İLAHİYAT ARAŞTIRMALARI

Transkript

1 M.Ü. İLÂHİYAT FAKÜLTESİ VAKFI YAYINLARI Nu: 226 MARMARA ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ GENÇ AKADEMİSYENLER İLAHİYAT ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUM 1-2 MAYIS İSTANBUL Editör Yrd. Doç. Dr. Sami ERDEM İstanbul 2009

2 M.Ü. İLÂHİYAT FAKÜLTESİ VAKFI YAYINLARI Nu: 226 ISBN Sertifika No: Kitabın Adı Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Editör Yrd. Doç. Dr. Sami Erdem Sempozyum Düzenleme Kurulu Prof. Dr. İlyas Çelebi (Başkan) Yrd. Doç. Dr. Sami Erdem (Koordinatör) Yrd. Doç. Dr. Gülgûn Uyar (Koordinatör Yrd.) Yrd. Doç. Dr. Aziz Doğanay (Teknik Hazırlık) Ar. Gör. Ali Ayten (İletişim) Dizgi-Mizanpaj Dr. Muhammed Abay Kapak Tasarım Yrd. Doç. Dr. Aziz Doğanay Baskı/Cilt Yazın Basın Yayın Matbaa Turizm Tic. Ltd. Şti. Sertifika No: Basım Mayıs İSTANBUL Bu eserin bütün hakları İFAV a aittir. Yayınevinin izni olmaksızın, kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basımı, yayımı, çoğaltımı ve dağıtımı yapılamaz. İsteme Adresi M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları Mahir İz Cad. No: 2 Bağlarbaşı Üsküdar İSTANBUL Tel: Faks: bilgi@ilahiyatvakfi.com

3 Erken Dönemde Ehl-i Beyt Tasavvuru ve Farklılaşma Süreci: Abbas Oğulları-Ali Oğulları Örneği 1 Dr. Namık Kemal Karabiber Giriş Ehl-i Beyt, Kur'an ve Hadis literatüründe yer bulan bir kavramdır. Arapça'da "ev halkı" anlamına gelen Ehl-i Beyt kavramı üzerinde ittifak edilen bir tanımlamadan söz etmek güçtür. Ehl-i Beyt terkibi, cahiliye dönemine ait kullanımlarının yanı sıra İslâmî dönem ile birlikte özellikle Hz. Peygamber'in yakın akrabalarını ifade edegelmiştir. Ancak bu kavramın Hz. Peygamber'in hangi akrabalarını kapsadığı konusunda farklı değerlendirmeler yapılmıştır. Ehl-i Beyt kavramına tarihi süreçte farklı anlamlar yüklenmiş, anlam alanı bazen genişletilmiş, bazen de daraltılmıştır. Bunda kavramın dini ve siyasi nitelikte bir takım olaylar zemininde anlaşılmasının ve farklı kutuplarda yer alan pek çok siyasi ve dini eğilimin, tarihsel olaylara bakış ve dini konuları yorumlayış tarzlarındaki farklılık ve kavrama farklı içerikler kazandırılma çabalarının etkisi olmuştur. Bu nedenle söz konusu kavram, tarihsel süreç içinde değişik anlamlarda kullanılmış ve neticede farklı Ehl-i Beyt tasavvurları ortaya çıkmıştır. Ehl-i Beyt kavramı, özellikle Hz. Peygamber'in vefatını takip eden süreçte, siyasal zeminde bazen Kureyşlilik, bazen Hâşimîlik, bezen Tâlibîlik, bazen de Abbâsîlik olarak anlaşılmış ve siyasal taleplerde bir meşruiyet aracı olarak kullanılmıştır. Taraflar, kendilerine göre bir Ehl-i Beyt tasavvuru geliştirmiş veya Ehl-i Beyt in haklarını savunduğunu iddia etmiş ve böylece diğer kesimleri bunun dışında tutmaya çalışmıştır. Siyasal iktidarlar da kendilerini Hz. Peygamber'e en yakın göstererek iktidarlarına meşruiyet kazandırma yoluna gitmişlerdir. Bu bağlamda birçok siyasal tartışmada Hz. Peygamber'e akrabalığı ifade eden Ehl-i Beyt'e yer verildiği görülmektedir. Diğer taraftan Siyasal alanda da Ehli Beyt kavramının bariz bir rol üstlendiği, gerek iktidardaki güçlerin ve gerekse iktidarı ele geçirmek isteyen kesimlerin bu kavramı sahiplenme yönünde büyük özen gösterdiklerini söyleyebiliriz. Bunun en bariz örneğini Muhtâr es-sakafî hareketi teşkil eder. Muhtar ın siyasal söylemlerinde Ehl-i Beyt'i bir araç olarak kullandığı bilinmektedir. Emeviler de, özellikle Şam bölgesinde, Hz. Peygamber in yegâne akrabaları oldukları yönündeki söylemleri de, iktidar sahiplerinin kendilerini Hz. Peygamber ile ilişkilendirerek iktidarlarına meşruiyet kazandırmaya yönelik örneklerdendir. Ayrıca Gulât fırka temsilcileri de görüşlerini Ehl-i 1 Bu makale, Prof. Dr. Hasan Onat danışmanlığında, Ehl-i Beyt Kavramı ve Erken Dönemdeki Yansımaları (H. I-II. Asır), (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007) adlı doktora tez çalışmasından istifade edilerek hazırlanmıştır.

4 282 Namık Kemal Karabiber Beyt'e mensup kişilere dayandırmak suretiyle meşruiyet elde etme yoluna giderek taraftar toplamışlardır. Ehl-i Beyt in birçok farklı sosyo-politik olaylarda merkezi bir konumda olması, konunun çalışılmasını zorunlu kılmıştır. İşte bu makalede Hz. Peygamber in özellikle Ehl-i Beyt olarak bilinen yakın akrabaları, Abbâsî Oğulları ve Ali Oğullarının iktidar olma yolunda kullandıkları, özellikle ikinci Abbâsî halifesi Mansûr ve Nefsu z-zekiyye arasındaki mücadeledeki iddialar çerçevesinde, Ehl-i Beyt merkezli bir mücadele ve mücadelede kullandıkları argümanlara yer verilecektir. Özellikle Emevî saltanatının yıkılışını takiben yapılan siyasal talepler, Hz. Peygamber e yakın akraba olma üzerinden yapılmıştır. Bu tartışmalarda Hz. Peygamber e kimin daha yakın veya kimin Hz. Peygamber in varisi olduğu konusunda Abbas Oğulları ve Ali Oğulları arasında ciddi tartışmalar yaşanmıştır. Emeviler döneminde Hâşimî ailenin farklı kolları iktidar tâlibi oldukları halde, Abbâsî dönemi ile beraber, Abbâsîlere karşı hak talebinde bulunanların ağırlıklı olarak Ali Oğullarının Hasanî kolu olduğu görülmektedir. A. Abbâsî Daveti ve Ali Oğulları Abbâsî Daveti, Hz. Peygamber in amcası Abbâs b. Abdulmuttâlib in torunları tarafından insanları Ümeyye oğullarına karşı Hâşim oğullarını desteklemelerine yönelik yapılan bir davettir. Abbâsî davetinin gizli dönemi 97/715 veya 98/716; açık davet dönemi ise imam İbrahim in Ebû Müslim i Merv e gönderdiği 128/ yılında başlamıştır. 2 Abbâsîler 132/749 yılında Emevîleri devirerek kendi iktidarlarını tesis ettiler. Abbâsîlerin Emevîlere karşı başlattığı isyanda davet, Hâşimiler, 3 yani bütün Peygamber ailesi adına yapılarak diğer Hâşimilerin, özellikle Kerbelâ ile beraber Ali evladına yönelen sevgi ve desteğin artması sonucunda, Ali evladı taraftarlarının desteğinin de alınmasına dikkat edildiği görülmektedir. Emevîler devrinde ortaya çıkan muhalefet hareketlerinde Ehl-i Beyt in kanını talep sloganı yerine, Abbâsîler Âl-i Muhammed den Razı Olunacak Kişi şeklinde bir slogan kullanmışlardır. Bu sloganı kullanma nedenleri ise kendilerini de bu şemsiye kavramın içine alma düşünceleri ve Talibî taraftarlarının desteğini alma düşüncesi olsa gerektir. Nitekim hareketin devamında da Hz. Peygamber in gerçek varislerin kendileri olduğu iddiasıyla Ali evladını bu işte saf dışı bırakma yoluna gitmişlerdir. Her ne kadar Abbâsîlere yakın tarihçilerin Abbâs b. Abdulmuttâlib i, Hz. Peygamber in amcası olması nedeniyle, övmeleri ve sahabenin ileri gelenlerinden biri olarak göstermelerine rağmen bu ifadeler abartılı bulunur. 4 Çünkü Abbâs Mekke nin fethi sırasında Müslüman olmuştur. Abbâsîlerin iktidara geçmesi ile birlikte iktidara meşruiyet kazandırma adına Abbas b. Abdulmuttalib hakkındaki övücü rivayetler ve Hz. Peygamber in amcası olması hasebiyle ona varis olabilecek yegane kişi olarak takdim edilmeye çalışıldığı rivayet- 2 Fârûk Ömer, Tabiatu d-devleti l-abbâsiyye, Beyrut 1980, s. 153; krş. Hasan İbrahim Hasan, İslâm Tarihi, I-VI, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1987, II/ Mesela, Ebû Müslim Abdurrahman Horasan da Beni Hâşim adına davette bulunuyordu. bk. Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-dineverî İbn Kuteybe (276/889), el-meârif, thk. Servet Ukkâşe, Mısır 1992, s Davetin başarı sağlamasından sonra bu iş Abbâs oğullarına hasredilmiştir. 4 bk. Laoust, İslâm da Ayrılıkçı Görüşler, çev., E. Ruhi Fığlalı, Sabri Hizmetli, İstanbul 1999, 69; Hilafetin el-abbâs ın evladına geçeceği ile ilgili olarak Hz. Peygamber den nakledilen (bk. İbn el-tiktakâ, el Fahrî fî Âdâbi s-sultâniyye ve d-düvelil l-islâmiyye, (el-fahrî), Mısır 1962, s. 110) rivayetler bile bulunmaktadır. Bu tür rivayetlerin erken dönemdeki kaynaklarda bulunmaması, eğer bu tür rivayetlerin varlığı bilinseydi, birçok olayda dile getirilirdi, bu tür rivayetlerin güvenirliliğine şüphe düşürmektedir.

