneğin %13,2 lik ihracat artışının önemli ölçüde AB içinde bulunan Akdeniz ülkeleri ile diğer Akdeniz havzası ülkelere yapılan ihracatla sağlandığı gözleniyor. Ayrıca, Ortadoğu ülkeleri ile eski S.S.C.B. yerine kurulan ülkelere yönelik ihracattaki kayda değer artış, yeni pazarlara yönelim ve daha yüksek katma değerli ürün ihracatı konusunda fikir vermektedir. 11

III. AYLAR İTİBARİYLE İHRACATIN SEYRİ 2004 yılının ilk dokuz ayı içerisinde ihracatın bir önceki yılın aynı ayına kıyasla düşüş gösterdiği tek ay Mayıs ayı (%2,7 oranında düşüş) olmuştur. Ağustos ayı da %0,3 lük artış dikkate alındığında düşük performans görülen bir ay olarak gözükmektedir. Diğer bütün aylarda %12 ile %28 arasında değişen oranlarda artışlar kayda alınmıştır. Birim: 1000 $ Aylar İtibariyle Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracat Kaydı 2003-2004 2004/2003 Aylar 2003 2004 % Değişim Ocak 958.856 1.227.337 28,0 Şubat 748.173 866.192 15,8 Mart 935.332 1.166.416 24,7 Nisan 882.451 1.044.059 18,3 Mayıs 991.376 964.766-2,7 Haziran 961.943 1.080.961 12,4 Temmuz 1.100.462 1.264.161 14,9 Ağustos 1.029.031 1.032.378 0,3 Eylül 932.484 1.070.559 14,8 Kaynak:TİM Aylar İtibariyle Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatının Seyri 2003-2004 2003 2004 1000 $ 1.400.000 1.200.000 1.000.000 800.000 600.000 958.856 1.227.337 935.332 866.192 748.173 1.166.416 1.080.961 1.044.059 1.100.462 991.376 964.766 882.451 961.943 1.264.161 1.070.559 1.032.378 1.029.031 932.484 400.000 200.000 - Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül 12

IV. ÜRÜN GRUPLARI BAZINDA HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON İHRACATI Hazırgiyim ve konfeksiyon mamülleri örme ve dokuma olarak iki büyük başlık altında ele alınabilir. Bu iki grubun bir alt grubu olarak diğer hazır eşyalar şeklinde üçüncü bir gruptan söz edilebilir. Dokumada Performans Gittikçe Daha İyiye Gidiyor 2004 ve 2003 yılının dokuz aylık dönemleri karşılaştırıldığında %18 oranında bir artış görülmektedir. Euro faktörü göz önünde bulundurulduğunda net artış 10,2 düzeyinde. İki büyük pazar konumundaki Almanya ve ABD de durum iyi değil. Almanya da euro faktörü dikkate alınınca %7,35 oranında bir azalma var. Aslında altı aylık değerlendirme raporlarına kıyasla Almanya pazarında eğilim tersine dönmüş görünüyor. ABD de dolar bazında sadece %7 düzeyinde bir artış kayda alınmış. En Fazla Dokuma Konfeksiyon İhraç Edilen Ülkeler 2003-2004 2003 2004 Değişim Ülkeler ($) ($) % Almanya 802.461.674 824.400.693 3 İngiltere 460.523.684 558.907.248 21 ABD 409.708.266 436.837.027 7 Hollanda 201.432.297 224.710.427 12 Fransa 158.353.203 194.236.809 23 İspanya 78.359.090 141.973.467 81 Danimarka 106.074.203 122.482.028 15 Libya 58.752.208 97.445.517 66 Avrupa Serbest Bölg. 33.720.874 91.883.882 172 Rusya Federasyonu 47.181.390 70.168.684 49 İtalya 54.419.564 65.292.350 20 Trakya Serbest Bölge 32.010.550 60.569.393 89 Belçika 55.512.257 57.847.048 4 Cezayir 35.086.317 42.270.436 20 İsveç 42.116.431 42.264.221 0 İlk 15 Ülkenin ı 2.575.712.007 3.031.289.229 18 Türkiye Dokuma Konfeksiyon İhracatı 2.919.493.018 3.440.398.386 18 15 Ülkenin Payı % 88 88 Kaynak: İhracat-net Bilgi Sistemi / Ekim 2004 13

