IĞDIR İLİNİN YAPISAL ANALİZİ: STATİK GİRDİ - ÇIKTI MODELİ İLE BİR UYGULAMA *

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 61, p , Autumn III 2017 Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date IĞDIR İLİNİN YAPISAL ANALİZİ: STATİK GİRDİ - ÇIKTI MODELİ İLE BİR UYGULAMA * STRUCTURAL ANALYSIS OF IGDIR: AN IMPLEMENTATION WITH STATIC INPUT-OUTPUT MODEL Yrd. Doç. Dr. Abdullah Topçuoğlu ORCID ID: orcid.org/ Ardahan Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü Yrd. Doç. Dr. Ş. Mustafa Ersungur ORCID ID: orcid.org/ Atatürk Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü Öz Girdi Çıktı analizleri, bir ekonomideki üretim ve tüketim ilişkileri ile hem ekonomideki herhangi bir sektörün hem de sektörler arasındaki ilişkilerin tespitinde kullanılan önemli ekonomik analiz araçlarından birisidir. Girdi Çıktı analizleri yardımıyla bir ilin, bölgenin ya da ülkenin ekonomik haritası gözler önüne serilmektedir. Böylece sosyo-ekonomik kalkınma için gerekli olan zemini sağlayacak sektörel ve sektörler arası ilişkiler, kilit endüstriler ve uygun yatırım sahaları doğru bir şekilde tespit edilebilir. Türkiye de günümüze kadar yapılan planlama çalışmaları incelendiğinde, plan için seçilen mekânların genellikle ulusal, bölgesel ve alt bölge üzerinde yoğunlaşırken yerel bazlı çalışmaların ise ihmal edildiği dikkat çekmektedir. Çalışmanın amacı, Iğdır ilinin sosyo-ekonomik yapısının Girdi Çıktı modeli ile analiz edilmesidir. Yapılacak analiz ile Iğdır ilinin sosyo-ekonomik kalkınma sürecinde ihtiyaç duyulan ekonomik göstergelerin temin edilmesi ve mekansal düzeyde eksikliği görülen bir yerel plan uygulama örneği oluşturulması hedeflenmektedir. Bu amaç doğrultusunda, Iğdır ilindeki endüstrilerden tabakalı örneklem yöntemine göre seçilen işletmelere anket uygulanmış ve elde edilen veriler yardımıyla Girdi Çıktı akım tabloları oluşturulmuştur. Bu tablolardan girdi katsayıları matrisi, Leontief matrisi, Leontief ters matrisi, endüstrilerarası doğrudan ve toplam ileri ve geri bağlantı etkileri elde edilerek Iğdır ın endüstrilerarası mal akım tablosu hazırlanmıştır. Ayrıca, Iğdır daki kilit endüs- * Bu çalışma, VII. Uluslararası Ekonometri, Yöneylem Araştırması ve İstatistik Sempozyumu 2016 da sunulan bildirinin genişletilmiş ve düzenlenmiş halidir.

2 302 Abdullah Topcuoğlu & Ş. Mustafa Ersungur triler tespit edilmiş ve planlama sürecinde önemli bir yere sahip olan üretim, istihdam ve gelir çarpan analizleri yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Girdi Çıktı Modeli, Yerel Kalkınma, Çarpan Analizi, Kilit Endüstriler Abstract Input - Output analyzes are one of the most important economic analysis tools used to identify relations between production and consumption in an economy and between any sector of the economy and sectors. With the help of input - output analyzes, an economic map of a province, region or country is revealed. Thus, sectoral relations, key industries and investment fields that will provide the necessary ground for development can be determined accurately. When the planning studies in Turkey are examined, it is noteworthy that the selected places for the plan are mostly concentrated on the national, regional and sub-regions while the local-based studies are neglected. The main target of this study is to analyse the socio-economic structure of Igdır, through the Input- Output model. It is aimed to provide the economic indicators needed in the socioeconomic development process of Iğdır and to establish a local plan application example which is lacking at spatial level. For that reason, businesses in the current industries of Igdır which were chosen according to the method of stratified sampling have been conducted a questionnaire and Input-Output tables are formed thanks to the data obtained. From these tables, the input coefficient tables of Iğdır were prepared by obtaining input matrix coefficients, Leontief matrix, Leontief inverse matrix, industrial direct and total forward and backward connection effects. In addition, key industries in Iğdır have been identified and analysis of production, employment and income multipliers has been carried out which has an important place in the planning process. Keywords: Input-Output Model, Local Development, Multiplier Analysis, Key Industries 1. GİRİŞ İkinci Dünya Savaşı öncesinde ekonomi literatüründe yeterince önem verilmeyen kalkınma ve planlama faaliyetleri, savaş sonrasındaki dönemde tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de dikkat çeken konuların başında yer almıştır. Türkiye de 1960 yılında Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) nın kurulması ile birlikte planlama ve kalkınma faaliyetlerine verilen önem artmıştır. Türkiye de bölgeler ve iller arasındaki gelişmişlik farklarının azaltılması, her zaman kalkınma planlarında ve hükümet politikalarında önemli bir hedef olarak yer almıştır. Fakat bu çabalara rağmen bölge ve il bazındaki farklılıkların yeterince azaltılamadığı görülmektedir. Diğer yandan Türkiye de uygulanan kalkınma planları incelendiğinde, illere yönelik planlardan ziyade ulusal ve bölgesel seviyedeki plan ve hedeflere daha fazla önem verildiği dikkati çekmektedir. Çalışmanın amacı, Türkiye de il bazında planlama ihtiyacını vurgulayarak, il planlamalarında esas olabilecek statik bir Girdi Çıktı modeli uygulaması yapmaktır. Bu bağlamda bu çalışma ile Iğdır ilinin ekonomik yapısı Girdi Çıktı modeli ile analiz edilmiş, il ekonomisindeki sektörlerin ileriye ve geriye bağlantı katsayıları yardımıyla kilit endüstrileri tespit edilmiş, nihai talep yapıları ve katma değerleri hesaplanmıştır. Ayrıca çalışmada Iğdır ilinin iktisadi planlama sürecinde ihtiyaç duyulan istihdam, üretim ve gelir çarpanı analizleri yapılmıştır. 2. Metodoloji Iğdır ilinin ekonomik yapısının Girdi Çıktı modeli ile analiz edildiği bu çalışma, zaman itibariyle dönemini kapsamaktadır. Analiz sürecinde kullanılan veriler, gerçekleştirilen saha çalışmaları ile Iğdır daki resmi kurum ve kuruluşlardan temin edilmiştir. Iğdır da faaliyette bulu-