5 Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Sempozyumu 283 lere yansımıştır. Kaynaklar ilk Abbasî Davetinin 100/718 yılında başladığını bildirmektedirler. 5 Bu tarihe kadar Abbâsî ailesinin Emevi hanedanı ile iyi ilişkiler içerisinde bulundukları görülmektedir. 6 Muhammed b. Ali b. Abdillah b. Abbâs taraftarlarına kendisine ve Ehl-i Beyt ine çağrıda bulunmalarını emretmiştir. 7 Abbasî naiblerinden Ebû Muhammed Sâdık ın 100/718 yılında Muhammed b. Ali için 12 kişiyi naib olarak seçmesi, 8 davetin en azından fiilî olarak 100/718 yılında başladığını göstermektedir. Hicri birinci asrın sonu ve ikinci asrın başında Abbâsîler İslâm ümmetinin liderliğine uygun görülmüyorlardı. Hz. Peygamber in yakın akrabaları olmalarına rağmen Ehl-i Beyt in temsilcileri olarak da görülmemekteydiler. Ehl-i Beyt ten olmanın getirdiği bazı haklar bu tarihe kadar Ali nin çocuklarına veriliyordu. Bu tarihe kadar Emevîlere karşı muhalefetin sadece Ali oğulları veya onlar adına yürütülüyor olması bu düşünceyi destekler mahiyettedir. 9 Abbâsî daveti başlangıçta meşruiyetini İbnu'l-Hanefiyye nin oğlu Ebû Hâşim e dayandırma gayreti içerisinde olmuştur. İbnu l-hanefiyye den sonra oğlu Ebû Hâşim Ehl-i Beyt taraftarları arasında öne çıkan bir şahsiyet olmuştur. 10 Ebû Hâşim den bu yolla istifade etmek isteyen Abbâsîler böyle bir iddia ile ortaya çıkarak bu kesimin desteğini almayı hedeflemiş olmaları düşünülebilir. Bir çok farklı kaynakta geçen iddiaya göre, Ebû Hâşim Şam da bulunduğu sırada rahatsızlanarak Humeyme ye gider. Humeyme de vefat ettiğinde de yanında hazır bulunan Muhammed b. Ali b. Abdillah b. el-abbas b. Abdulmuttâlib e vasiyette bulunur. Vasiyetinde: Sen bu işin sahibisin. Bu iş senin çocuklarınındır. Şîam (taraftarlarım) bu işi senin çocuklarına çevirir. diyerek kitap ve rivayetlerini (gizli ilim) 11 ona verdiği ifade edilir Davetin Başlangıcı Ömer b. Abdulaziz dönemine rastladığı da ifade edilir. bk. Hasan İbrahim Hasan, İslâm Tarihi, II/296; Davetin gizli döneminin başlangıç tarihinin yılları olduğu da ifade edilir. Fârûk Ömer, Tabiatu d-devleti l-abbâsiyye, (98-132/ ) Beyrut 1980, s Bunun bir örneği ile ilgili olarak bk. Ebû l-hasan Ali b. Muhammed b. Abdilkerim eş-şeybânî İbnu l- Esîr (630/1232), el-kâmil fi t-târîh, Beyrut 1965, I-IX, IV/ Taberî, Târihu'r--Rusul ve l-muluk (Târih), Beyrut 1998, I-XIII, VI/ Taberî, Târîh, VI/562; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/53-4. Burada seçilen naiblerin ismi tek tek verilir. Nakiplerin ismi ve kimler tarafında seçildiği ile ilgili olarak bk. Abdullah b. Ali Müsnid, el- Aleviyyun ve l-abbâsîyyûn ve Da vetu Ali l-beyt, Kahire 1991, 62; Nahide Bozkurt, Oluşum Sürecinde Abbâsî İhtilali, Ankara 2000, s. 40 vd. 9 Benzer değerlendirmeler için bk. Moshe Sharon, Black Banners from East, Jarusalem, Leiden 1983, s Babası İbnu l-hanefiyye nin vefatı ile Ehl-i Beyt in ileri geleni olarak tavsif edilen oğlu Ebû l-hâşim e vasiyette bulunduğu ifade edilir. bk. İbn Tiktakâ, el-fahrî, s Rivayetlere göre Ebû Hâşim, gizli ilimleri babasından almıştır. Muhammed İbnu'l-Hanefiyye ise Ali b. Ebî Tâlib den almıştır. İnanışlarına göre, bu ilme sahip olanın gerçek imam olduğu savunulmuştur. bk. Ebû l-feth Muhammed b. Abdilkerim eş-şehristânî (548/1152), el-milel ve n-nihal, thk. Ahmed Fehmî Muhammed, Beyrut 1948, I-III, I/243; Abbâsî davetinin sahibi Muhammed b. Ali b. Abdillah b. el-abbâs ın Ebû Hâşim den ilim aldığı da aktarılır. bk. Ahbâru d-devleti l-abbâsiyye, s. 173; Gizli ilim ile ilgili olarak bk. Metin Bozan, İmamiyye nin İmamet Nazariyesinin Teşekkül Süreci, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004, s Ebû Abdullah Muhammed İbn Sa d, (236/850), Tabakâtu l-kubrâ, Beyrut 1960, I-VIII+ Mütemmim, V/327; Ahmed b. Yahyâ b. Câbir el-belazurî (279/892), Ensabu l-eşrâf, thk. Muhammed Ferdûs el- Azem, Dimeşk 1997, I-III, II/555-56; Ahbâru ed-devletu l-abbâsîyye (Müellifi meçhul, III/IX. asır, nşr.