Dokuma Giyimde Önemli Belirleyici Giysiler Denim Grubu dokuma giyim ihracatı içinde denim pantolonların payı %22 ve 2004 ilk dokuz aylık dönemde ihracat artışı %51 düzeyinde olmuştur. Pantolon dışındaki denim konfeksiyon mamülleri için belirgin GTİP ler bulunmadığı için sağlıklı istatistik bulmak da mümkün değildir. Ama diğer denim ürünlerin ihracatının da pantolonlara paralel arttığını düşünmek yanlış olmaz. En fazla denim pantolon ihraç edilen ülkelerin başında Almanya, İngiltere, ABD ve Hollanda gelmektedir. ABD ye yapılan denim pantolon ihracatında da diğer ülkelere kıyasla oldukça mütevazi bir artış görülmektedir. Almanya ya yönelik denim pantolon ihracatı altı aylık dönemden dokuz aylık döneme önemli bir artış gösteriyor. Altı aylık dönemde artış oranı %21 iken, dokuz aylık dönemde artış oranı %31 e çıkmış durumda. En Fazla Denim Pantolon İhraç Edilen Ülkeler 2003-2004 2003 2004 Değişim Ülkeler ($) ($) % Almanya 136.924.977 179.045.237 31 İngiltere 70.407.594 128.938.583 83 ABD 47.186.559 52.672.350 12 Hollanda 38.201.730 52.393.765 37 Avrupa Serbest Bölg. 8.505.219 51.413.709 504 Danimarka 22.567.928 45.457.992 101 İspanya 12.713.691 41.125.362 223 Belçika 26.948.794 27.697.437 3 Ahl Serbest Bölge 11.019.583 20.382.645 85 Fransa 12.232.469 19.693.352 61 İtalya 15.958.798 18.567.697 16 Rusya Federasyonu 13.052.461 15.995.326 23 Trakya Serbest Bölge 8.738.852 15.070.666 72 Cezayir 14.421.822 14.023.373-3 Kanada 4.998.152 9.860.596 97 İlk 15 Ülkenin ı 443.878.629 692.338.091 56 Türkiye Denim Pantolon İhracatı 501.636.385 757.625.743 51 15 Ülkenin Payı % 88 91 Türkiye Dokuma Konfeksiyon İhracatı Denim Pantolon İhracatının Dokuma Konfeksiyon İhracatındaki Payı % 2.919.493.018 3.440.398.386 18 17 22 Kaynak: İhracat-net Bilgi Sistemi / Ekim 2004 14

Örme Giyimde Performans Daha Da Geri Örme giyim ihracatı %10 oranında artmıştır. Euro faktörü göz önünde bulundurulduğunda artışın %2,2 düzeyine gerilediği görülmektedir. Performansta %18 düşüşle ABD, %26 düşüşle Avusturya etkili olmuştur. Örme konfeksiyon ihracatı artışında altı aylık döneme göre bir azalış var. Altı aylık dönemde dolar bazında artış oranı %14 iken, dokuz aylık dönemde artış oranı %10 a gerilemiştir. 2003 2004 Değişim Ülkeler ($) ($) % Almanya 1.468.877.729 1.557.819.017 6 İngiltere 661.139.972 771.998.359 17 ABD 582.517.137 475.775.226-18 Fransa 338.351.339 374.870.168 11 Hollanda 249.406.659 310.890.117 25 İtalya 145.698.459 220.466.321 51 İspanya 79.888.048 127.596.820 60 Danimarka 103.428.287 124.758.291 21 Belçika 106.805.942 111.419.548 4 AHL Serbest Bölge 85.927.058 109.476.393 27 İsveç 84.294.490 93.968.657 11 Trakya Serbest Bölge 38.467.320 57.910.990 51 Avusturya 62.911.039 46.655.826-26 İsviçre 39.551.402 45.442.798 15 İrlanda 34.121.391 44.374.841 30 İlk 15 Ülkenin ı 4.081.386.274 4.473.423.373 10 Türkiye Örme Konfeksiyon İhracatı 4.371.452.522 4.806.548.454 10 15 Ülkenin Payı % 93 93 Kaynak: İhracat-net Bilgi Sistemi / Ekim 2004 En Fazla Örme Konfeksiyon İhraç Edilen Ülkeler 2003-2004 Örme İçinde Çorap Ön Plana Çıkıyor Örme konfeksiyon ihracatının en önemli ürün gruplarından çoraplar örme konfeksiyon ihracatı içerisindeki paylarını %9 dan %10 a çıkartan bir performans sergilemişlerdir ki; 2004 yılının Ocak-Eylül dönemi itibariyle artış oranı %26 olarak hesaplanmaktadır. En fazla çorap ihraç edilen ülkelerin başında İngiltere, Almanya, Fransa ve Hollanda gelmektedir. Çorap ihracatının %94 ünün ihraç edildiği ilk onbeş ülke için artışlar sözkonusu olmuştur. Almanya ve ABD gibi düşük ihracat performansı gösterilen ülkelerde bile sırasıyla %8 ve %10 oranında artış kaydedilebilmiş. Üçer aylık dönem karşılaştırmalarına göre, örme grubundaki azalan performansın çoraba da yansıdığı görülüyor. 15