3 Iğdır İlinin Yapısal Analizi: Statik Girdi - Çıktı Modeli İle Bir Uygulama 303 nan endüstri gruplarından tabakalı örneklem yöntemine göre seçilen ve aktif olan 33 endüstrideki toplam 213 işletmeye anket uygulanmıştır. Tarım ve Hayvancılık gibi sektörlerdeki veriler toplam olarak ilgili kurum ve kuruluşlardan ve il müdürlüklerinden temin edilmiştir. Ayrıca, işletme sayısı 20 den az olan endüstrilerin tamamına anket uygulanmıştır. Iğdır ın Girdi Çıktı tabloları ile Türkiye nin tablolarının benzerlik göstermesi ve kolayca karşılaştırılabilmesi amacıyla Iğdır ilinin Girdi Çıktı modeli için 59 endüstri ayrımı benimsenmiştir. Iğdır ilinde sektörlerdeki toplam işyeri sayıları, seçilen örneklem miktarları ve yüzdeleri Tablo 1.1 de verilmiştir. Anket formu hazırlanırken, Ersungur un (1996) Erzurum Alt Bölgesi Girdi Çıktı Analizi çalışmasındaki anket formu incelenmiş ve çalışmaların benzerlik göstermesi sebebi ile Ersungur un kullandığı anket formu güncelleştirilerek kullanılmıştır. Anketler ile edinilen veriler ağırlıklı ortalama yöntemi ile değerlendirilmiş ve bulunan ağırlıklı ortalama rakamı, ilgili endüstrideki toplam işyeri sayısıyla çarpılarak her bir endüstriye ait değerler Girdi Çıktı tablosuna eklenmiştir. Iğdır için hazırlanan model statik ve açık bir Girdi Çıktı modelidir. Statik Girdi Çıktı modeli, girdiler ile çıktılar arasında sabit üretim katsayıları olduğunu varsayar ve yatırımı ise dışsal olarak kabul ederek nihai talep kesiminde değerlendiren bir modeldir (Leontief, 1954: 45). Açık Girdi Çıktı modelleri ise hem nihai talep faktörlerinin hem de girdilerin dışsal olarak ele alındığı yani ayrı bir nihai talep bölümünü içinde bulunduran modellerdir (Aydoğuş, 2010: 40). Tablo 1. Iğdır İlindeki İşyeri Sayıları ve Örneklem Miktarları S. No NACE KODU (Rev 1.1. ) GİRDİ ÇIKTI TABLOSU ENDÜSTRİLER İşyeri Sayıları Iğdır Örneklem Sayıları (Örneklem Yüzdeleri) Iğdır 1 01 Tarım, Avcılık ve İlgili Hizmet Faaliyetleri 2 02 Ormancılık, Tomrukçuluk ve İlgili Hizmet Faaliyetleri 3 05 Balıkçılık, Balık Üretme ve Yetiştirme Çiftliklerinin İşletilmesi ve Balıkçılıkla İlgili Hizmetler 4 10 Maden Kömürü, Linyit ve Turba Çıkarımı 1 1 (%100) 5 11 Tetkik ve Arama Hariç, Ham Petrol ve Doğalgaz Çıkarımı ve Bunlarla İlgili Hizmet Faaliyetleri 6 12 Uranyum ve Toryum Cevheri Madenciliği 7 13 Metal Cevheri Madenciliği 8 14 Taşocakçılığı ve Diğer Madencilik 2 2 (%100) 9 15 Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı (%20)

