T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) MAKİNE TEKNOLOJİSİ TEL KESME DELİKLERİ DELME

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) MAKİNE TEKNOLOJİSİ TEL KESME DELİKLERİ DELME ANKARA 2008

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...ii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ YATAY VE DİKEY DELİKLERİ DELME HAZIRLIĞI Delik Delinecek Kısmın Tespiti Sağlamlık Renk Homojenliği Fire Delik Delme Makineleri (Vagondriller) Elektrikli Delik Delme Makinesi Dizel Delik Delme Makinesi Deliciler Ana Kütleden Şakül Yardımıyla Delik Yeri Tespiti Yatay Deliklerin İşaretlenmesi (Düşey Kesim) Düşey Deliklerin İşaretlenmesi...9 UYGULAMA FAALİYETİ...11 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...12 ÖĞRENME FAALİYETİ YATAY VE DİKEY DELİKLERİ DELME Delme Makinesini Ana Kütleye Tespit Etme Delikleri Delme Yatay Delik Delme Düşey Delik Delme Deliklerin Yeniden Delinmesi Kılavuz İpi Deliklerden Basınçlı Hava ile Geçirme Kompresörler Kılavuz İpini Delikten Geçirme Elmas Teli Delikten Geçirme Elmas Tel Bağlantısı Yapma...20 UYGULAMA FAALİYETİ...23 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...24 MODÜL DEĞERLENDİRME...27 CEVAP ANAHTARLARI...28 KAYNAKÇA...29 i

4 KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL YETERLİK AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR 521MMI095 Makine Teknolojisi Mermer İşlemeciliği Tel Kesme Delikleri Delme Mermer ocaklarından tel kesme makineleri ile blok çıkarabilmek için iş güvenliği tedbirleri içersinde tel keseme deliklerini delme işlemini öğreten materyaldir. 10.Sınıf Makine Teknolojisi ortak alan modülleri, mermer blok üretimi ve ocak planlaması modülünü almış olmak. Elmas tel delikleri açmak Genel Amaç MODÜLÜN AMACI Bu modül ile gerekli ortam sağlandığında her türlü blok mermeri ocaklardan iş güvenliği kurallarına uyarak çıkartabilmek için delicilerle elmas tel deliklerini delebileceksiniz. Amaçlar 1. Delici ile delik delme hazırlığı yapabileceksiniz. 2. Delici ile delikleri delebileceksiniz. EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Mermer ocakları, sınıf ortamı, mermer çeşitleri, mermer blok delme makineleri. Bu modül içerisinde yer alan her faaliyetten sonra verilen ölçme araçları ile kendi kendinizi değerlendirebileceksiniz. Modül sonunda, kazandığınız bilgi beceri ve tavırların ölçülmesi için öğretmeniniz tarafından hazırlanan ölçme aracı ile değerlendirileceksiniz. ii

5 GİRİŞ Sevgili Öğrenci, GİRİŞ Mermer blokları ana kütleden elmas tel kesme makineleri ile kesilerek çıkarılır. Elmas telle kesme yönteminde elmas telin kesilecek kısma koşulabilmesi için birbiriyle irtibatlı yatay ve düşey deliklerin delinmesi gerekir. Diğer yöntemlerde de deliklerin amaca yönelik açılması işlerinde vagondrill diye adlandırılan delik delme makineleri kullanılmaktadır. 1

6 2

7 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 1 Mermer blok üretimi için mermer ocaklarında üretim için elmas tel kesme deliklerini delmek için şakül yardımıyla delik yerini tespit edebilecek ve delici ile delik delme hazırlığı yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bulunduğunuz yerdeki mermer ocaklarını geziniz. Elmas tel delikleri delme makineleri (vagondrill) çalışma sistemini inceleyiniz. Ana kütleye delik delmek için yapılan hazırlık çalışmalarını inceleyiniz. Delik delme işlemini inceleyiniz. 1. YATAY VE DİKEY DELİKLERİ DELME HAZIRLIĞI Blok üretiminin yapılabilmesi için ilk işlem, deliklerin delinmesidir. Mermer yataklarındaki mevcut süreksizlikler blok boyutunu belirlemede etkili olmaktadır. Eğer mermerde süreksizlikler fazla ise, kesilecek blok boyutu mümkün olduğu kadar büyük tutulur. Böylece tek kesimle birden fazla ticari blok elde edilebilmektedir. Bünyeden kaynaklanan herhangi bir olumsuzluk yok ise, delikler istenilen blok boyutlarına göre planlanarak delinir Delik Delinecek Kısmın Tespiti Elmas telkesme yöntemi ile mermer çıkarmak için ocakta çalışılacak aynanın bir ucunun boşaltılıp, önüne tel kesme makinesinin kurulabileceği, L şeklinde bir ağız açılması gereklidir Sağlamlık Ocak işletmeciliğinde karşılaşılan en önemli güçlük, mermer yatağının yüzeyinde görülen eklem ve çatlakların mostra içindeki durumudur. Mermer yatağının yüzeyinde (kimyasal bileşiminde CaCO3 ve CaMgCO3 olduğu zaman) atmosferik etkiler sonucu bilhassa CaCO3 eriyerek taşınıp tekrar kat kat kabuk şeklinde 0,1-1,5 m kalınlığına kadar çökelir ve çatlaklara da nüfuz ederek sıvama şeklinde doldurur. Bu duruma çoğunlukla dikkat edilmediğinden yüzeyden sağlam ve çatlaksız görülen mermer, alterasyon zonunun altındaki eklem ve çatlak yapısı istenilen boyutlarda blok alınmasını engeller. 3