6 284 Namık Kemal Karabiber Bozan, gizli ilmi İlim kimdeyse, gerçek imam odur. 13 düşüncesi ile ilişkilendirmektedir. Bunu da, imameti kan bağı dışında bir yolla, yani vasiyet düşüncesiyle almak isteyen kimselerin iddia etmiş olabileceklerini ifade eder. 14 Abbâsî olmanın iktidar olmak için tek başına yeter bir şart olmadığı, kitap ve gizli ilim alındığı yönündeki iddialar Şiî çevrelerde meşruiyet kazanmak Abbâsî taraftarlarınca dile getirildiği de söylenebilir. Abbâsîlerin son ana kadar asıl imamı gizlemesi de karizmanın Tâlibî Ehl-i Beyt'inde olduğuna işaret ettiği ihtimalini güçlendirmektedir. Ancak Abbâsîler daha sonraki dönemlerde özellikle halife Mansûr ve Mehdî dönemlerinde bu iddiadan vazgeçilerek, kan bağına dayalı, dedeleri Abbâs ın Hz. Peygamberin amcası (aynı zamanda tek varisi) olması yoluyla aldıklarını ifade edeceklerdir. Abbâsî davetine destek olanlara bakıldığında, Emevî muhalifi ve Peygamber ailesine sempatisi olan kesimlerden oluştuğu görülmektedir. Ebû Hâşim in taraftarı olduğu söylenenlerin organize bir hareket içinde olmayıp, Hz. Peygamber in yakın akrabalarına sevgi besleyen ve hilafet hakkının Hâşimî Ehl-i Beyt'inde olmasını arzu edenler olduğu söylenebilir. Abbâsî ihtilal hareketi er-rızâ min Âl-i Muammed yani Peygamber Ailesinden Razı Olunan Kişi yi iktidara getirmek amacıyla başlatılmış, davet boyunca da bu slogan zihinlere işlenmiştir. İçeriği bütün açıklığı ile belirtilmemiş olan bu slogan, Ali ve Abbâs oğullarını, yani Beni Hâşim i kapsamaktaydı. 15 İhtilalin temsilcileri olanlar bu slogan ile Ali oğulla- A. Ed-Duri-A. Muttâlibî, Beyrut 1971) de verilen bilgilerde Sarı Sayfa dan bahsedilir. Ali b. Ebî Tâlib den oğulları Hasan, Hüseyin ve İbnu l-hanefiyye ye geçtiği ifade edilir. Sarı Sayfa olarak isimlendirilen bu belgede Horasan daki siyah sancakların bilgisi, ne zaman nasıl ve kimin idaresi ile ilgili olaracağı gibi hususları içeren bilgilerin varlığından bahsedilir. İbnu l-hanefiyye nin ölümü ile bu sarı sayfanın oğlu Ebû Hâşim e, onun Humeyme de ölümü ile de Muhammed b. Ali b. Abdillah a geçtiği rivayet edilir. (Ahbâru ed-devletu l-abbâsîyye, s ); Ebû Hâşim in Muhammed b. Ali ye vasiyeti için de bk. Ahbâru ed-devletu l-abbâsîyye, s. 186 vd.; Her ne kadar davetin başlangıcında, sarı sayfa veya herhangi bir vasiyetin varlığından bahsedilse bile, Saffah, Mansûr ve özellikle Mehdî nin hilafetleri esnasında bu iddialardan vazgeçerek, babaları Abbâs ın Hz. Peygamber in gerçek varisi olduğu yönündeki söylemleri ile öne çıkmışlardır. Yani hilafet iddiası gizli ilimden, tekrara kan bağı esas alınarak hilafet söylemi geliştirilmiştir. Tarihçiler bu olayın gerçekliği hakkında da garklı görüşler ileri sürmüşlerdir. bk. Fârûk Ömer, Tabiatu d-devleti l-abbâsiyye, s İbn Kuteybe de, Ebû Hâşim in yanında bulunan kitaplarını Muhammed b. Ali ye vererek, taraftarları olan Şîa yı onlara yönlendirdiğini aktarır. (el-meârif, s. 217); Taberî de Ebû Hâşim in Muhammed b. Ali ye bir sır vereceğini ve bu sırla hilafetin kendilerine döneceği ve insanların kendi idareleri altına gireceklerini ifade eder. (Târîh, VII/421; bk. İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/408; Ayrıca krş. Ahbâru d-devleti l-abbâsîyye, s. 173; Ahmed, b. İshâk b. Ca fer b. Vehb b. Vâdıh el-bağdâdî el-ya kûbî (292/905), Târihu l-ya kûbî, Daru l- Kutubi l-ilmiyye, Beyrut 1999, II/208; İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-dineverî (276/889), el-imâme ve s-siyâse, thk. Ali Şeyrî, Kum 1413, I-II, II/149); Fâruk Ömer de, Ebû Hâşim den alındığı iddia edilen sarı sayfalar ı gizli ilim, ilmu l-bâtın ile ilişkilendirerek Abbâsîlerin bununla davetlerini desteklediklerini ifade eder. el-abbâsiyyûn el-evâil, s. 84; Ayrıca Ebû Hâşim in liderliği Abbâs oğullarına devri ile ilgili tartışmalar için bk. M. Bahaüddin Varol, Hilafet Mücadelesinde Ehl-i Beyt Nesli, Konya 2004, s krş. Şehristânî, el-milel ve n-nihal, I/ Bozan, İmamiyye nin İmamet Nazariyesinin Teşekkül Süreci, s Büyükkara'ya göre; Abbâsîlerin bu sloganı kullanmakla aslında bir nevi kendilerini saklıyorlardı. Çünkü o dönemin şartlarında Peygamber ailesi denilince akla Ali oğulları gelmekteydi. Abbâsîler kendi hareketlerine Alevi bir hareket süsü vererek kendilerini bu yolla gizliyorlardı. Ayrıca bir Abbâsînin imametini kabul etmeyecek olan toplulukların bu çağrı etrafında toplanmalarını da sağlamayı hedeflemekteydi. Peygamber ailesinden farklı şahıslara yüklenilen karizma nedeniyle de böyle bir taktik ge-

7 Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Sempozyumu 285 rının büyük ölçüde desteğini almayı da başarmışlardır. 16 Abbâsî davetinin hedefine ulaşacağı son dönemlerine doğru açıkça kendi adlarını öne çıkardıkları görülür. er-rıdâ min Âl-i Muhammed den kasdın da Abbâs oğulları oldukları açıkça dile getirilmeye başlanır. 17 Bu slogan ileride değineceğimiz gibi Seffâh ın hilafete gelmesine kadar muğlak bir ifadeden ibaret olduğu yani bununla kimlerim kastedildiği net olarak ifade edilmemekteydi. Seffâh ın hilafete gelmesi ile beraber er-rıdâ min Âl-i Muhammed den kasdın Abbâs oğulları olduğu açıkça dile getirilmiştir. Horasan a ilk defa, 109/727 yılında gelen Abbâsî propagandacısı Ziyâd Ebû Muhammed dir. Muhammed b. Ali, Ziyâd ı göndermiş ve şu talimatı vermişti: İnsanları bize davet et. Yemenlilerin yanına git. Mudar kabilesine iltifat et. Ayrıca Ebreşehr den (Nişabur) Ğalib isimli kimseye yaklaşmamasını, çünkü onun Fâtıma oğullarına karşı aşırı bir muhabbetinin bulunduğunu da tembihler. 18 Bu dönemde Fâtıma oğullarına bağlılığı olanların varlığı Abbâsî propagandistlerini rahatsız ettiği ve hedeflerini gerçekleştirme adına bir engel olarak görüldükleri anlaşılmaktadır. Abbâsî dailerinden Ziyâd, Horasan a geldiğinde, Mervan oğulları zulmünden ve kötü gidişattan bahsederek Abbâs Oğulları adına çağrıda bulunur. Orada insanlara yemekler yedirir. Ğalib denen şahıs Ziyâd ın yanına gelir ve Âl-i Ali ve Âl-i Abbâs ın üstünlüğü konusunda tartışmalarından sonra ayrılırlar. 19 Bu tartışma davetin Abbâsîler adına açıkça yapıldığını ortaya konulması açısından önem arz etmektedir. Çünkü davet Âl-i Muahhammed en Razı Olunan a çağrı şeklinde başlamış ve bu slogan Ali oğullarını da içine alacak şekilde ifade edilmişti. Fakat davetin ilerleyen safhalarında Abbâsî Ehl-i Beyt'i adına olduğu açığa çıkmıştır. Abbâsî davetinin ilk sahibi olan Muhammed b. Ali 20 ölünce oğlu İbrahim ondan sonraki vasisi ve Abbâsî davetinin de sahibi oldu. İbrahim b. Muhammed de Horasan a es- Sabî in mevlası Ebû Seleme Hafs b. Süleyman ı göndererek davete devam eder. 21 Aynı dönemde Ebû Müslim de Horasan da İbrahim b Muhammed in direktifleri doğrultusunda liştirildiği söylenebilir. bk. Mehmet Ali Büyükkara, İmamet Mücadelesi ve Hâşimoğulları, İstanbul 1999, s. 24; Kutlu ya göre de hicri I. asrın ikinci yarısında yaşanan siyasi mücadelede, Hâşimi olmanın, Ali- Fâtıma soyundan olmaya göre daha çok prim yaptığıdır. bk. Sönmez Kutlu, Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Tarihi Süreçte Semerelendirilmesi, İslâmiyât, III/2 (2000), s Bozkurt, Oluşum Sürecinde Abbâsî İhtilali, s. 95; Bozkurt, içeriğinin tam olarak net olmayan bu slogan ile ilgili değerlendirmelere yer verdikten sonra, Abbâsîlerin daha geniş taraftar kitlesi bulabilmek için böyle bir sloganı seçtiklerini ifade eder. bk. Nahide Bozkurt, Abbâsîlerde İktidarın Meşruiyeti Üzerine Bir Analiz, İslâmiyât, III/3(2000), s., , Sharon, Black Banners from East, s Taberî, Târîh, VII/49; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/ Taberî, Târîh, VII/50; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/ Muhammed b. Ali b. Abdillah b. el-abbâs, Horasan a davetçi göndererek isim belirtmeden er-rızâ ya davet yapılmasını emr eden Abbâsî davetinin ilk sahibidir. bk. İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/408. Bozkurt da Muhammed b. Ali için, İhtilalin hem teorisyeni, hem de aksiyon adamı olarak tarihteki yerini almıştır. demek suretiyle Muhammed b. Ali nin Abbâsî davetinin ilk sahibi olduğunu dile getirir. Oluşum Sürecinde Abbâsî İhtilali, s Taberî, Târîh, VII/421.