4 304 Abdullah Topcuoğlu & Ş. Mustafa Ersungur Tütün Ürünleri İmalatı Tekstil Ürünleri İmalatı 4 4 (%100) Giyim Eşyası İmalatı; Kürkün İşlenmesi ve Boyanması 5 5 (%100) Derinin Tabaklanması, İşlenmesi; Bavul, El Çantası, Saraçlık, Koşum Takımı ve Ayakkabı İmalatı Ağaç ve Mantar Ürünleri İmalatı (Mobilya Hariç); Hasır ve Buna Benzer, Örülerek Yapılan Maddelerin İmalatı 9 9 (%100) Kağıt ve Kağıt Ürünleri İmalatı Basım ve Yayım; Plak, Kaset v.b. Kayıtlı Medyanın Çoğaltılması 5 5 (%100) Kok Kömürü, Rafine Edilmiş Petrol Ürünleri ve Nükleer Yakıt İmalatı Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı Plastik ve Kauçuk Ürünleri İmalatı 5 5 (%100) Metalik Olmayan Diğer Mineral Ürünlerin İmalatı (%50) Ana Metal Sanayii 1 1 (%100) Makine ve Teçhizatı Hariç; Metal Eşya Sanayii 5 5 (%100) B.Y.S. Makine ve Teçhizat İmalatı 2 2 (%100) Büro, Muhasebe ve Bilgi İşlem Makineleri İmalatı B.Y.S. Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı Radyo, Televizyon, Haberleşme Teçhizatı ve Cihazları İmalatı Tıbbi Aletler; Hassas ve Optik Aletler İle Saat İmalatı Motorlu Kara Taşıtı, Römork ve Yarı-Römork İmalatı Diğer Ulaşım Araçlarının İmalatı Mobilya İmalatı; B.Y.S. Diğer İmalat (%100) Yeniden Değerlendirme

5 Iğdır İlinin Yapısal Analizi: Statik Girdi - Çıktı Modeli İle Bir Uygulama Elektrik, Gaz, Buhar ve Sıcak Su Üretimi ve Dağıtımı 6 6 (%100) Suyun Toplanması, Arıtılması ve Dağıtılması 3 3 (%100) İnşaat (%10) Motorlu Taşıtlar Satışı, Bakımı ve Onarımı; Motorlu Taşıt Yakıtının Perakende Satışı (%10) Motorlu Taşıtlar ve Motosikletler Dışında Kalan Toptan Ticaret ve Ticaret Komisyonculuğu (%10) Tablo 1 Iğdır İlindeki İşyeri Sayıları ve Örneklem Miktarları (Devamı) Motorlu Taşıtlar ve Motosikletler Dışında Kalan Perakende Ticaret, Kişisel ve Ev Eşyalarının Tamiri (%10) Oteller ve Lokantalar (%20) Kara Taşımacılığı ve Boru Hattıyla Taşımacılık (%10) Su Yolu Taşımacılığı Havayolu Taşımacılığı Destekleyici ve Yardımcı Ulaştırma Faaliyetleri; Seyahat Acentelerinin Faaliyetleri (%50) Posta ve Telekomünikasyon (%50) Sigorta ve Emeklilik Fonları Hariç, Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri (%50) Zorunlu Sosyal Güvenlik Hariç, Sigorta ve Emeklilik Fonları İle İlgili Faaliyetler Mali Aracı Kuruluşlara Yardımcı Faaliyetler (%50) Gayrimenkul Faaliyetleri 4 4 (%100) Operatörsüz Makine ve Teçhizat İle Kişisel ve Ev Eşyalarının Kiralanması 5 5 (%100)