8 Bunun için üretim yerinin belirlenmesinden önce alterasyon zonu altındaki mostra kontrol edilmelidir. Kesimde olabildiğince büyük kütle kesilmesi mermerdeki doğal düzensizliklerin (çatlak, renk değişimi) etkilerini en aza indirmek ve blok verimini artırmak için gereklidir. Ocak aynasının çatlak sistemleri incelendikten sonra, telkesme deliklerinin delinmesi planlanarak delinmelidir Renk Homojenliği Mermerler saf olduklarında renkleri beyaz veya süt beyazı tonlarındadır. Yeryüzünde, bu türlere rastlanmasına karşın, renkli mermer türleri daha yaygındır. Genel olarak renklenme, saf olmamaları, yani mermeri oluşturan esas mineral (kalsit) yanında tali veya az oranda yabancı element ve minerallerin varlıklarına dayanır. Ayrıca esas mineraller içinde çok ince olarak dağılmış yabancı maddelerin (organik veya inorganik) mekanik yollarla esas mineralin iç yapısına girmeleri ile renklenmeler oluşur. Bu maddelere kromofor (renk veren) denir. Renklenme, bu boyayıcı maddelerin miktarlarına bağlı olmayıp, dağılım biçim ve derecelerine bağlıdır. Buna göre mermerlerde izlenen çeşitli renklenmelere neden olan minerallerden bazıları şu şekildedir: Fire Kalsit: beyaz Azurit: mavi Dolomit: beyaz, Rodokrozit: pembe, mor, grimsi mor Hematit: kırmızı Limonit: kahverengi- su miktarı arttıkça renk sararır Serpantin: koyu yeşil, yeşil Kuvars: renksiz, gri ve değişik renklerde Biotit: siyah Her cins mermerde doğal olayların etkisinden dolayı bazı arıza ve kusurlar bulunur. Bu arıza ve kusurlar mermer kesiminde ve işlenmesine fireye sebep olan en önemli etkenleri oluşturmaktadır. Arıza ve kusurların bir kısmı mermerin satışına engel olabilecek kadar belli ve önemlidir. Bir kısmı ise gerekli işlemlerden sonra düzeltilip satışa sunulabilecek düzeydedir. Mermer ocak işletmeciliğinde fireye sebep olabilecek bu arıza ve kusurlar şunlardır: Boşluklar Çatlaklar Damarlar Fosiller Cila alma problemi Sertlik 4

9 1.2. Delik Delme Makineleri (Vagondriller) Delik delme makineleri mermer ocaklarında elmas telin geçeceği deliklerin hazırlanması için kullanılırlar. Bu delicilerden önce basınçlı hava ile delikler delinmekteydi. Delicilerin güçleri kw arasında değişmekte olup Elektrikli veya Dizel motorlu olarak dizayn edilmişlerdir. Bu delici makineler hidrolikli dönerli vaya darbeli sistemle çalışmaktadır. Dönerli sistemin diğer sisteme göre ilk yatırım maliyetinin daha az olduğu ancak delme hızının daha düşük olduğu pratikte görülmüştür. Darbeli sitemde genellikle sapma görülmediğinden daha uzun boylu ve büyük çaplı deliklerin açılmasında kullanılmaktadır. Darbeli sistemde çalışma pnömatik olarak gerçekleşmekte, delme hızı 8-10 m/saat arasında değişmektedir. Dönerli tip delicilerde iki tip hareket görülür. İlki dönme harekeri, ikincisi ise baskı hareketidir. Makine ile açılan deliklerin çapları mm arasında değişir. Açılan delik boyları m dir. Sistem olarak delik bir tij boyu delindikten sonra diğer tijler eklenerek delme işlemine devam edilir. Vagondrill ile açılan deliklerde delme hızı kesilen formasyona göre değişir. Son yıllarda elmas telle kesme yönteminin gelişimi ile bu makinelerin kullanım alanı genişlemiştir. Elmas tel makinesi ile beraber bu makineler bir ikili olarak düşünülebilir Elektrikli Delik Delme Makinesi Bu makineler mermer ocak işletmelerinde deliklerin delinmesi işlerinde kullanılır. Kuyu dibi tabancası delme işlemini gerçekleştirir ve zincir beslemeli olarak hareket sağlanır. Dikey ve yatay olarak açılı delik delebilir. Sapma olmaksızın m delik delebilir. Merkezi yağlama ile otomatik olarak yağlanır. Firmalar kullanıcılara tabanca ve 90 mm biti, 150 cm boyunda 8 adet delme borusu ve bağlantı zincirleri, anahtarları, merkezi yağlama ünitesi ile birlikte vermektedir. Makinenin üzerinde paletli yürüme (baskı) motoru bulunmaktadır. Uzatma borusu bağlantısı vardır. Resim 1.1). 5