8 286 Namık Kemal Karabiber faaliyet gösteriyordu. 22 Böylece Horasandaki Abbasî siyasal propagandası organize bir şekilde hız kazanmış oluyordu. Davetin, Horasanı merkez edinmesinin iki önemli nedeni bulunmaktadır; Bunlardan ilki Horasan halkının Ehl-i Beyt taraftarı olarak bilinmesi, 23 ikincisi de Horasan ın hilafet merkezinden uzak oluşudur. 24 Horasan ın hilafet merkezinden uzak olması, daha önce meydana gelen olaylarda taraf olmamaları ve herhangi bir tarafa da meyilli olmadıklarından propaganda için uygun bir bölge olarak görülmekteydi. 25 İbrahim b. Muhammed in ölmesi ile Abbâsî propagandası kısa süreli bir şaşkınlık yaşar. Nitekim İbrahim in ölüm haberi Kûfedeki Abbâsî temsilcisi ve davetçisi olan Ebû Seleme ye ulaştığında, Âl-i Muhammed in veziri 26 olarak isimlendirilen Ebû Seleme el-hallâl, bu işi Âl Ebî Tâlib e yönlendirmek istemiştir. 27 Ebu Seleme nin bu girişimi bütün Hâşimîleri bir görmesinden dolayı da yapmış olabileceği ihtimali de bulunmaktadır. Ebû Seleme el-hallâl, imam İbrahim öldürüldüğünde yapılan davetin sona ereceği endişe etmesi nedeniyle Âl-i Ebî Tâlib ten Ca fer es-sâdık b. Muhammed ve Abdullah b. Hasan b. Hasan a birer mektup yazar. 28 Her ikisine de bu çağrıyı kendilerine yönlendirmeyi teklif ediyordu. Ca fer es-sâdık, Ben kimim? Ebû Seleme kim? Ebû Seleme benden başkasının taraftaradır. diyerek gelen mektubu yakmıştır. Bunu üzerine Ebû Seleme nin elçisi diğer mektubu da Abdullah b. el-hasan a verir. Kendisine yapılan bu teklif, Abdullah ın hoşuna gitmiştir. Abdullah b. Hasan, Ebû Seleme nin mektubu ile ilgili olarak görüştüğü Ca fer es-sâdık a Horasandaki taraftarlarından (Şîa) mektup geldiğini söylediğinde, Câfer es-sâdık Ey Ebâ Muhammed! Horasan halkı ne zaman senin taraftarın oldu? Ebû Müs- 22 İbrahim b. Muhammed Ebû Müslim e hitaben Ey Ebâ Abdurrahman sen bizim Ehl-i Beyt imizdensin dedikten sonra propaganda için bazı tavsiyelerde bulunur. Bu tavsiyelerin başında da kabileler arası dengelere dikkat çekmesi gelmektedir. bk. İbn Kuteybe, el-imâme ve s-siyâse, II/ bk. Ahbar Devletu Abbâsîyye, s Bozkurt, Oluşum Sürecinde Abbâsî İhtilali, s bk. Ahbaru d-devleti l-abbâsîyye, 206. Bu nedenle de Abbâsî davetçileri, Emevîlerin kötü idaresini ve bu hakkın Hz. Peygamber in akrabaları olan Âl Muhammed in olduğu yönünde propaganda yapmaktaydılar. 26 bk. Taberî, Târîh, VII/450; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/436; krş. İbn Kuteybe, el-imâme ve s- Siyâse, II/162; II/ ; Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdûs el-cehşiyârî (331/942-43), Kitâbu l- Vüzerâ ve l-küttâb, thk. Mustafa es-sakâ, İbrahim el-ebyârî, Abdulhafîz eş-şelebî, Kahire 1980, s. 84; Aslında Ebû Seleme nin Âl-i Muhammed in Veziri olarak isimlendirilmesi Abbâsîler adına davette bulunması, er-rızâ min Âl-i Muhammed sloganının Abbâsîleri işaret ettiğini göstermektedir. Çünkü Ebû Seleme nin Abbâsî iktidarından önce, Tâlibî Ehl-i Beyt'i ile herhangi bir ilişkisi olduğu yönünde bir haberden bahsedilmemektedir. 27 Taberî, Târîh, VII/423; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/ Ebû Seleme, halife olarak Ebû l- Abbâs ı selamladığı esnada Ebû Humeyd, (hilafeti Tâlibî Ehl-i Beyt'ine çevirme geyretlerini ima ederek) sana rağmen olanlar oldu" diyerek Ebû Seleme'ye hakaret eder. Ebû l-abbâs duruma müdahale ederek, Ebû Seleme nin karargahına dönmesini emreder. bk. Taberî, Târîh, VII/424; İbnu l-esîr, el- Kâmil, fi t-târîh, V/411; Ayrıca bk. Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed el-endelûsî İbn Abdirabbih (328/938), el-ikdu l-ferîd, thk. Ahmed Emîn, Ahmed Zeyn, İbrahim el-ebyârî, Kâhire , V/ el-cehşiyârî, kendisine mektup yazılan Ali oğullarının üç kişi olduklarını ifade eder. Bunlar Ca fer b. Muhammed, Abdullah b. Hasan ve üçüncüsünün de Ömer b. Ali b. el-hasan dır. Abdullah b. el- Hasan ın mektubu kabul etmesi ile Ömer b. Ali ye mektup verilmediği bilgisini verir. Kitâbu l-vüzerâ ve l-küttâb, s. 86; Ömer b. Ali de mektubun sahibini tanımadığı gerekçesi ile mektubu red ettiği aktarılır. bk. İbn el-tiktakâ, el-fahrî, s