6 306 Abdullah Topcuoğlu & Ş. Mustafa Ersungur Bilgisayar ve İlgili Faaliyetler 8 8 (%100) Araştırma ve Geliştirme Hizmetleri Diğer İş Faaliyetleri (%20) Kamu Yönetimi ve Savunma, Zorunlu Sosyal Güvenlik Eğitim Hizmetleri (%50) Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler (%50) Kanalizasyon, Çöp Ve Atıkların Toplanması, Hıfzıssıhha ve Benzeri Hizmetler Başka Yerde Sınıflandırılmamış Üye Olunan Kuruluşların Faaliyetleri Eğlence, Dinlenme, Kültür ve Sporla İlgili Faaliyetler (%50) Diğer Hizmet Faaliyetleri (%50) Evlerde Yaptırılan Hizmet İşleri TOPLAM Kaynak: Ardahan ve Iğdır İllerinin Sanayi ve Ticaret Odası ile Esnaf ve Sanatkârlar Odasından alınarak oluşturulmuştur. Girdi Çıktı modelinde bir endüstriye ait olan mal ve hizmetler, hem nihai tüketimde talep edilen bir çıktı, hem de endüstrilerin üretimi için arz edilen bir girdi olarak ele alınır (Miernyk, 1996:31). Böylece Girdi Çıktı modeli ile bir ekonominin sektörleri arasındaki bağımlılık ve bu sektörler arasındaki ileri ve geri yönlü bağlantıları açıklanabilir (Han vd., 2011:105). Girdi Çıktı modelini diğer genel denge modellerinden ayıran en önemli varsayımlarından birisi, girdi düzeyinin çıktı düzeyinin doğrusal bir fonksiyonu olduğu şeklindeki varsayımdır. Bu varsayıma göre, her bir sektör için girdi gereksinimleri çıktı düzeyinin (j) doğrusal bir fonksiyonu olarak şu şekilde gösterilebilir (Aydoğuş, 2010: 45-46): Bu denklemdeki sabit terimler çıkarılarak girdi fonksiyonu basit olarak şu şekilde gösterilebilir: Fonksiyondaki aij terimi sabit bir katsayıdır. 2 nolu denklemin her iki yanı j terimine bölünerek girdi katsayısı (aij) elde edilebilir. Girdi katsayısı (aij) bir birim j malını üretebilmek için ihtiyaç duyulan i malı miktarını ifade etmektedir. Girdi Çıktı modelinin üretim çözümü şu şekilde gösterilebilir (Özyurt, 2007: ; Ersungur ve Kızıltan, 2008: 20): Burada, : n x 1 boyutundaki sektörel üretim (sütun) vektörü, A: n x n boyutundaki ara girdi katsayıları matrisi, Y: n x 1 boyutundaki nihai talep vektörü ve I: Birim matristir.

7 Iğdır İlinin Yapısal Analizi: Statik Girdi - Çıktı Modeli İle Bir Uygulama nolu denklemde yer alan (I A) -1 matrisine, Leontief ters matrisi adı verilir ve veri olan nihai talep vektörü ile üretim hacmi arasındaki karşılıklı ilişkiyi sağlar. Nihai talep vektörü ile Leontief ters matrisinin karşılıklı olarak işleme dahil edilmesi sonucunda elde edilen üretim değerleri, nihai talepleri ve ara girdi taleplerini tümüyle karşılayacak seviyededir (Aydoğuş, 2010: 51-52). 3. Literatür Taraması Girdi Çıktı analizi, bir ekonomideki hem sektörel hem de sektörler arasındaki performansı ve sektörlerin ileri ve geri yönlü ilişkilerinin bağımlılığını incelemede yaygın olarak kullanılmaktadır. Girdi Çıktı analizinin temeli Wassily Leontief tarafından gerçekleştirilen çalışma ile atılmıştır. Türkiye de ulusal bazda 1959, 1963 ve 1968 yıllarında Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) 1973, 1979, 1985, 1990, 1998, 2002 ve 2012 yıllarında ise Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından Girdi Çıktı Tabloları hazırlanmıştır. Türkiye de, gerçekleştirilen bu çalışmaların dışında da milli, bölgesel ve endüstri bazında yapılan bireysel çalışmalar bulunmaktadır. Kepenek (1977) Türkiye İmalat Sanayinin Yapısı ( ) isimli çalışmasında imalat sanayisinin ileri ve geri bağlantı etkileri ile Türkiye deki kilit endüstrileri belirlemiştir. Temel metaller, kimya, orman ürünleri ve kağıt-basım sektörlerinin ülkedeki kilit sektörler olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca ekonomik büyümeyi belirleyen temel faktörlerin, üretim yapısını oluşturan girdi ve yatırım katsayıları olduğu yapılan çalışmada vurgulanmaktadır. Özyurt (1982) Trabzon alt bölgesi (Artvin, Giresun, Gümüşhane, Rize ve Trabzon) için 64 sektörü içeren statik bir Girdi Çıktı modeli uygulaması gerçekleştirmiştir. Çalışma ile alt bölgenin çarpan analizleri, gelecek dönem tahminleri, milli Girdi Çıktı teknik katsayıları ile karşılaştırmalar, sektörlerin ileri ve geri bağlantı etkileri ile alt bölge ekonomisindeki kilit sektörler tespit edilmesi gibi önemli analizler gerçekleştirilmiştir. Aydoğuş (1988) çalışmasında dönemi için Türkiye deki sektörel bağlantı yapısını, dönemler ve ülkeler arası bir karşılaştırma yaparak incelemiştir. Yılancı (2008), Türkiye ekonomisi için kilit sektörleri Girdi Çıktı modeli yardımıyla belirleyen bir analiz yapmıştır. Çalışma sonucunda Tarım, Ticaret, Ulaşım-Haberleşme ve Kişisel Hizmet sektörlerinin Türkiye ekonomisindeki kilit sektörler olduğu tespit edilmiştir. Yay ve Keçeli (2009) üretim, katma değer ve istihdam yapılarına göre farklılaşan Türkiye nin iktisadi yapısındaki öncü sektörlerin diğer sektörler ile karşılıklı bağımlılıklarını incelemiş ve ekonomideki kilit sektörlerini belirlemişlerdir. Atan (2011), çalışmasında Türkiye ekonomisinin sektörel yapısını genel, yurtiçi üretim ve ithal ara girdilere göre üç ayrı yapıda değerlendir ve bu ayrıma göre Türkiye ekonomisi için kilit sektörleri tespit etmiştir. Ersungur (1996) tarafından yapılan Erzurum Alt Bölgesi (Erzurum, Ağrı, Ardahan, Bayburt, Erzincan, Gümüşhane, Iğdır ve Kars) ne yönelik çalışmada model olarak, statik ve tek bölgeli Girdi Çıktı modeli tercih edilmiştir. Çalışmada 64 endüstri ele alınmış, alt bölge ekonomisindeki kilit endüstriler, ileri ve geri bağlantı etkileri, çarpan analizleri, gelecek dönem tahminlemeleri ve bölgedeki ithalat analizleri gerçekleştirilerek bir anlamda alt bölgenin ekonomik haritası çizilmiştir. Ormancılık, Demir-Çelik Ana Sanayii, Diğer İmalat Sanayii, Tarım, Bitkisel ve Hayvansal Yağlar İmali, Toptan ve Perakende Ticaret ile Diğer Kimyasal Maddeler İmali gibi endüstrilerinin alt bölgenin kilit endüstrileri olduğu gerçekleştirilen çalışma ile tespit edilmiştir. Alt bölge bazında yapılan bir diğer Girdi Çıktı modeli çalışması 2012 yılında İzmir Kalkınma Ajansı (İZKA) ve Ege Üniversitesinin ortaklığı ile yapılan İzmir Bölgesi Girdi-Çıktı Analizi isimli çalışmadır. Gerçekleştirilen çalışmada 23 ü imalat, 2 si tarım, 4 ü imalat-dışı sanayi ve 7 si de hizmet sektörü olmak üzere 36 sektörlü bir Girdi Çıktı tab-