10 Resim 1.1: Elektrikli delme makinesi Elektrikli delme makinelerin teknik özellikleri Tablo 1.1 de verilmiştir. Motor Delme boyu Delme hızı Delma çapı Su ihtiyacı Tij boyu Matkap ucu Sistem tipi Çalışma şekli Özel donanımı Dizel Delik Delme Makinesi 10 Hp m (yatay- düşey) 8 12 m/saat mm 300lt/saat cm Elmas Elktrik-mekanik Otomatik-hidrolik hız ayarlı Su başlığı, anahtar, gergi zincirleri ve germe aparatları Tablo 1.1: Elektrik delme makinesi teknik özellikleri Elektrik enerjisi olmayan mermer ocaklarında dizel makineler kullanılmaktadır. Delme makinelerinin tahrik tertibatı elektrik yerine dizel motorla sağlanmaktadır. Delici, hidrolik sistemli ve havalıdır. Resim 1.2 de dizel delik delme makinesi ile mermer ocağında dikey delik delme işlemi görülmektedir. 6

11 Resim 1.2: Dizel delme makinesi Tablo 1.2 de de dizel delik delme makinesi teknik özellikleri görülmektedir. Motor Cinsi Dizel Motor gücü 13 HP Delme boyu 15 m. Delme hızı 8 12 m/dak. Delme çapı mm Tij boyu cm Matkap ucu elmas Sistem tipi Elktrik-mekanik Çalışma şekli Otomatik-hidrolik hız ayarlı Özel donanımı Su başlığı, anahtar, gergi zincirleri ve germe aparatları 1.3. Deliciler Tablo 1.2 Dizel delme makinesi teknik özellikleri Elmas tel kullanımında, taşın çevresi boyunca telin geçebileceği deliklerin delinmesine gereksinim vardır. Delikler; delik delerek blok çıkarma metoduna nazaran daha büyük olup, genellikle 90 mm çapındadır. Delik dibi delme makinesi bir kızak boyunca hareket ederek taşın içine giren, basınçlı hava ile çalışan, cm uzunluğunda bir tabancadan ibarettir. Makine yatay ve dikey delik delme özelliğine sahiptir İyi kalitede ve bilenmiş delici uç kullanımı büyük önem taşımaktadır. Delici uçlar köreldiğinde delik delme hızı azalacak ve daha fazla baskı vermek gerekecektir. Bu durumda delinen delikte sapmalar meydana gelecek ve deliğin bulunması zorlaşacaktır. Resim 1.3 te delici uçlar ve parçaları görülmektedir. 7

12 Resim 1.3: Delici uçlar ve uzatma boruları 1.4. Ana Kütleden Şakül Yardımıyla Delik Yeri Tespiti Yatay Deliklerin İşaretlenmesi (Düşey Kesim) Kesme hattını kesilecek bloğun bulunduğu kademenin üst tarafına, düşey deliğin bulunduğu ön köşeden başlayarak dış yüze paralel olacak şekilde işaretlenir. Mesafe, bloğun büyük kenarına eşit veya katları olmalıdır. Yatay deliğin pozisyonunu işaretlemek için şakül kullanılır (Şekil 1.1). Şekil 1.1: Yatay deliğin işaretlenmesi 8

13 Delik delme makinesini tespit etmek için yatay deliğin delineceği yere yakın kısa bir delik delinir. Kısa deliğin yatay deliğe uzaklığı ve çapı için delik delme makinesinin talimatına bakılır (Şekil 1.2). Şekil 1.2: Delik delme makinesinin tespiti için kısa delik delinmesi Düşey Deliklerin İşaretlenmesi Referans olarak yatay deliğe bir çubuk yerleştirilir. Kesilecek bloğun üst kısmından 3 m dışarı sarkan çubuk iki şakül kullanılarak alt yatay delikteki çubuk ile aynı hizaya getirilir ve blok üzerindeki bu referans hattı yardımıyla düşey delik yeri işaretlenir (Şekil 1.3). 9