9 Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Sempozyumu 287 lim i Horasan a sen mi gönderdin? Siyah giysiler giymesini ona sen mi emrettin? Onlardan herhangi birini tanıyor musun? sözlerinden sonra Abdullah b. Hasan ile tartışır. Bu topluluk benim oğlum Muhammed i istiyor. Çünkü o bu ümmetin Mehdî sidir. diyen Abdullah b. Hasan a, Ca fer es-sâdık Vallahi o bu ümmetin Mehdîsi değildir. şeklinde cevap vererek, bu görüşünü yaydığı takdirde oğlunun ölümüne sebep olacağını da ifade eder. Abdullah bu sözler üzerine hasedinden dolayı kendilerini istemediğini söyler. Bunun üzerine Ca fer es-sâdık, aynı mektubun kendisine de geldiğini, ancak onu okumadan yaktığını söyleyince, Abdullah kızarak Ca fer in yanından ayrılır. 29 Ebû Seleme el-hallâl ın hayatına mal olacak bu olay, 30 Âl-i Ebî Tâlib ten herhangi birisi ile ilişkisi olmadığı halde manidardır. Çünkü şu ana kadar yaptığımız araştırmalarda, Ebû Seleme nin Ali oğullarından herhangi birisiyle dolaylı veya doğrudan herhangi bir iletişim içinde olduğuna dair bir bilgiye rastlayamadık. Abbâsîlerin otuz iki yıllık propagandası sonucunda Emevî hükümranlığının sona ermesi 31 ile birlikte Abbâsî dönemi Ebû l-abbâs es-seffâh a biat edilmesiyle başlamıştır. Abbâsî daveti nin başarıya ulaşmadaki en önemli faktörün, içeriği ve kapsamı belli olmayan er-rıdâ min Âl-i Muhammed sloganı olduğu rahatlıkla söylenebilir. Çünkü Abbâsî propagandistleri var olan Ehl-i Beyt taraftarlığını çok iyi şekilde kendi lehinde kullanmasını bilmiş ve iyi bir teşkilatlanma sonucunda da başarı elde etmişlerdir. Ali oğulları ve taraftarlarından gelebilecek herhangi bir tepkiyi bertaraf etmek içinde bu yola başvurdukları söylenebilir. İktidara gelmeleri ile beraber kendilerinin Hz. Peygamber in yegane varisleri olduklarını ifade etmek suretiyle Tâlibî Ehl-i Beyt'ini dışlamışlardır. Abbâsî Ehl-i Beyt'inin iktidara gelmesiyle beraber, Hâşimi iki aile olan Abbâsî ve Tâlibî Ehl-i Beyt'leri arasında iktidar mücadelesi başlar. B. Sosyo-Politik Hayatta Abbâs Oğulları ve Ali Oğulları Çekişmesi ve Ehl-i Beyt Tasavvuru Geniş kitlelerin desteğini almaya çalışan Abbâsîler, isim belirtmeden er-rıdâ min Âl-i Muhammed sloganını kullanarak Âl-i Muhammed kavramını ön plana çıkarmışlardır. Bu slogan, Ali ve evladının adı etrafında bir takım iddialarda bulunan çoğu kimsenin desteğini almanın yanında, Emevî iktidarından memnun olmayan kitlelerin de desteğini almada büyük etken olmuştur. Abbâsîlerin iktidara taşınmasında belirleyici rolü olan bu kavram, Abbâsîlerin iktidara gelmesi ile beraber 32 anlam ve içerik olarak farklı bir şekilde 29 Eb ul-hasen Ali b. Hüseyin b. Ali el-mes ûdî (345/956), Murucu z-zeheb ve Meâdinu l-cevher, thk. Said Muhammed el-lehhâm, Beyrût 1997, I-IV, III/266-7; krş. Cehşiyârî, Kitâbu l-vüzerâ ve l-küttâb, s. 86; İbn el-tiktakâ, el-fahrî, s Nitekin Abbâsîlerin iktidara gelmesi ile öldürülür. bk. İbn Kuteybe, el-imâme ve s-siyâse, s ; Ebû l-abbâs es-seffâh a biat edilmesi ile beraber amcası Dâvud b. Ali nin de tavsiyesi ile Ebû Müslim el-horasânî ye idam ettirilir. el-cehşiyârî, Kitâbu l-vüzerâ ve l-küttâb, s. 90; İbn el-tiktakâ, el-fahrî, s el-minkarî den aktarılan bir haberde Emevîlerin yıkılışı ile ilgili olarak on yedi sebep gösterilir. Ayrıntılı bilgi için bk. Mes ûdî, Murûcu z-zeheb, III/237 vd.; Ayrıca iktidardaki hanedan değişikliği arkasındaki başarıyı kolaylaştıran sosyo-kültürel ve ekonomik faktörler için bk. Bozkurt, Oluşum Sürecinde Abbâsî İhtiali, s Ebû l-abbâs Abdullah b. Muhammed b. Ali b. Abdillah b. el-abbâs a 132/749 senenin Rebiulevvel ayının 17 Cuma günü biat edilmesi ile Abbâsî dönemi de başlamış olur. bk. İbn Kuteybe, el-meârif, s. 372.

10 288 Namık Kemal Karabiber algılanmaya başlanmıştır. Abbâsîler uzun bir propaganda döneminde çağrıyı, isim belirtmeden, genel olarak Âl-i Beyt ten Razı Olunacak Kişi 33 adına yapmışlardır. İktidara gelmeleri ile beraber kendilerini Hz. Peygamber in gerçek varisleri olarak takdim ederek Ali oğullarını saf dışı bırakmışlardır. 34 Böylece er-rıdâ min Âl-i Muhammed sloganın sadece Abbâsîleri kapsadığını pratik olarak da göstermiş oldular. Emevîleri iktidardan uzaklaştıran Hâşimiler, bundan sonra kendi içlerinde iktidar kavgaları vermeye başlamışlardır. 35 Abbâsî halifelerinin diğer Ehl-i Beyt mensuplarına (Hâşimî-Tâlibî-Alevî) karşı politikaları da farklılık arz ettiği söylenebilir. Bu bağlamda Abbâsîler iki türlü mücadele veriyorlardı. Bunlardan birisi Hâşimî olmayan kitleye karşı Hâşimîlik vurgusu. İkincisi ise Hâşimî aile içinde Abbas ın bu işteki liyakatine vurgu yapılmaktaydı. Abbâsîler daha önceleri iddia ettikleri gizli ilim den vaz geçerek, hilafete Abbas ın Hz. Peygamber in varisi oldukları düşüncesini ortaya attılar. Emevî iktidarı döneminde Kureyşlilik kavramı öne çıkarıldığı gibi, Abbâsîler de Hâşimililiği öne çıkararak 36 Hz. Peygamber in gerçek varislerinin kendileri olduklarını ileri sürmüşlerdir. Bunu yaparken Ehl-i Beyt kayramı yerine kapsamı daha geniş olan Âl-i Beyt tabirini kullanmışlardı. Çünkü Ehl-i Beyt kavramının Ehl-i Beyt in Kanını Talep sloganını ve dolayısıyla Tâlibî veya Alevi aileyi çağrıştırması, Abbâsîlerin anlam içeriği belirtilmeden Âl-i Beyt kavramını kullanmalarına sevk etmiş olabilir. Hâşimi (Abbâsî-Alevî) muhalefeti Emevîleri iktidardan uzaklaştırınca bu sefer kendi aralarında iktidar mücadelesi vermeye başladılar. İktidarı tek başına sahiplenen Abbâsîler, hilafet hakkının kendilerinin olduğunu ifade ederek Ali Oğullarına baskı uygulayarak sindirme yoluna gitmişlerdir. Bu dönemdeki hem Şiî hareketler ve hem de Abbâsî iktidarı, meşru imam teorilerini desteklemek için kullandıkları Ehl-i Beyt kavramı merkezi bir konum kazanmıştır. Abbâsîlerin Âl-i Beyt tasavvuru Hâşimiliği içine alacak şekilde değerlendirilirken, Şiî 33 Ebû Muslim, Horasan da daveti, genel olarak isim belirtmeksizin, Benî Hâşim adına yaptığı aktarılır. bk. İbn Kuteybe, el-meârif, s Kutlu, Hâşimiler arasında ilk ciddi bölünmenin bizzat Peygamber Ailesi parolası ile ortaya çıkan Abbâsî daveti ile yaşandığını ifade eder. bk. Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Tarihi Süreçte Semerelendirilmesi, s Abbâsî-Tâlibî rekabetinin Emevîlerin son zamanlaraından itibaren belirginleşmeye başladığı görülmektedir. Ahbâru Devleti l-abbâsîyye de geçen bir olay bu hususu destekler mahiyettedir. Emevî Halifesi Mervan, kendisini Harran daki sarayında ziyaret eden İbrahim b. Ali ye bir mektup gösterir. Hasanîlerden Abdullah b. Hasan tarafından yazılan mektupta, başta İbrahim b. Ali olmak üzere bazı Abbâsîlerin Horasan da Emevî idaresine karşı bir isyan hazırlığı içinde olduklarını bildiriyordu. İbrahim b. Ali de Abdullah b. Hasan ın yalan söylediğini ve asıl kendisinin oğlu Muhammed i Mehdî olarak ilan ettiğini ve Emevîlere karşı hazırlık yaptığını söyler. İbrahim in bu sözlerine inanmayan Mervan onu hapse attırır. Nitekim yedi gün sonra hapiste ölür. (bk. Ahbâru Devleti l-abbâsiyye, s ). Abbâsî ve Tâlibî iki ailenin hilafet için birbirlerini ortak düşmanlarına jurnallemeleri aralarında ciddi bir rekabetin varlığını göstermektedir. 36 Hz. Peygamber in Hâşimiler içinden seçilmişliği ile ilgil olarak, bk. Murtaza el-firuzâbâdî, Fedâilu l- Hamse fî s-sıhâhi s-sitte, Beyrut 1982, I/11-3; Sharon, Tâlibîler in Ehl-i Beyt kavramını Ali ve soyu veya Ebû Tâlib ailesi ile sınırlandırırken, Abbâsîlerin kavram içeriğini genişleterek, bütün Hâşimoğullarına teşmil ettiklerini ifade eder. The Umayyads as Ahl al-bayt, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, sy. 14 (Jerusalem 1991), s , 115; Fakat Abbâsîlerin de Ehl-i Beyt ten bir parça (Hâşimî) olduğu yönündeki değerlendirmeler de yapılmıştır. bk. el-müsnid, el-aleviyyûn ve l-abbâsîyyûn, s. 5.