8 308 Abdullah Topcuoğlu & Ş. Mustafa Ersungur losu hazırlanmıştır. Yapılan analizde, 36 sektörün ülke ekonomisindeki göreceli durumları incelenmiş, ön plana çıkan sektörler saptanmış ve belirlenen hedefe ulaşabilmek için uygun yatırım sahaları tespit edilmiştir. Analiz sonucunda, İzmir Bölgesindeki tütün ürünleri imalatı sektörü ile kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı sektörlerinin Türkiye'nin önemli bir payını temsil ettiği belirlenmiştir. İzmir bölgesindeki kilit sektörler ise; kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı, kimyasal madde ve ürünlerin imalatı ile ana metal sanayidir. Alt bölge bazındaki en güncel çalışma ise 2014 yılında Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı tarafından yapılan TR81 Düzey 2 Bölgesinin Sektörel Yapı ve Rekabet Gücünün Girdi Çıktı Modeli İle Analizi isimli çalışmadır. Çalışma için seçilen model, tek bölgeli statik Girdi Çıktı modelidir. Çalışma kapsamında doğrudan ve toplam ileri-geri bağlantı etkileri, stratejik önem analizi, rekabetçi sektörler, çarpan analizleri yapılmış ve kümelenme etkisi değerlendirilmiştir. 4. Iğdır Uygulaması ve Bulgular Iğdır, tarihinde, 3806 sayılı kanun hükmündeki kararname ile Kars iline bağlı bir ilçe iken, sosyo-ekonomik yapısı ve coğrafi konumu dikkate alınarak Türkiye nin 76. ili olmuştur (Iğdır Valiliği, 2012:2). Iğdır ve çevresi mikro-klima özellikleri dolayısıyla Akdeniz iklimine yakın özellikler göstermektedir. Iğdır ın sahip olduğu bu coğrafi yapısı dolayısıyla da tarımsal üretimi bölgedeki diğer komşu illerden farklı bir yapı arz etmektedir (TÜİK, 2013b: II). Bu durum Iğdır ın üretim yapısını etkilemekte, komşularından farklı bir üretim ve tüketim yapısına sahip olmasına yol açmaktadır Endüstrilerarası Doğrudan İleri ve Geri Bağlantılar Girdi Çıktı tablosundaki herhangi bir sektörün ara girdi sütun toplamının, o sektördeki toplam üretime oranı, bu sektöre ait olan doğrudan geri bağlantı etkisini vermektedir. Doğrudan ileri bağlantı etkisi ise herhangi bir sektöre ait olan ara girdi satır toplamının, söz konusu olan sektörün üretimine oranı ile bulunmaktadır (Kepenek, 1977:63; Han vd., 2011: 105). Bir sektörün mevcut üretim düzeyinde meydana gelen bir birimlik artışın, ekonomide var olan diğer sektörlerin üretimlerini büyük oranda etkilemesi, söz konusu sektörün geri bağlantı etkisinin yüksek olmasını ifade eder. Herhangi bir sektörün üretiminde yaşanan bir birimlik artışın ekonomideki diğer sektörlere olan ara girdi arz miktarını arttıracağını gösteren ise o sektörün ileri bağlantı katsayısının yüksek olmasıdır (Yılancı, 2011:76-77). Leontief ters matrisinin satır elemanlarının toplamı endüstrilerin ileriye doğru bağlantı etkilerini gösterir ve söz konusu endüstrideki mevcut üretime olan ara talebin, toplam talep içindeki payını belirtir. Leontief ters matrisinin sütun elemanlarının toplamı ise bir ekonomideki geriye doğru bağlantı etkilerini göstermektedir. Ekonomideki herhangi bir endüstrinin ileriye doğru doğrudan bağlantı etkisi (Bi) şu şekilde hesaplanabilir (Kepenek, 1977: 21; Özyurt, 1982: 117): Ekonomideki herhangi bir endüstrinin hem kendi sektöründen hem de diğer sektörlerden doğrudan olarak temin ettiğini ara girdilerin toplamının, söz konusu sektörün çıktısına oranına ise sektörün doğrudan geri bağlantı etkisi (LBi) adı verilir ve bu etki bir sektörün diğer sektörlerin üretimlerine karşılık oluşan talebinin büyüklüğünün bir göstergesidir. Buna göre bir ekonomideki, i ve j sektörleri için doğrudan geri bağlantı etkisi şu şekilde hesaplanabilir (Aydoğuş, 2010:127):