14 Şekil 1.3: Düşey deliğin işaretlenmesi 10

15 UYGULAMA UYGULAMAFAALİYETİ İşlem Basamakları Yatay ve dikey delik delme hazırlığı yapınız. Yatay delik yeri tespiti yapınız. Düşey delik yeri tespiti yapınız. Öneriler Ana kütle sağlamlık kontrolü yapınız. Renk homojenlik kontrolü yapınız. Fire oranını göz önünde bulundurunuz. Delme makinesi yerleştirme yerini belirleyiniz. Kesme hattını kesilecek bloğun bulunduğu kademenin üst tarafına, düşey deliğin bulunduğu ön köşeden başlayarak dış yüze paralel olacak şekilde işaretleyiniz. Mesafe, bloğun büyük kenarına eşit veya katları olmasına dikkat ediniz. Yatay deliğin pozisyonunu şakül kullanarak işaretleyiniz. Referans olarak yatay deliğe bir çubuk yerleştiriniz. Kesilecek bloğun üst kısmından 3 m dışarı sarkan çubuk ile iki şakül kullanarak alt yatay delikteki çubuk ile aynı hizaya getiriniz Blok üzerindeki bu referans hattı yardımıyla düşey delik yerini işaretleyiniz. 11

16 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Bu faaliyet kapsamında kazandığınız bilgileri, aşağıdaki soruları cevaplandırarak, verilen boşlukları doldurarak değerlendiriniz. A. OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) 1. Elmas tel kesme makinesi ile blok üretiminin yapılabilmesi için yapılacak ilk işlem aşağıdakilerden hangisidir? A) Sayalamanın yapılması B) Tel kesme makinesinin kurulması C) Kırıcıların hazırlanması D) Deliklerin delinmesidir 2. Mermer içersindeki kalsit minerali aşağıdaki renklerden hangisini verir? A) Beyaz B) Gri C) Pembe D) Mavi 3. Mermer ocak işletmeciliğinde fireye sebep olabilecek arıza ve kusurlar aşağıdakilerden hangisidir? A) Boşluklar B) Çatlaklar C) Damarlar D) Hepsi 4 Delik delme makineleri mermer ocaklarında hangi amaç için kullanılırlar.? A) Dekapaj kaldırılmasında B) Sayalama işleminde C) Elmas telin geçeceği deliklerin hazırlanması D) Blok ayırımında 5. Dönerli tip delicilerde hangi hareket çifti görülür? A) Dönme- çekme hereketi B) Dönme - baskı hareketi C) Yatay- açısal hareket D) Doğrusal- açısal hareket 6. Delik delme makinesi ile açılan delik çapları ne kadardır? A) mm B) 10-30mm C) 50-70mm D) 30-45mmi 12

17 7.Delme makineleri ile 25-30m derinliğinde deliklerin açılabilmesi hangi şekilde olur? A) Tek parça matkap ile B) Otomatik C) Uzatma borusu bağlantısı ile D) Hiçbiri 8. Yatay deliğin pozisyonunu işaretlemek için kullanılır A) Su düzeci B) Şakül C) Terazi D) Gönye Boşluk Doldurma Soruları 9. Ana kütle bünyesinden kaynaklanan herhangibir olumsuzluk yok ise, delikler istenilen blok boyutlarına göre..delinir. 10. Kesimde olabildiğince kesilmesi mermerdeki doğal düzensizliklerin (çatlak, renk değişimi) etkilerini en aza indirmek ve blok verimini artırmak için gereklidir. 11. Darbeli sitemle çalışan delik delme makinelerinde genellikle sapma görülmediğinden daha..deliklerin açılmasında kullanılmaktadır. 12. Delik delme makinesini tespit etmek için yatay deliğin delineceği yere yakın kısa bir Doğru Yanlış Tipi Sorular (D/Y) (...) 13. Ocak işletmeciliğinde karşılaşılan en önemli güçlük, mermer yatağının yüzeyinde görülen eklem ve çatlakların mostra içindeki durumudur. (...) 14. Delici makineler hidrolikli dönerli vaya darbeli sistemle çalışmaktadır. (...) 15. Delici uçlar köreldiğinde delik delme hızı artar ve baskı azalır. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili konuyu tekrarlayınız. Başarılıysanız bir sonraki bölüme geçiniz. 13

18 B. UYGULAMALI TEST AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen davranışları kendinizde gözleyemediyseniz Hayır, gözlediyseniz Evet kutucuğunu işaretleyiniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. Yatay ve dikey delik delme hazırlığı yaptınız mı? 2 Yatay delik yeri tespiti yaptınız mı? 3. Düşey delik yeri tespiti yaptınız mı? 4. Delik delme makinesi tespiti için delik yakınına kısa delik deldiniz mi? DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı kontrol ederek kendinizi değerlendiriniz, HAYIR yanıtlarınız var ise bu yanıtlarınızla ilgili konuyu tekrarlayınız. Tamamı EVET ise diğer öğrenme faaliyetine geçiniz. 14