11 Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Sempozyumu 289 hareketlerin Ehl-i Beyt algısı, Ehl-i Beyt i Ali ve oğullarına has kılma çabaları ile kavramın kapsam alanını daraltma şeklinde tezahür etmiştir. Bu nedenle Şiâ ve Abbâsî iktidarı arasındaki ilişkilerde bir istikrar sağlanamamıştır. Abbâsî ihtilalinin başarı sağlamasında Şiî hareketlerin ciddi desteği olmasına rağmen, Abbâsî iktidarı zamanla onların beklentilerine cevap vermeyerek ayrılığa düşmüşlerdir. Bu beklentilerin karşılık bulmaması neticesinde Ali Oğullarının birçok kez ayaklanmasına neden olmuştur. Mansûr, özellikle Tâlibî ayaklanmalarını en sert karşılık veren Abbâsî halifelerindendir. Mansûr dan sonra halife olan oğlu Mehdî 37 ise iktidarın Ali evladına uyguladığı bu sert politikaları oldukça yumuşatmıştır. Ancak, Mehdî döneminde Abbâsîlerin hilafetin kendi hakları olduğu yönündeki iddialarını meşrulaştırma çabaları farklı bir boyut kazanmıştır. Buna göre daha önceleri Ali ve oğulları adı etrafında ortaya atılmış iddialara karşılık, bizzat Peygamber in kendi amcası Abbâs ı vâsî ilan ettiği yönündeki iddiasını dile getirmişlerdir. 38 Böylece Ali b. Ebî Tâlib ve evladının hilafet mücadelesi göz ardı edilerek, hilafet taleplerinin meşru bir dayanağının olmadığı dile getirilmeye başlanmıştır. Tâlibîlerde de tek siyasi bir çizginin olduğu söylenemez. Özellikle Hasanî Ehl-i Beyt aktif siyasete atılırken, Hüseynî Ehl-i Beyt, Zeyd b. Ali nin isyanından sonra aktif siyasetin dışında kalmaya çalışmıştır. Me'mûn, Tâlibî ve aynı zamanda Hüseynî Ehl-i Beyt'inden biri olan İmâm Rızâ yı 39 veliaht tayin edecek kadar Tâlibîlere karşı müsamahalı davranmasına rağmen, ailesinin diğer mensuplarının tepkisi karşısında geri adım atmak zorunda kalmıştır. Her iktidarın meşruiyetini bir temele dayandırmak zorunluluğundan dolayı, Abbâsî Ehl-i Beyt'i de kendi iktidarlarını meşru gerekçelere dayandırmak için çeşitli iddialara yer vererek meşruluk kazanma yoluna gitmişlerdi. Abbâsîlerin iktidara gelmesi ile Akrebûn 40 olarak işi Beni Abdulmuttâlib i ile sınırla- 37 Ebû Abdillah el-mehdî billah Muhammed b. Abdillah el-mansûr (169/785): Abbâsî devletinin üçüncü halifesidir. Babasının 158/ te ölümü ile halife olmuştur. 38 Halife Mehdî, imametin Muhammed İbnu'l-Hanefiyye ve oğlu Ebû Hâşim kanalıyla geldiği söylenen fikri kabul etmeyerek, Peygamber'den sonra amcası el-abbâs b. Abdilmuttâlib in gerçek imam olduğunu, bu nedenle de el-abbâs ın hakkını gasp edip hilafete gelen Ebû Bekir, Ömer, Osmân, Ali ve Peygamber den sonra hilafete gelen herkes gasıptır. Hakları olmayan bir şeye zorla sahip olmuşlardır. bk. Kummî, Nevbahtî, Şiî Fırkalar, s. 171; Ahbaru d-devleti l-abbâsîyye de Mehdî nin Ebû Hâşim kanalı ile gelen vasiyeti reddettiği, bunun yerine Hz. Peygamber in gerçek varisleri olduğu yönündeki görüşüne yer verilir. el-mehdî, imâmet in Hz. Peygamber in amcası el-abbâs ın hakk olduğunu, çünkü insanlar içerisinde en uygunu ve Hz. Peygamber e olan akrabalığı nedeniyle de bu işte en çok hak edeni olduğunu iddia eder. İmamet in el-abbâs tan sonra da sırasıyla Abdullah b. Abbâs, Ali b. Abdillah, Muhammed b. Ali, İbrahim b. Muhammed, Ebû l-abbâs, Ebû Ca fer ve el-mehdî ye geçtiği iddiasına yer verilir. Ahbaru d-devleti l-abbâsîyye, s Ali er-rızâ nın veliahtlığı meselesi için bk. Metin Bozan, Ali er-rızâ nın Veliahtlığı Meselesi, İmamiyye nin İmamet Nazariyesine Teori-Pratik Açısından Eleştirel Bir Yaklaşım, Dini Araştırmalar Dergisi, VII/19 (2004), s Şuara, 26/214: En yakın akrabanı uyar ayeti üzerine Hz. Peygamber in yakın akrabalarının kimler olduğu ile ilgili olarak yapılan tartışmalarda bu ayetteki aşiretinden en yakın akrabanın kim veya kimleri kapsadığı ile ilgili tartışmalar özellikle Emevî ve Hâşimiler arasında sıklıkla dile getirilmiştir. Tâlibîler ilk tebliğin kendilerine yapıldığı (mesela bk. Muhammed b. İshâk b. Yesâr İbn İshâk (151/768), Sîretu İbn İshâk, thk. Muhammed Hamidullah, Konya 1981, ) iddiası ile kendilerini en yakın akraba olarak nitelendirirken, Emevîler de bu kapsama Beni Abdi Menaf ın hepsinin (Hz. Peygamber in Ben-i Abdimenaf a da hitabı için bk. İbn İshâk, Siretu İbn İshâk, s. 128.) dahil olduğu iddialarını dile getirirler. Bu tartışmaların ayrıntıları için bk. Sharon, The Umayyads as Ahl al-bayt,

12 290 Namık Kemal Karabiber maları, Emevîlerin Benî Abdimenâf ı da içine alacak şekilde, kendilerini de Akrebûn dan saymaları görüşüne bir tepki olarak görülebilir. Bunun yanında Abbâsîler iktidarlarını meşrulaştırma yönünde bir çok iddia ve bu iddiayı desteklemek için bir çok delil ortaya koyma çabası içinde olmuşlardır. Sharon un ifadesine göre 41 Beni Abdulmuttâlib in seçilmişliği ile ilgili rivayetler 42 özellikle Mehdî döneminde yaygınlık kazanmış ve bu yolla Emevîler akrebûn dairenin dışında tutulmuşlardır. Diğer bir ifade ile Hz. Peygamber'e olan akrabalığı Kureyşlilik yerine Hâşimîlikle sınırlama yoluna gitmişlerdir. Bunu sonucu olarak da Ehl-i Beyt'in kapsamını Hâşimîlik ile sınırlandırmışlardır. Daha sonraki süreçte ise de Âl-i Muhammed i Abbâsîlikle eşit tutarak diğer Hâşimîleri saf dışı tutarak kavramın kapsam alanını daha da sınırlamışlardır. Hz. Peygamber in hilafetin Abbâs b. Abdulmuttâlib in soyuna geçeceği haberinin varlığından da bahsedilir. Abbâs oğullarının da böyle bir beklenti içinde oldukları ve kendi aralarında konuştukları aktarılır. 43 Bu tür haberler ile Abbâsî iktidarının meşruiyyet temelleri Hz. Peygamber e dayandırılmak suretiyle atılmaktadır. Abbâsî daveti devlet olma yolunda birçok merhalelerden geçerek, uzun bir mücadele sonucunda hilafeti Emevîlerden alarak kendi uhdelerine aldılar. Abbâsîleri iktidara taşıyan süreç ve bu süreçte dile getirilen hak iddiaları konumuz açısından önem arz etmektedir. Ebû l-abbâs, kendisine yapılan biat töreninde 44 yaptığı konuşmada Hz. Peygamber e olan akrabalığına özellikle vurgu yaparak, er-rıdâ min Âl-i Muhammed den kasdın kendileri oldukları imâ eden uzunca bir hutbe okur. Abbâsîlerin Ehl-i Beyt algısını ortaya koyması açısından önem arz eden Seffâh ın bu hutbesi klasik İslâm tarihi kaynaklarının çoğunda yer almaktadır. Ebû l-abbâs hutbesindeki Allah bizi Resûlullâh ın akrabası ve yakınları olarak korudu. Bizi babalarımızdan türetti ve Resûlullâh ın soyundan getirdi. Onun pınarından kaynattı. Onu bize aziz, düşkün, müminlere karşı yumuşak kalpli ve merhametli kıldı. Bizi İslâm içinde yüce bir mevkiye yerleştirdi. 45 sözleri ile Hz. Peygamber e olan yakın akrabas Aslında Hz. Peygamber in en yakın akrabalarını uyar emri karşısında Mekke deki kabiledaşlarına tebliğde bulunmasından tabii bir şey olamazdı. Fakat bunun siyasi bir hedefe matuf olarak farklı yönlere çekilmesi de subjektif bir değerlendirme olarak görülebilir. 41 Sharon, The Umayyads as Ahl al-bayt, s bk. Ahmed b. Abdillah Muhibuddin et-taberî (694/1295), Zehâiru l-ukbâ fi Menâkıbi Zevi l-kurbâ, Mısır ts., s. 10; Hz. Peygamber in seçilmişliğinin kabilesi Beni Hâşim e kadar sınırlandırılması ile ilgili olarak bk. Müslim, Sahih, "Kitabu l-fedâil, Babu Fadli Nesebi n-nebi, 1(5938); Tirmizî, Câmi, "el- Menâkıb", Babu mâ Câe Fî Fadli n-nebi, 1(3605); Muhibuddin et-taberî de geçen rivayette Beni Hâşim den sonra Beni Abdulmuttâlib ziyadesi de vardır. Zehâiru'l-Ukbâ, s bk. Taberî, Târîh, VII/421; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/ Abbâsîlerin ilk halifesi, Ebû l-abbâs Abdullâh b. Muhammed b. Ali b. Abdillah b. Abbâs b. Abdulmuttâlib b. Hâşim e 132/749 senenin Rebiulâhir in (31 Ekim 749) cuma akşamı biat edilmiştir. Vakıdi, 132. senenin Rebiulevvel veya Cemadiyelûla ayında biat edildiğini ifade eder. bk. Taberî, Târîh, VII/420; Hicri 132/749 senenin rebiulevvel ayının on ikinci günü olan Cuma akşamı biat edildiği de ifade edilir. bk. İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/408; V/ bk. Taberî, Târîh, VII/425; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/411. Bu bağlamda Kur'ân da Ehl-i Beyt ve Hz. Peygamber in yakınlığını ifade eden şu ayetleri peş peşe okuyarak iddiasını Kur'ân ile temellendirmeye çalışır:..ey Ehl-i Beyt! Allah sizden her türlü kiri giderip sizi tertemiz yapmak istiyor (Ahzâb, 33/33) De ki: Ben bu risalet ve irşad hizmetinden ötürü, sizden akrabalık sevgisinden başka beklediğim hiçbir karşılık yoktur (Şura, 42/23) Önce en yakın akrabalarını uyar (Şuara, 26/214),