En Fazla Çorap İhraç Edilen Ülkeler 2003-2004 2003 2004 Değişim Ülkeler ($) ($) % İngiltere 104.200.529 149.158.018 43 Almanya 99.400.656 107.676.383 8 Fransa 41.582.831 45.317.699 9 Hollanda 30.181.932 36.310.733 20 AHL Serbest Bölge 25.435.661 31.732.153 25 ABD 20.189.901 22.246.924 10 İtalya 6.460.734 12.463.352 93 Belçika 9.587.501 11.522.118 20 İrlanda 6.536.699 10.231.608 57 İsveç 8.169.952 9.509.521 16 Danimarka 5.958.113 8.003.214 34 İspanya 5.074.171 7.817.683 54 İsrail 4.385.558 7.239.711 65 Avusturya 5.574.149 6.198.816 11 İsviçre 3.185.880 4.788.426 50 İlk 15 Ülkenin ı 375.924.268 470.216.359 25 Türkiye Çorap İhracatı 394.329.423 498.114.232 26 15 Ülkenin Payı % 95 94 Türkiye Örme Konfeksiyon İhracatı Çorap İhracatının Örme Konfeksiyon İhracatındaki Payı % Kaynak: İhracat-net Bilgi Sistemi / Ekim 2004 4.371.452.522 4.806.548.454 10 9 10 Serbest Bölgeler Hareketli Yılın ilk altı ayında tesbit edilen hem dokuma hem de örme hazırgiyim ve konfeksiyon ürünlerinde serbest bölgelere yapılan ihracattaki artış devam etmektedir. Serbest Bölgelere Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı Ürün Grubu Örme Ürün Grubu Dokuma Serbest Bölge Adı 2003 2004 Değişim % AHL Serbest Bölgesi 85.927.058 109.476.393 29 Trakya Serbest Bölgesi 38.467.320 57.910.990 133 Avrupa Serbest Bölgesi 33.720.874 91.883.882 165 Trakya Serbest Bölgesi 32.010.550 60.569.393 132 Dikkate Alınan Serbest Bölgeler ı Kaynak: İhracat - Net Bilgi Sistemi / Ekim 2004 190.125.802 319.840.658 68 16