19 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-2 Bu faaliyet sonunda gerekli ortam sağlandığında delicilerle elmas tel deliklerini delebileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet sonunda gerekli ortam sağlandığında delicilerle elmas tel deliklerini delebileceksiniz. 2. YATAY VE DİKEY DELİKLERİ DELME 2.1. Delme Makinesini Ana Kütleye Tespit Etme Önceden delik yerleri işaretlenmiş ana kütle üzerine delme makinesi sabitlenir. Sabitleme işlemi makine yatay düzlemde olacak şekilde konumu tespit edildikten sonra zincirlerle gerdirme şeklinde olur. Zincirler ana kütle üzerine çelik dubeller yardımı ile tespit edilir. Makinenin ana kütle üzerine sabitlenmesinin nedeni delme esnasında oluşan gerilim ve titreşimlerin yok edilmesi ve baskı kuvvetinin blok üzerine verilmesidir. Resim 2.1 de makinenin düşey delik delme konumunda ana kütle üzerine sabitlenmesi görülmektedir Resim 2.1:Makinenin düşey delik delme konumunda ana kütle üzerine sabitlenmesi 15

20 Yatay delik delmede de makine yatay konumda birinci öğretim faaliyetinde belirtildiği gibi delik konumu ayarlandıktan sonra delik ekseninde ayarlanır. Daha önce delinmiş olan kısa deliğe makinenin kılavuz mili takıldıktan sonra gerdirme tertibatı ile ana kütle üzerine tespit edilir. Resim 2.1 de delik delme makinesinin yatay delik delme pozisyonunda ayarlanması ve gerdirme ile ana kütle üzerine tespit edilmesi görülmektedir. Resim 2.2:Makinenin yatay delik delme konumunda ana kütle üzerine sabitlenmesi 2.2. Delikleri Delme Yatay Delik Delme Delik yerleri önceden tespit edilmiş kısma delme makinesi yerleştirilir, makine önceden delinmiş kısa deliğe tespit edilir ve doğrultusu ayarlanır. Makine doğrultusunu ayarlamak şu şekilde olur; Kesme hattına paralel (1 cm uzaklıkta) ve kesilecek bloğun üst tarafından 3 m ileri sarkacak şekilde bir çubuk yerleştirilir ve biri hemen düşey yüze yakın, diğeri çubuğun ucunda olmak üzere iki şakül sallandırılarak delik delme makinesi yönlendirilir ve yatay delik delinir (Şekil 2.1). Şekil 2.1: Delik delme makinesi ile yatay delik delinmesi 16

21 Düşey Delik Delme Düşey delik noktasının yakınına delik delme makinesini sabitlemek için kısa bir delik delinir, makinenin düşeyliği kontrol edilerek, sabitleme cıvataları ile sabitledikten sonra düşey delik delinir (Şekil 2.2). Delik derinliği arttıkça uzatma borularının takılması gereklidir. Uzatma borularının takılması Resim 2.3 te verilmiştir. Resim 2.3: Uzatma borularının takılması Şekil 2.2: Düşey deliklerin delinmesi 17

22 Deliklerin Yeniden Delinmesi Delinen düşey deliğin yatay delikle ve yatay deliklerinde birbirleri ile birleşmesi gerekmektedir. Bu işlemin gerçekleşip gerçekleşmediği yatay delikten çıkan basınçlı hava ve tozdan anlamak mümkündür. Uygun derinliğe ulaşıldığı halde delikler karşılaşmazsa, düşey deliğin yeniden delinmesi gereklidir Kılavuz İpi Deliklerden Basınçlı Hava ile Geçirme Elmas tel kesme yöntemi ile blok çıkarma yönteminde yapılacak kesimler için düşey ve yatay deliklerin delinerek birbirleriyle irtibatlandırılması ve elmeslı telin deliklerden geçirilmesi gerekmektedir. Bu işlemde önce ip türü hafif malzeme delikten basınçlı hava ile geçirilir. Basınçlı hava üretmeye yarayan kompresörler ile bu işlem gerçekleşmektedir Kompresörler Büyük ölçekli sanayi kuruluşlarından, atölye bazında çalışanlara kadar birçok sanayi işletmesi kesintisiz basınçlı hava ihtiyaçlarını kompresörler ile karşılamaktadır. Basınçlı havayı sıkıştırmaya yarayan en önemli sistemlerden birisi kompresörlerdir. Günümüz endüstrisinde pistonlu, paletli, döner, vidalı gibi birçok kompresör kullanılmaktadır. Kompresörler mekanik enerjiyi basınç enerjisine dönüştürür. Paletli kompresörler, endüstrinin çeşitli kademelerinde genişçe kullanılmakta ve silindir içerisine yerleştirilmiş eksantrik bir rotordan meydana gelmektedir. Paletleri, rotor üzerinde bulunan kanallar içerisinde hareket etmektedir. Resim 2.4 te mermer ocaklarında kullanılan kompresör ve konumlandırılması görülmektedir. Resim 2.4: Mermer ocaklarında kullanılan kompresör ve konumlandırılması 18