13 Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Sempozyumu 291 lıkları nedeniyle, kendilerinin Ehl-i Beyt ten oldukları açıkça dile getirerek iktidarının temellerini de bu akrabalık üzerine tesis edeceğini îmâ ettiği görülmektedir. Ebû l-abbâs: Yüce Allah müminlere bizim üstünlüğümüzü bildirdi. Onlara biz sevmeyi ve hakkımızı vermeyi farz kıldı. Bize ikram ve lütufta bulunarak, ganimet ve vergilerden (humus) nasibimizi bol yaptı 46 ifadeleri ile de yine kendilerinin üstün olduklarını bu nedenle de diğer Müslümanlardan kendilerini sevmeleri ve itaat etmeleri gerektiğini dile getirmiştir. Tathir, meveddet, inzâr ve zevi l-kurbâ ayetlerini okuyarak, bu ayetleri de Ehl-i Beyt ten olduklarına delil olarak getirmesi, bu ayetlerin bir arada siyasi bir malzeme olarak kullanılması açısından en çarpıcı istismar örneği olarak gösterilebilir. Ehl-i Beyt i sevmenin farz ve bu nedenle kendilerine itaatin de farz olduğu yönündeki iddia, Ehl-i Beyt mensuplarınca daha önce dile getirilmemişti. Fakat Ebû l-abbâs, Hz. Peygamber e olan yakınlığı gerekçe göstererek hilafetin kendi hakları olduğunu ve kendilerine itaatin zorunluluğunu dile getirmiştir. Abbâsîlerin iktidara gelmesiyle, Hâşimi soyundan olan Abbâsîliği Ehl-i Beyt kavramının merkezi konumuna dahil ettikleri Ebû l-abbâs es-seffâh ın hutbesinde açıkça anlaşılmaktadır. Abbâsîlerin davet sürecinde er-rıdâ min Âl-i Muhammed sloganı ile Tâlibîleri de kapsayan bir politika izlemelerine rağmen, daha sonraları Hz. Peygamber in gerçek varisleri olduklarını iddia ile diğer Hâşimileri özellikle de Tâlibîleri dışlama yoluna gitmişlerdir. Ebû l-abbâs ın vermiş olduğu hutbede, Benî Abbâs ı Hz. Peygamber in yegâne varisi olarak takdim etmiş, Âl-i Muhammed in kendileri olduklarını açıkça ilan etmiştir. Dâvûd b. Ali de, yeğeni Seffâh ın konuşmasından sonra: Hak, Nebinizin Ehl-i Beyt ine döndü. Onlar (Ehl-i Beyt ten olan Abbâsî ailesi) size karşı yumuşak kalpli ve dostturlar. Nebimiz Muhammed den olan mirasımız bizim oldu. 47 sözleri ile kendilerinin Ehl-i Beyt olarak Hz. Peygamber in gerçek varisleri olduklarını açıkça ifade etmiştir. Dâvûd b. Ali'nin daha sonra sizin bu minberinize Resûlullâh tan sonra Ali b. Ebî Tâlib ten ve eliyle Ebû l-abbâs es-seffâh ı işaret ederek- bir halife çıkmadı. 48 İfadesi ile hem Abbâsîlerin bu iki halife dışındaki halifeleri meşru kabul etmediklerini, hem de ilk etapta Ali taraftarlarını da dışlamadıkları mesajı verdiği anlamı da çıkarılabilir. Ayrıca ihtilalin yapıldığı ilk günlerde, Talibî taraftarları karşılarına almak istemedikleri için ılımlı mesajlar vermişlerdir. Halifeliği döneminde Ali oğlulları ile herhangi bir çekişme içerisine girmeyen Seffâh ın 136/753-4 yılında ölmesi 49 ile birlikte aynı yıl kardeşi Ebû Ca fer el-mansûr a halife olarak Savaş olmaksızın fethedilen ülkelerin halklarına ait mallardan Allah ın, Peygamberine nasib ettiği ganimetler; Allaha, Resulüne, akrabalara (Peygamber in yakın akrabalarına), yetimlere, fakirlere ve yolda kalmış gariplere aittir. (Haşr, 59/7), Bir de malumunuz olsun ki savaşta elde ettiğiniz ganimetin beşte biri Allah ındır. Yani Resûlullâha, onun akrabalarına, yetimlere, yoksullara ve yolculara (gariplere) aittir. (Enfal, 8/41). Hutbesinde okuduğu bu ayetler ile Hz. Peygamber e olan yakın akrabalığını ifade eder. Aslında davetin başından beri sloganlarındaki kendisinden razı olunan Âl-i Muhammed in kendileri olduğunu ima etmektedir. 46 Taberî, Târîh, Vll, 425: İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/ Taberî, Târîh, VII/426; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/ Taberî, Târîh, VII/428; VII/431; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/ Zilhicce ayının 13. gününde (Pazar günü) Enbar da vefat etti. Zilhiccenin (12. günü) çiçek hastalığından öldüğü de söylenmiştir. Halifeliği 4 yıl 8 sekiz veya 9 ay sürmüştür. bk. Taberî, VII/470; İbnu l- Esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/459.