9 Iğdır İlinin Yapısal Analizi: Statik Girdi - Çıktı Modeli İle Bir Uygulama 309 Tablo 2. Iğdır İlinin Doğrudan İleri ve Geri Bağlantı Değerleri (İlk 10 Sektör-2014) Iğdır Doğrudan İleri Bağlantılar Doğrudan Geri Bağlantılar Sektör No Satır Toplamları Sektör No Sütun Toplamları 1 0, , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,51777 Yukarıda yer alan 8 ve 9 nolu formüllere göre hesaplanan Iğdır ilinin doğrudan ileri ve geri bağlantı değerleri ve ilgili sektörleri Tablo 2 de gösterilmiştir. Tarım, avcılık ve ilgili hizmet faaliyetleri, Mali aracı kuruluşlara yardımcı faaliyetler, Gayrimenkul faaliyetleri ile Mali aracı kuruluşların faaliyetleri endüstrileri Iğdır da doğrudan ileriye bağlantı etkilerinin yüksek olduğu endüstrilerdir. Iğdır ilinde doğrudan geriye bağlantı etkilerinin yüksek olduğu endüstriler ise sırasıyla: Motorlu taşıtlar dışında kalan perakende ticaret ve eşyalarının tamiri, Tarım, avcılık ve ilgili hizmet faaliyetleri, Mali aracı kuruluşlara yardımcı faaliyetler, Oteller ve lokantalar, Motorlu Taşıtlar ve Motosikletler Dışında Kalan Toptan Ticaret ve Ticaret Komisyonculuğu endüstrileridir Endüstrilerarası Toplam İleri ve Geri Bağlantılar Endüstriler arası bağınlaşma, bir sektörün diğer sektörlerden aldığı ve diğer sektörlere sunduğu ara girdilerin toplam sektör üretimi içindeki payını göstermektedir. Endüstriler arası bağlantı, bir ülkenin kalkınma sürecini hızlandıran ve katma değer sağlayan kilit sektörleri belirleme açısından önemli bir araçtır. Bir ekonomideki kilit sektörler, toplam geri ve toplam ileri bağlantı etkilerinin yüksek olduğu ve bu bağlantı etkileri ile ekonomideki diğer sektörleri kalkınma yönünde pozitif olarak etkileyen sektörler olarak tanımlanabilir (Özdemir ve Mercan, 2012: 118). İleri ve geri bağlantı etkileri, ekonomideki herhangi bir sektörün gelişim potansiyelinin değerlendirilmesinde ve faydalı ekonomi politikalarının oluşturulmasında önemli bir araçtır. Bir