23 Vidalı Kompresör Çalışma Prensibi Bir soğutma fanı (1) tarafından ortamdan emilen hava E3 normundaki ön panel filtreden geçerek kaset tip hava emiş filtresine (2) gelir. Buradan geçen temiz hava, sistemden çekilen basınçlı temiz hava miktarına bağlı olarak açılıp kapanarak kompresörün yük-boş yapmasını sağlayan pnömatik kontrollü boşa alma valfinden (3) geçip, sıkıştırma işleminin gerçekleştirildiği vida grubuna (4) gelir. Bir gövde içerisinde dönen iki adet asimetrik profilli helisel rotordan oluşan vida bloğundaki sıkıştırma süresince vida bloğuna, rotorların birbirine temasını engellemek için yağ enjekte edilir. Sıkıştırmanın sonucunda hava yağ karışımı ayrıştırmanın gerçekleştirildiği tanka gelir (5). Burada uygulanan üç kademeli ayrıştırma ile 2-4 mg/m3 seviyesine kadar yağ havadan ayrıştırılır. Ayrıştırılan yağ ve hava, kombi nihai soğutucuya (6) gider. Burada ısı yükü alınan basınçlı hava sisteme verilir. Yağ ise yağ filtresinden (7) süzüldükten sonra sisteme geri döner (Şekil 2.3). Şekil 2.3: Dalgakıran vidalı kompresörleri çalışma prensibi Kısımları Filtre sistemi: Yüksek kaliteli sıkıştırılmış havanın elde edildiği filtrasyon sistemi. Hava kontrolü: PLC, basınç şalteri ve erimiş valfiyle çalışma basıncının kontrol edildiği sistem. Tahrik sistemi: Yüksek verimli ve emniyetli X tipi V kayış-kasnaklı sistem. Vida gurubu: Hava sıkıştırma işleminin gerçekleştirildiği kısım Soğutma ünitesi: Geniş yüzey alanını soğutucu ve termostat bloğuyla yağın ve havanın optimum değerlerde derecelendirilmesi. Fan: Güçlü, verimli, yüksek performans. Motor: IP 55 tipi izolasyon sınıfı F, sıcaklık sınıfı B olan uzun ömürlü motorlar 19

24 Kılavuz İpini Delikten Geçirme Hafif bir malzemeye (ip, çaput) bağlanan elmaslı tel, geçmesi gereken delikten basınçlı hava ile itilen hafif malzemenin diğer delikten çıkması yolu ile geçirilir. Eğer basınçlı hava ile iletilen hafif malzeme diğer uçtan çıkmazsa bir kanca yardımıyla çekilip çıkarılabilir Şekil 2.4: Klavuz ipini delikten geçirme Elmas Teli Delikten Geçirme İnce esnek ve sağlam bir halat (yada tel), üst delikten sokulur, ucuna kolaylıkla delik içinde kayabilecek ve teli birlikte çekebilecek bir mantar veya benzeri hafif bir parça bağlanır. Basınçlı hava veya basınçlı su yardımıyla alt delikten geçmesi sağlanır. Telin ucuna elmas tel bağlanır ve diğer uçtan bir kaç metre çıkana kadar çekilir (Şekil 2.4). Önemli not: Kesme yönü teldeki plastikler üzerindeki ok yönünde olmalıdır. Eğer önceden kullanılmış tel veya plastiksiz tel kullanılmışsa elmas parçacıklar kesme yönüne ters olmalıdır. Tel alttan üste doğru kesim yapar. Mermer kütlesine koşulacak telin boyu (TB); TB = 2L + 3H olarak metre cinsinden hesap edilir. Burada; L : Kesilecek kütlenin uzunluğu, H : Kütlenin yüksekliğidir. Örnek: Ana kütleden, 3metre uzunluğunda ve 2 metre yüksekliğinde blok çıkartabilmek için gerekli elmas tel uzunluğunu hesaplayınız. L=3m H=2m TB =? Çözüm: TB = 2L + 3 H TB = TB= 12 m Elmas Tel Bağlantısı Yapma Telin Ön Yüklenmesi (Burma İşlemi) Telin iki ucu bağlantı için hazırlanır (Şekil 2.5). 20