Serbest Bölge yönetimleri ile yapılan görüşmelerde, serbest bölge üzerinden yapılan sevkiyatlarda bir artış olduğu ifade edilmiştir. Yani serbest bölgelere ihraç edilen ürünler, buradan değişik ülkelere tekrar ihraç edilmektedir. V. KAR MARJLARI İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELER Maliyet Artışları Kur Artışlarından Hızlı Hazırgiyim ve konfeksiyon sektöründe rekabet koşullarının gittikçe kötüleştiğinin bir göstergesi, maliyet endeksi ile dolar kuru endeksi ve euro kuru endeksi arasındaki farktır. Aşağıdaki tablo ve grafik, durumu ortaya koymaktadır: Burada, maliyet endeksi, konfeksiyon hammaddesi olan iplik ve kumaş fiyatlarında 2000 yılından itibaren altı aylık dönemler itibariyle görülen değişimi yansıtmaktadır. Maliyet endeksine paralel bir şekilde, altı aylık dönem ortalamalarından hareketle kur endeksleri hesaplanmıştır. Hem tablo hem grafikten anlaşıldığı gibi, maliyet artışları, özellikle 2001 yılı 2.yarısından itibaren kur artışlarının hep üzerinde seyretmiştir. 2004 ün ilk yarısına gelindiğinde, maliyetlerle kur arasındaki açık, had safhaya ulaşmıştır. Özellikle, dolar endeksi ile maliyet endeksi arasındaki fark, 120 puan düzeyine ulaşmıştır. ABD ye yönelik ihracattaki düşüşü izah eden en önemli argüman bu olsa gerek. Dokuz aylık dönemde maliyet ve kur endeksleri bakımından altı aylıklara göre belirgin bir gelişme olmadı. Bu yüzden altı aylık raporda verilenlerin aynısınının kullanılmasında bir mahsur görülmedi. Hazırgiyim Sektörünün Rekabet Koşullarındaki Gelişmeler (Maliyet ve Kur Endekslerine Göre) Dönemler Maliyet Endeksi Euro Endeksi Dolar Endeksi 2000 S1 100 100 100 2000 S2 116,3 104,3 112,9 2001 S1 158,1 156,8 168,6 2001 S2 226,1 231,6 248,7 2002 S1 256,9 220,8 235,7 2002 S2 290,8 287,3 277,8 2003 S1 320,6 309,4 269,2 2003 S2 337,8 290,9 241,1 2004 S1 354,6 303,1 236,9 2000 ilk yarısı ortalamaları=100 esasıyle hesaplandı 17

400 Maliyet Endeks Euro Endeks Dolar Endeks 350 300 250 200 150 100 50 0 2000S1 2000S2 2001S1 2001S2 2002S1 2002S2 2003S1 2003S2 2004S1 Rekabet Gücünün Bir Göstergesi Olarak Reel Efektif Kur Endeksi İhracatta rekabet gücünü gösteren parametrelerden en önemlisi reel efektif döviz kuru endeksidir. T.C. Merkez Bankası tarafından 1995=100 esasıyla hazırlanan TEFE bazlı endekse göre, 2004 yılının ilk dokuz ayı boyunca T.L. %26-44 arasında, aşırı değerli olmuştur. 2003 yılının karşılık gelen döneminde de TL aşırı değerli idi, ancak aşırı değerlenme oranı %13-37 arasında değişmekte idi. Burada, maliyetler ve döviz kuru açısından 2004 yılının ilk dokuz ayı içerisinde bütün ihracat sektörlerinin, 2003 yılının eş dönemine göre daha dezavantajlı bir durumda olduğu ifade edilebilir. Son aylarda döviz kurlarında görülen artışla TL nin aşırı değerlenme oranı bir miktar düşmüştür. Örneğin Eylül 2004 itibariyle reel efektif kur endeksleri TEFE bazında 127,6 dır. İşgücü Ücretleri ve Rekabet Gücü Hazırgiyim ve konfeksiyon üretiminde işgücü maliyetinin payı %30 civarındadır. Bu yüzden işgücü ücretinde bir artış, ihracatta rekabet gücünü doğrudan etkilemektedir. Son yıllarda asgari ücrete peşpeşe zamlar yapılmaya başlanmıştır. Ayrıca sosyal güvenlik katkı payları da oldukça yüksektir. Özellikle 2004 yılı başında yapılan %34 lük zam ve %5 lık zamla, yıllık bazda %40 a yaklaşılmıştır. Bunu ihracata yönelik üretim yapan hazırgiyim ve konfeksiyon sektörünün taşıması zor görünmektedir. 18

Kredi Faizleri 2004 yılının ilk dokuz aylık döneminde, 2003 yılının karşılık gelen dönemine göre vuku bulan en önemli gelişme, kredi faizlerindeki düşüş olarak ifade edilebilir. Her ne kadar, sektör nakit kredi pastasından sadece %2,1 düzeyinde bir pay alıyorsa da, kredi faizlerindeki düşüş, bütün vadeli işlemleri etkilediğinden, kredi maliyetleri yönüyle az da olsa bir rahatlama yaşanıyor. İTKİB Genel Sekreterliği AR & GE ve Mevzuat Şubesi * İTKİB Genel Sekreterliği kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz. 19

20

21

22

23