MADEN TETKİK VE ARAMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ MTA DOĞAL KAYNAKLAR VE EKONOMİ BÜLTENİ YIL : 2012 SAYI : 14
TÜRKİYE DE MAĞARA ARAŞTIRMALARININ GELİŞİMİ VE BU GELİŞİMDE MADEN TETKİK VE ARAMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ NÜN (MTA) YERİ Koray TÖRK* Günümüzden yaklaşık 15 binyıl öncesine ait olan Altimara (İspanya) ve Lascaux (Fransa) Mağaraları nda bulunan duvar resimleri ve yeryüzündeki diğer benzerleri, mağaraların insanlık tarihi ile başlayan keşiflerinin belgesi durumundadır (Foto1). Foto 1- Altimara Mağarası (İspanya) (http://en.wikipedia.org/wiki/file:techo_de_altamira_ (replica)-museo_arqueol%c3%b3gico_nacional.jpg) Mitolojik anlamlar da yüklenen ve insanlar için her zaman gizemini koruyan mağaraların modern yöntemler kullanılarak keşfedilmesindeki öncü kişi Edourd-Alfred Martel (1859-1938) dir (Culver ve White, 2005). Türkiye deki araştırmaların geçmişi de 19.uncu yüzyılın ikinci yarısına kadar uzanmaktadır. Bilinen kayıtlı ilk araştırmalar Jeolog Abdullah Bey (Macarlı) tarafından 1869 yılında Yarım Burgaz Mağarası (İstanbul) nda yürütülen çalışmalardır. Daha sonraki dönemlerde (1940 lı yıllara kadar) ağırlıklı olarak yabacı araştırmacılar tarafından mağaralarda farklı konularda çalışmalar yürütülmüştür. Cemal Arif Alagöz ün 1943 yılında yaptığı Türkiye de Karst Olayları Hakkında Bir Araştırma adlı çalışma, Türkiye nin sistematik mağara araştırmaları için de bir başlangıç olarak algılanabilir. Ancak Türkiye de, mağaracılığın ve mağara biliminin ilk önemli ve kalıcı çalışmalarının temeli Dr. Temuçin Aygen tarafından atılmıştır. Aygen in Mağaralar ve Yer altı Irmakları (Speleoloji), 1959 adlı çalışması ulusal mağara ve mağara kökenli karst araştırmaları için de bir başlangıç olmuştur. Bilimsel amaçlı mağara araştırmalarının sportif mağaracılıkla desteklenmesi gerektiğine inanan Aygen, bu yönde de girişimlerde bulunmuş ve 1964 yılında o zamanki adı Türkiye Mağara Cemiyeti daha sonraki adı Mağara Araştırma Derneği olan MAD ı kurmuştur. Bu yapı altında özellikle yurt * Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi, Ankara, cave@mta.gov.tr 1
dışından gelen deneyimli mağaracılar ile ortak araştırmalarda bulunarak, ülkemizde mağaracılığın gelişmesi ve geniş kitlelere yayılması için büyük çaba harcamıştır. Yine Temuçin Aygen in destekleri ile 1973 yılında kurulan Boğaziçi Üniversitesi Mağara Araştırma Kulübü (BÜMAK), daha sonra kurulacak birçok üniversitenin mağara araştırma kulübüne örnek olmuştur. Türkiye, karst ve mağara araştırmalarının şekillenmesinde 1979 yılı bir başlangıç sayılabilir. 1979 yılında Türkiye Mağara Araştırmalarının ileriki yıllarda sistematik olarak yapılmasında öncü olan, MTA Mağara Araştırmaları Projesi (daha sonraki adıyla MTA Karst ve Mağara Araştırmaları Birimi) 2010 yılında kaybettiğimiz Jeomorfolog Dr. Nuri Güldalı başkanlığında oluşturulmuş, Türkiye deki karst araştırmalarının ivmelenmesindeki en önemli faktörlerden bir olan Uluslararası Karst Hidrojeolojisi Sempozyumu Devlet Su İşleri nde Dr. Gültekin Günay ın başkanlığında gerçekleştirilmiştir. Daha sonra 1987 yılında Hacettepe Üniversitesi bünyesinde kurulan Uluslararası Karst Su Kaynakları Uygulama ve Araştırma Merkezi (UKAM), karst araştırmalarının yanı sıra, periyodik olarak yaptığı uluslararası sempozyumlarla konusunda uzman karst araştırmacılarının yanı sıra mağara bilim (speleoloji) insanlarının da ülkemize gelmesine ve genç araştırmacılar ile tanışmasına, ortak projeler yürütmesine katkı sağlamıştır. MTA Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi bünyesinde 1979 yılında MTA Mağara Araştırma Projesi adı altında Jeomorfolog Dr. Nuri Güldalı başkanlığında oluşturulan yapı, daha sonraki yıllarda yine Jeoloji Etütleri Dairesi Başkanlığı altında Karst ve Mağara Araştırmaları Birimi adını alarak yeni bir yapılanma içine girmiştir. İlk kuruluş yıllarında, o günün koşullarına göre Turizm Bakanlığının da desteği ile, mağaraların daha çok turizm amaçlı kullanımına yönelik araştırmalar yürütülmüştür. Bu çalışmalarda ağırlıklı olarak kıyı turizm bölgelerinde mağara araştırmaları yapılmıştır (Foto 2). Foto 2- MTA Mağara Araştırmaları Projesi ( Geyikbayırı Mağarası, 1982). 2