25 Şekil 2.5: Tel uçlarının bağlantı için hazırlanması Tel üzerindeki plastik kaplama pula 2 mm mesafe bırakacak şekilde kesilir. Bağlantı elemanı yan uzunluğundan 1 mm kısa olmak şartıyla ve tel sarımlarının açılmamasına dikkat ederek baş teli kesilir. Tel saat yönünün tersinde metre başına 2 defa burulur (Şekil 2.6). Şekil 2.6: Telin ön yüklenmesi Önemli not: Bağlantı elemanın ömrü çalışma saatidir. Bu süre dolumunda telin iki ucundan kısaltarak yeni bağlantı elemanı takılmalıdır. Yeni bağlantı elemanı takılırken ön burma işlemi Tablo 2.1 e göre artırılır, (metre başına burma adedi olarak plastik elmas tel için verilmiştir.) Bağlantı Elemanı Tel burma miktarı (Her birim 1 metre için) 2 2,5 3 Tablo 2.1: Metre başına ön burma işlem sayısı : Telin Bağlanması Telin iki ucu kolye oluşturacak şekilde birleştirilir. Bağlantı elemanını önce telin bir ucuna sonra diğer ucuna takıp uçlarda l'er mm. bırakacak şekilde beslenir. Pres makas ya da pres pompa ile belirli bir düzende sıkıştırılarak bağlanır (Şekil 2.7). 21

26 Şekil 2.7: Bağlantının sıkılması ve eklenmesi Önemli not: Hidrolik pres mükemmel çalışmalı ve dişlerin aşınmamış ve doğru çapta olmasına dikkat edilmelidir. En iyi kalite çelik bağlantı elemanı kullanılmalıdır. 22

27 UYGULAMAFAALİYETİ FAALİYETİ UYGULAMA İşlem Basamakları Yatay ve dikey delik delmek için makineyi ana kütle üzerine sabitleyiniz. Elmas kesici uçları titano ya takınız. Su temin ediniz. Öneriler Makineyi yatay/düşey düzlemde olacak şekilde konumunu ayarlayınız. Zincirlerle gerdirerek ana kütle üzerine çelik dubeller yardımı ile tespit ediniz. Yatay delik deliniz. Düşey delik deliniz. Elmas teli delikten geçiriniz. Elmas tel bağlantısı yapınız. Delinecek çapta matkabı seçiniz Matkabı titanoya takınız Su hortumunu delinecek kısma getiriniz Depodan su musluğunu açınız. Makineyi önceden delinmiş kısa deliğe tespit ediniz. Makineyi çalıştırarak deliği deliniz. Önceden delinmiş kısa deliğe makineyi yerleştiriniz. Makineyi çalıştırınız. Delik derinliği arttıkça uzatma borularını takınız. İnce esnek ve sağlam bir halatı (ya da tel), üst delikten sokunuz Ucuna kolaylıkla delik içinde kayabilecek ve teli birlikte çekebilecek bir mantar veya benzeri hafif bir parça bağlayınız. Basınçlı hava veya basınçlı su yardımıyla alt delikten geçmesini sağlayınız. Telin ucuna elmas tel bağlayınız. Diğer uçtan bir kaç metre çıkana kadar çekiniz. Kesilecek blok boyutuna göre tel boyu hesabı yapınız. Telin iki ucu bağlantı için hazırlayınız Teli saat yönünün tersinde metre başına 2 defa burunuz. Pres makas ya da pres pompa ile belirli bir düzende sıkıştırarak bağlayınız 23

28 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Bu faaliyet kapsamında kazandığınız bilgileri, aşağıdaki soruları cevaplandırarak, verilen boşlukları doldurarak değerlendiriniz. A. OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) 1. Delik delme makinesinin ana kütle üzerine sabitlenmesinin nedeni aşağıdakilerden hangisi değildir? A) Delik eksenlemesi B) Titreşimlerin yok edilmesi C) Baskı kuvveti oluşturma D) Delik yeri tespiti 2. Kesme hattına paralel (1 cm uzaklıkta) ve kesilecek bloğun üst tarafından 3 m ileri sarkacak şekilde bir çubuk yerleştirilerek ve biri hemen düşey yüze yakın, diğeri çubuğun ucunda olmak üzere iki şakül sallandırılarak yapılan işlemin amacı nedir? A) Yatay delik için makine konumlaması B) Düşey delik için makine konumlaması C) Blok ölçüsü belirleme D) Kesim konumu belirleme 3. Delinen düşey deliğin yatay delikle ve yatay deliklerinde birbirleri ile birleşmesi gerekmektedir. Bu işlemin gerçekleşip gerçekleşmediği nasıl anlaşılır? A) Sesten B) Makinenin çalışma şeklinden C) Delikten çıkan basınçlı hava ve tozdan D) Çıkan çamurlu talaştan 4. Kompresörlerin çalışma sisteminin temel noktası aşağıdakilerden hangisidir? A) Elektrik enerjisi üretir B) Mekanik enerjiyi kimyasal enerjiye çevirir C) Doğrusal hareketi dairesel harekete çevirir D) Mekanik enerjiyi basınç enerjisine dönüştürür 5. Vidalı kompresörde havayı üreten temel parça aşağıdakilerden hangisidir? A) Soğutma fanı B) Vida grubu C) Hava emiş filtresi D) Boşa alma valfi 6. Ana kütleden, 2,80 metre uzunluğunda ve 1,50 metre yüksekliğinde blok çıkartabilmek için gerekli elmas tel uzunluğu ne kadar olur? A) 13,2 m B) 15,4 m C) 10,1 m D) 11,2 m 24