10 310 Abdullah Topcuoğlu & Ş. Mustafa Ersungur ekonomideki endüstriler arası bağımlılığının görüntüsü sadece Girdi Çıktı modeli ile elde edilebilir (Dasgupta ve Chakraborty, 2005: 6). Bir endüstrinin nihai talebinde yaşanan artışın sebep olduğu toplam üretimdeki artış, bu endüstriye ait olan toplam geri bağlantı etkisini göstermektedir. Bir ekonominin tüm sektörlerinde yaşanan nihai talep artışının herhangi bir sektörün çıktısında yol açtığı artışa ise toplam ileri bağlantı etkisi denilmektedir (Aydoğuş, 2010: ). Ekonomideki toplam bağlantı etkileri, Leontief ters matrisinin i satır ve j sütunundaki değeri olan rij değerleri yardımıyla hesaplanır. Bir sektöre ait olan toplam ileri bağlantı etkisi şu şekilde hesaplanır (İZKA, 2012:39): TLFi toplam ileri bağlantı etkisini ifade etmektedir ve Leontief ters matrisinin i. satırındaki değerlerin toplamına eşittir. TLBj ise toplam geri bağlantı etkisini gösterir ve Leontief ters matrisinin j. sütunundaki değerlerin toplamına eşittir. Bu formüller ile hesaplanan Iğdır ilinin toplam ileri ve geri bağlantı etkilerinin endüstriler açısından durumu aşağıda yer alan Tablo 3 de verilmiştir. Tablo 3. Iğdır İlinin Toplam İleri ve Geri Bağlantı Değerleri (İlk 10 Sektör-2014) Iğdır Toplam Geri Bağlantılar Toplam İler Bağlantılar Sektör No Sütun Toplamları Sektör No Satır Toplamları 1 4, , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,85079 Iğdır da toplam geri bağlantıların yüksek olduğu sektörler sırasıyla: Tarım, avcılık ve ilgili hizmet faaliyetleri, Mali aracı kuruluşlara yardımcı faaliyetler, Motorlu Taşıtlar Ve Motosikletler Dışında Kalan Perakende Ticaret, Kişisel Ve Ev Eşyalarının Tamiri, Mali

11 Iğdır İlinin Yapısal Analizi: Statik Girdi - Çıktı Modeli İle Bir Uygulama 311 aracı kuruluşların faaliyetleri, Oteller ve lokantalar ile Toptan ticaret ve ticaret komisyonculuğu endüstrileridir. Toplam ileri bağlantıların yüksek olduğu sektörler ise sırasıyla: Tarım, avcılık ve ilgili hizmet faaliyetleri, Mali aracı kuruluşlara yardımcı faaliyetler, Toptan ticaret ve ticaret komisyonculuğu, mali aracı kuruluşların faaliyetleri ile Mobilya imalatı endüstrileridir. Toplam ileri ve geri bağlantı etkilerinin toplamı ise bir ekonomideki toplam bağlantı etkisinin yüksek olduğu, kilit endüstrileri göstermektedir. Buna göre Iğdır daki kilit endüstriler: Tarım, avcılık ve ilgili hizmet faaliyetleri, Mali aracı kuruluşlara yardımcı faaliyetler, Motorlu Taşıtlar Ve Motosikletler Dışında Kalan Perakende Ticaret, Kişisel Ve Ev Eşyalarının Tamiri, Motorlu Taşıtlar Ve Motosikletler Dışında Kalan Toptan Ticaret Ve Ticaret Komisyonculuğu, Oteller ve lokantalar, İnşaat, Motorlu Taşıtlar Satışı, Bakımı Ve Onarımı; Motorlu Taşıt Yakıtının Perakende Satışı, Gıda ürünleri ve içecek imalatı ile Mobilya imalatı; B.Y.S. (başka yerde sınıflandırılmayan) diğer imalat endüstrileridir Nihai Talep Kesimi ve Üretim Yapısı Nihai talep kesimi ulusal, bölgesel ve yerel ekonomik yapıların incelenmesinde ve bu yerlere yönelik planların hazırlanmasındaki önemli göstergelerden birisidir (Özyurt, 1982:98). Leontief ters matrisi ile nihai talep vektörü, endüstrilerin hem günümüzdeki hem de gelecekteki toplam üretim miktarlarının belirlenmesine olanak sağlamaktadır. Nihai talep toplamını oluşturan unsurlar olan tüketim, ihracat, yatırım ve stok değişimlerinin değerleri aşağıdaki grafiklerde gösterilmiştir. Şekil 1. Iğdır İlinde Nihai Talep Yapısı (TL-2014)

12 312 Abdullah Topcuoğlu & Ş. Mustafa Ersungur Şekil 2. Iğdır İlinde Nihai Talebin Sektörel Dağılımı (2014 Yılı Bin TL) Şekil 1 den görülebileceği gibi, 2014 yılında Iğdır daki toplam tüketimin (C) nihai talep içindeki payı %97,5 iken, yatırımların (I) payı %1,10 ve ihracatın (E) payı ise %0,83 düzeyindedir. Bu bilgilere göre, Iğdır da yatırımların, üretimin ve ihracatın az olduğu ve ekonominin il dışından ithal edilen malların tüketimi üzerine yoğunlaştığı söylenebilir yılında Iğdır daki nihai talebin sektörlere göre dağılımı Şekil 2 de gösterilmektedir. Şekilde verilen bilgilerden de anlaşılabileceği gibi, Iğdır ekonomisi tüketim ağırlıklı bir yapıya sahiptir. Tüketimin yüksek olduğu sektörler: Ana metal sanayi, Motorlu taşıtlar ve motosikletlerin satışı, bakımı ve onarımı, Kara taşımacılığı ve boru hattıyla taşımacılık, Motorlu Taşıtlar Ve Motosikletler Dışında Kalan Toptan Ticaret Ve Ticaret Komisyonculuğu, Gıda ürünleri ve içecek imalatı gibi endüstrilerdir. Şekil 3. Iğdır İlinde Dış Ticaret Yapısı (TL-2014)