Karst ve Mağara Araştırmaları Birimi, zaman içerisinde uzman yabancı mağaracı grupların da desteğini alarak, kendini doğa araştırma yöntemlerinin en zorlularından olan mağara araştırmalarında geliştirmeyi sürdürmüştür (Foto 3). Foto 3- MTA Karst ve Mağara Araştırmaları Birimi MTA nın bilimsel kuruluş olma özelliğinden gelen birikim desteği ve zamanla güçlendirdiği teknik özellikleri ile çalışma konularını genişletmiş ve ülkenin farklı karstik bölgelerinde mağara araştırma çalışmalarını sürdürebilecek yapıya ulaşmıştır (Foto 4A ve 4B). Foto 4A- MTA Karst ve Mağara Araştırmaları Birimi nin yüksek dağ karstı ve mağara araştırma kampı (Aladağlar, Kayseri). 3
Foto 4B- MTA Karst ve Mağara Araştırmaları Birimi nin yüksek dağ karstı ve mağara araştırma kampı (Aladağlar, Kayseri). MTA Genel Müdürlüğü, Karst ve Mağara Araştırmaları Birimi, bünyesinde barındırdığı yer bilimlerinin farklı disiplinlerindeki ( jeoloji - hidrojeoloji mühendisleri, jeomorfolog, harita teknikeri) eleman yapısı ile başta Toros Karst Kuşağı olmak üzere, Türkiye nin hemen hemen her bölgesinde araştırmalarını 1979 yılından günümüze kadar kesintisiz sürdürmektedir. Mağara araştırmalarında, yer bilimsel amaçlı veri toplama, gözlem çalışmaları yapılırken aynı zamanda büyüklük ve önemlerine göre 1/100-1/1000 ölçekli mağara haritaları (plan ve kesitler) çizilerek ekonomik amaçlı kullanım alanlarına yönelik değerlendirmeler de yine Karst ve Mağara Araştırmaları Birimince yapılmaktadır (Foto 5 ve 6). 4
Foto 5- Mağara haritalama çalışmaları. Foto 6- Mağara keşif çalışmaları. 5
Günümüze kadar Karst ve Mağara Araştırmaları Birimi nce yürütülen mağara araştırmalarında Bir tanesi Türkiye nin şu an en derin ikinci mağarası olmak üzere 1397 m toplamda 1200 e ulaşan sayıda mağaranın ayrıntılı çalışması tamamlanmıştır (Törk ve diğerleri, 2010). Tüm bu araştırmalar sonucunda da günümüze kadar toplam 96 (doksan altı) adet rapor yazılarak, MTA Derleme Arşivi ne teslim edilmiş ve araştırıcıların hizmetine sunulmuştur. Tüm bu mağara araştırmaları sonucunda, turizme açılabilecek özellikteki 20 (yirmi) mağaranın da uygulama projesi (mimari ve elektrik) yine MTA Genel Müdürlüğü Karst ve Mağara Araştırmaları Birimi nce hazırlanmıştır. Yerkürede iklime bağlı hızlı değişimler, mağaraları da içinde barından karst sistemlerini de olumsuz yönde etkilemektedir. Türkiye açısından önemli yer altı suyu rezervlerini içeren karst sistemlerinin ileriye dönük olarak modellenmesinde, mağaralardan güncel ve geçmişe dönük elde edilecek verilerin önemi de artmış olup Karst ve Mağara Araştırmaları Birimi bu yöndeki çalışmalarına son yıllarda ağırlık vermiştir (Foto 7). Ayrıca araştırması yapılan bölgelerin aktif tektonik ve depremsel özelliklerine bağlı olarak mağaralarda paleosismoloji gözlem, veri toplama ve analiz çalışmalarını da yürütmektedir (Foto 8). Foto 7- Mağaralarda paleoiklim ve yaşlandırma amaçlı örnekleme çalışmaları. Foto 8- Mağaralarda paleosismoloji çalışmaları (Törk ve diğerleri, 2009). 6
MTA Genel Müdürlüğü, Karst ve Mağara Araştırmaları Birimi yürüttüğü mağara tabanlı karst araştırmalarında, yaşayan bir organizma olan karst sistemlerinin anlaşılmasına katkı koymayı hedeflemektedir. DEĞİNİLEN BELGELER Culver, D.C. ve White, W.B., 2005, Encyclopedia of Caves, Elsevier Academic Press, 631 p. Güldalı, N., Nazik, L., Çelik, S., Sarper, M. ve Aksoy, B., Antalya yöresinin mağaraları, MTA Rapor No. 7286, Ankara, (yayımlanmamış). http://en.wikipedia.org/wiki/file:techo_de_altamira_(replica)museo_arqueol%c3%b3gico_ Nacional.jpg) Nazik, L., Mengi, H., Özel, E., Aksoy, B., Mete, M., Bircan, A., Derirci, Ş. ve Kutlay, H., 1994, Gökgöl Mağarası ön araştırma raporu mimari ve elektrifikasyon uygulama projesi, MTA Rapor No. 9716, Ankara, (yayımlanmamış)., Derici, Ş., Kutlay, H., Özel, E., Törk, K., Mengi, Aksoy, B., Acar, C. ve Güner, İ.N., 2000, Gilindire Mağarası (Aydıncık-İçel) araştırma raporu mimari ve elektrifikasyon uygulama projesi, MTA Rapor No. 10321, Ankara, (yayımlanmamış). Törk., K., Tuncer, K., Savaş, F., Özel, E., Akgöz, M., Acar, C., Akçakaya, U.T., Kahraman, İ., İnan, H., Gürçay, B., 2009, Mağaralarda paleosismoloji araştırmaları, MTA Rapor No. 11148, Ankara, (yayımlanmamış)., Bayarı, S., Klimchouk, A., Özyurt, N.N. ve Savaş, F., 2010, Aladağlar (Kayseri, Niğde, Adana) karst ve mağara araştırmaları projesi, MTA Rapor No.11260, Ankara, (yayımlanmamış). 7