29 7. Bağlantı elemanın ömrü kaç çalışma saatidir? A) 8-12 B) C) D) Yeni bağlantı elemanı takılırken ön burma işlemi bir metrede kaç defa burulur? A) 1 B) 2 C) 2,5 D) 3 Doğru-Yanlış Tipi Sorular (D/Y) (...) 9. Delik delme makinesi sabitleme işlemi makine yatay düzlemde olacak şekilde konumu tespit edildikten sonra zincirlerle gerdirme şeklinde olur. (...) 10. Tel üsten alta doğru kesim yapar. (...) 11. Bağlantı elemanı pres makas ya da pres pompa ile belirli bir düzende sıkıştırılarak bağlanır. Boşluk Doldurma Tipi Sorular 12. Zincirler ana kütle üzerine yardımı ile tespit edilir. 13. Elmas tel hafif bir malzemeye (ip, çaput) bağlanarak, geçmesi gereken delikten..... ile itilen hafif malzemenin diğer delikten çıkması yolu ile geçirilir. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili konuyu tekrarlayınız. Başarılıysanız bir sonraki bölüme geçiniz. 25

30 B. UYGULAMALI TEST AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen davranışları kendinizde gözleyemediyseniz Hayır, gözlediyseniz Evet kutucuğunu işaretleyiniz. 1. Değerlendirme Ölçütleri Yatay ve dikey delik delmek için makineyi ana kütle üzerine sabitlediniz mi? 2 Yatay deliği deldiniz mi? 3. Düşey deliği deldiniz mi? 4. Elmas teli delikten geçirdiniz mi? 5. Elmas tel bağlantısı yaptınız mı? Evet Hayır DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı kontrol ederek kendinizi değerlendiriniz, HAYIR yanıtlarınız var ise bu yanıtlarınızla ilgili konuyu tekrarlayınız. Tamamı EVET ise diğer öğrenme faaliyetine geçiniz. 26

31 MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME Makinenin kullanım kılavuzlarından, kataloglarından ve komple resimlerinden yararlanarak atölyenizdeki bir tezgâhın dişli kutusunu komple resmini okuyunuz. Döner mil keçesini ve kapak contasını değiştirme faaliyetini yapınız. AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen davranışlardan kazandığı davranışları kontrol ederek değer ölçeğine göre kendinizi değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçeği 1. Yatay ve dikey delik delme hazırlığı yaptınız mı? 2. Yatay delik yeri tespiti yaptınız mı? 3. Düşey delik yeri tespiti yaptınız mı? Evet Hayır Delik delme makinesi tespiti için delik yakınına kısa delik deldiniz mi? Yatay ve dikey delik delmek için makineyi ana kütle üzerine sabitlediniz mi? 6. Yatay deliği deldiniz mi? 7. Düşey deliği deldiniz mi? 8. Elmas teli delikten geçirdiniz mi? 9. Elmas tel bağlantısı yaptınız mı? DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı kontrol ederek kendinizi değerlendiriniz, HAYIR yanıtlarınız var ise hayır yanıtlarınızla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız. Tamamı EVET ise bir sonraki modüle geçiniz. Değerli öğrencimiz Tel Kesme Delikleri Delme modülünü bitirmiş durumdasınız. Eğer bu modülü başarı ile tamamladıysanız burada elde ettiğiniz yeterlikleri bundan sonraki modüllerde de sık sık kullanacağınızı unutmayınız. Bu konuların daha birçok kez karşınıza çıkacağının farkında olarak burada kazandırılan yeterliklerinizi geliştirmek ve güncel gelişmeleri takip etmek alanınızda yetişmiş bir eleman olmanızı sağlayacaktır. 27

32 CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI D A D C B A C B Planlanarak 10 Büyük kütle Uzun boylu ve büyük çaplın Delik delinir D D Y ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI D A C D B C D B D Y D Çelik dubel 13 Basınçlı hava 28

33 KAYNAKÇA KAYNAKÇA Alimoğlu Mermer Ocakları, İscehisar, Afyonkarahisar, GÖK İ., Mermer Kesme ve İşleme Makineleri, Yayımlanmamış Ders Notu, Afyonkarahisar, ONARGAN T., H. KÖSE, Mermer, Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Yayınları Nu.:220, İzmir,1997. Set Makine, Blok Çıkarma ve İşleme Yöntemleri, Ankara, YEŞİLKAYA L., Mermer Madenciliği, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Yayınları, Afyonkarahisar,