14 292 Namık Kemal Karabiber biat edilmiştir. 50 Ebû Mansûr kendisine muhalif olarak gördüğü herkesi sert tedbirler ile saf dışı etmekle şöhret bulmuştur. Öncelikle veliahtlığı döneminden itibaren iktidarı için tehlike olarak gördüğü Ebû Müslim Horasanî gibi, güçlü komutanları bertaraf etmiştir. Daha sonra bu sert tedbirlerden en çok nasibini alanlar ise Tâlibîlerden özellikle Hasanî Ehl-i Beyt'i olmuştur. Mansûr, halifeliği akabinde Abdullah b. Hasan ve aile fertlerini tutuklatıp hapse attıktan sonra Hâşimiyye şehrinde Horasanlılara hitaben yaptığı bir konuşmasında, Ali evladının uzun süren hilafet mücadelesini anlatır. Ali evladını ilk etapta hilafetle baş başa bıraktıklarını ve bu hususta Ali evladının beklenen başarıyı gösteremediğini ifade eder. Allah ın Horasanlıları kendilerine yardımcı olarak gönderdiğini ve onlar sayesinde, Resûlullâh tan kendilerine miras kalan haklarını geri aldıklarını söyler. 51 Mansûr bu sözleri ile hilafet haklarını iyi değerlendiremeyen Ali oğullarının hilafet haklarını kaybettiklerini ve Hz. Peygamber den miras kalan bu hakkın kendilerine geçtiğini iddiasında bulunmuştur. Bununla birlikte bu hakkın Hz. Peygamber den nasıl kendilerine miras kaldığı hususuna açıklık getirmez. Hasani aileden Muhammed b. Abdullah (Nefsu z-zekiyye) nin ve kardeşi İbrahim in isyanları sonucunda Abbâsî-Tâlibî çekişmesi tamamıyla açığa çıkmış ve Ehl-i Beyt merkezli yeni bir siyasi mücadele ortaya çıkmıştır. Muhammed b. Abdillah, Medine de verdiği ilk hutbesinde, Abbâsîlerin hilafet iddialarına karşılık: Bu dini idare etmeye en layık olanların Muhacir ve Ensâr ın çocukları 52 olduğunu ifade eder. Medine de bulunması, Abbâsîlerin atası Abbâs ın muhacirden sayılmaması onu Ensâr ve Muhacir e vurgu yapmaya sevk etmiştir. Devamla Mansûr ve taraftarlarının iktidarlarının meşru olmadığı iddiasını dile getirir. 53 Muhammed, hak iddiasında bulunurken Ehl-i Beyt ten olmayı dolayı değil de, Muhacir çocuklarından olmayı bu işte bir ölçü olarak kabul ettiği anlaşılmakta; Abbâsîlerin ise muhacirlerden olmadığına da vurgu yaptığı görülmektedir. Muhammed, Mansur a yazdığı mektubunda, bu işe bizim taraftarlarımızla yola çıktınız. Faziletimizle de bunu elde ettiniz. Babamız Ali el-vasi ve imamdı. Ali nin çocukları sağ iken onun mirasına nasıl sahip çıkarsınız? Senin de bildiğin gibi bu işe, nesebimiz, şerefimiz, durumumuz, atalarımızın şerefine denk hiçbir kimse talip olmadı. Biz lanetlilerin, kovulanların ve tulekanın çocukları değiliz. Beni Hâşim den hiçbir kimse yakınlıkta, İslâm a girmedeki öncelikte ve fazilette bizim önümüze geçemez. Bizler Resûlullâh ın annesinin oğullarıyız. Fâtıma cahiliyye dönemindeki Amr ın kızıdır. Fâtıma nın kızlarının oğulları sizden önce Müslüman olmuşlardır. Atamız Muhammed onların en faziletlisidir. Seleften ilk Müslüman olan Ali dir. Zevcelerinden en efdali Haticetu t-tâhire dir ki, kıbleye ilk namaz kılan kişidir. Kızlarından hayırlısı cennet kadınlarının efendisi Fâtıma dır. Çocuklardan cennet ehlinin efendileri Hasan ve Hüseyin dir 54 bu ve buna benzer ifadeler ile Muhammed, hilafet haklarının kendilerinin olduğunu iddiası ile Mansur un hilafetinin de geçersiz olduğunu ileri sürmüştür. 50 Taberî, Târîh, VII/471; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/ Hutbenin ayrıntıları için bk. Mes ûdî, Murucu z-zeheb, II/ Taberî,Târîh, VII/558; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/ Taberî, Târîh, VII/558; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/ Taberî, Târîh, VII/567; bk. el-kâmil fi t-târîh, V/537.

15 Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Sempozyumu 293 Mansûr, Muhammed e yazdığı cevabi mektubunda, övündüğü hususların hepsinin kadınların yakınlığı ile olduğunu ifade ederek bununla da ancak ayak takımını (kuru kalabalıkları) yoldan çıkarabileceğini belirtir. Ayrıca Allah ın kadını amca ve babalar gibi kılmadığını, fakat Allah ın amcayı baba mesabesinde kıldığını ve kitabında en yakın anneden önce baba ile başladığını gerekçe gösterir. 55 Mansûr mektubunda devamla: Lakin Allah dinini istediğine nasip etmiştir. Allah: Ey Muhammed! Sen sevdiğini doğru yola eriştiremezsin, ama Allah dilediğini doğru yola eriştirir. Doğru yola girecekleri en iyi O bilir. (Kasas, 28/56) Allah Resûlullâh ı gönderdiğinde dört amcası vardı. Allah şöyle buyurdu: Yakın akrabalarını uyar (Şuarâ, 26/214) bu emir üzerine Peygamber amcalarını inzar etti ve onları İslâm a çağırdı. Bunlardan iki kişi bu çağrıya uydu, birisi benim babamdı. İkisi de bu çağrıyı red etti, bunlardan birisi de senin babandı. (Ebû Tâlib) Allah onların ikisinin akrabalık bağlarını ortadan kaldırdı, ikisi ile de Peygamber arasında yakınlık, zimmet ve miras tanımadı. Sen kendini cehennem ehlinden en hafif azab görenin ve kötülerin hayırlısının oğlu olduğunu iddia ediyorsun. Halbuki Allah a küfrün küçüğü olmadığı gibi, O nun azabının da hafifi ve basiti yoktur. Kötülüğün de hayırlısı olmaz. Allah a inanan bir kişi cehennem ile övünmek yakışmaz. 56 Sözlerinden sonra Muhammed in bu teşebbüsünde başarılı olamayacağını da ifade eder. Mansûr, nesep ile övünmenin yanlış bir tutum olduğuna vurgu yaparak, Muhammed in bu yöndeki yaklaşımını eleştirir. Öte yandan Muhammed in Peygamber in çocuklarından biri olduğu yönündeki iddiasına da değinir ve Fâtıma nın onun kızı olmasına rağmen ona mirasçı olamadığı, bu sebeple onda olmayan bu hakkın çocuklarında da olamayacağı hususunun altını çizer. Hatta bu bağlamda Ali için de bazı suçlamalarda bulunur. Buna göre Ali Peygamber in vefatından sonra tümüyle hilafete talip olmuş, bu yöndeki hırsı yüzünden Fâtıma nın hastalanıp ölmesine sebep olduğunu da iddia eder. 57 Mansûr, mektubunun son kısmında Ali ve evladının hilafeti hak ediş noktasındaki iddialara yer verir. Ali gerçekten bu işe layık bir kimse olsaydı kendisinden önceki halifelere tercih edilmesi gerekirdi, ama durum bunun aksi istikamette seyretmiş ve dahası Ali nin hilafeti çoğunlukla tartışmaların gölgesinde kalmaktan kurtulamamıştır. Mansûr, Hasan b. Ali yi hilafeti para karşılığı Emevîlere teslim eden biri olarak, Hüseyin b. Ali yi de öngörüsüzlükle itham eder yönde ifadeler kullanır ve adeta Ali oğullarının imamet sevdasının kendilerine pahalıya mal olduğunu, ancak yine de bu işi ellerine yüzlerine bulaştırdıklarını ima eder. Emevîleri iktidara taşıyan asıl hususun da bu olduğunu belirtir. Ona göre Abbâs Oğulları, Ali oğullarının yapamadığını yapmış ve yapmakta olup, Emevî iktidarıyla da gerçek anlamda yüzleşerek, mücadele ederek iktidarı hak etmiş olduklarını ifade etmiştir. 58 Muhammed in Mansûr a karşı ileri sürdüğü iddialara Mansûr un verdiği cevaplara bakıldığında tamamen Arap geleneğinin ön gördüğü akrabalık ilişkileri ve övünçleri öne çıktığı görülmektedir. Kadın yolu ile meydana gelen akrabalığın bir değerinin olmadığı hususu Mansûr tarafından ısrarla ortaya konulmaya çalışılmıştır. Zira gerek O, gerekse Muhammed mektuplarında ayetleri kullanarak siyasi taleplerine dini temellendirmelere yer 55 Ayrıntılar için bk. Taberî, Târîh, VII/568; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/ Taberî, Târîh, VII/569; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/ Taberî, Târîh, VII/569-70; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/ Mansûr un Muhammed in iddialarına verdiği cevapların ayrıntıları için bk. Taberî, Târîh, VII/ ; İbnu l-esîr, el-kâmil fi t-târîh, V/ ; Ayrıca bk. Fârûk Ömer, Tabiatu d-devleti l-abbâsiyye, s. 119.