13 Iğdır İlinin Yapısal Analizi: Statik Girdi - Çıktı Modeli İle Bir Uygulama 313 Şekil 4. Iğdır Ekonomisinde Net İhracatının Sektörel Dağılımı (TL-2014) 2014 yılı Iğdır ekonomisinin dış ticaret yapısı ve net ihracatın sektörel dağılımı ile ilgili bilgiler Şekil 3 ve 4 te yer almaktadır. Yukarıda yer alan bilgilerden de anlaşılabileceği üzere Iğdır ekonomisi üretimin, ihracatın (il ve ülke dışı) ve yatırımın az olduğu, tüketimin ise genel itibariyle il ve ülke dışından ithal edilen ürünler ile gerçekleştirildiği bir yapıya sahiptir yılında Iğdır da net ihracatın en yüksek olduğu endüstriler sırasıyla: Motorlu taşıtlar ve motosikletlerin satışı, bakımı ve onarımı, Ana metal sanayi, Kara taşımacılığı ve boru hattıyla taşımacılık, Gıda ürünleri ve içecek imalatı, Taşocakçılığı ve diğer madencilik endüstrileridir Katma Değer Girdi Çıktı tablosunun üçüncü bölümünü oluşturan katma değer kesiminde yer alan Gayri Safi Katma Değer toplamı, 2014 yılında Iğdır için TL dir yılında Iğdır ekonomisinde oluşan katma değerin sektörel dağılımı aşağıda yer alan Tablo 4 de gösterilmektedir. Tablo 4. Iğdır İlinde Katma Değerin Sektörel Dağılımı (2014 İlk 10 Sektör) Iğdır Sektör No Katma Değer

14 314 Abdullah Topcuoğlu & Ş. Mustafa Ersungur Iğdır da katma değerin yüksek olduğu endüstriler sırasıyla: Kara taşımacılığı ve boru hattıyla taşımacılık, Ana metal sanayi, Destekleyici ve yardımcı ulaştırma faaliyetleri, Tarım, avcılık ve ilgili hizmet faaliyetleri, Gıda ürünleri ve içecek imalatı, Eğitim hizmetleri, Tekstil ürünleri imalatı, Sigorta ve emeklilik fonları hariç, mali aracı kuruluşların faaliyetleri, Motorlu taşıtlar ve motosikletlerin satışı, bakımı ve onarımı endüstrileridir. Katma değerin sektörel dağılımının grafiksel gösterimi Şekil 4 te yer almaktadır. Iğdır da faaliyetin olmadığı endüstrilerin katma değer oranları bu grafikte sıfır olarak ifade edilmiştir. Şekil 5. Iğdır Ekonomisi Katma Değerin Sektörel Dağılımı (2014 TL) 4.5. Çarpan Analizleri Bir sektörün nihai talebinde meydana gelen 1 birimlik artış sonucunda, sektörlerin üretim, gelir ve istihdamında oluşacak hem doğrudan hem de dolaylı olan tüm etkiler, çarpan analizleri ile tespit edilebilir. Nihai talepte oluşacak bir artış sadece meydana geldiği sektörde değil, ekonomideki diğer sektörler üzerinde de önemli etkiler oluşturur. Çarpan analizleri, mekânsal planlama için önemli bir araçtır. Çarpan analizleri sayesinde yapılacak yatırımların istenilen sonuçları sağlayabilmesi için doğru sektörlere kanalize edilmesi sağlanabilir. Nihai talepte meydana gelen bir birimlik artış karşısında ortaya çıkan çıktılardaki artışı ifade eden üretim çarpanı, Leontief ters matrisinin her bir endüstriye ait sütun toplamı ile hesaplanır. Basit üretim çarpanı şu şekilde hesaplanabilir (Bocutoğlu, 1990: 181): Burada; Zj : j. endüstrinin basit üretim çarpa-

15 Iğdır İlinin Yapısal Analizi: Statik Girdi - Çıktı Modeli İle Bir Uygulama 315 nı, n : Girdi Çıktı tablosundaki mevcut endüstri sayısı, Aij Є (I A) -1 dir. Üretim çarpanı, ekonomideki endüstriler arasında varolan yapısal bağınlaşmanın derecesini ifade etmektedir ve üretim çarpanının nicel değeri ile yapısal bağınlaşma derecesi arasında da doğrusal yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Iğdır ilinin üretim çarpanı değerleri ve sektörlere göre dağılımları aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Tablo 5. Iğdır İlinde Sektörlerin Üretim Çarpanı (İlk 10 Sektör-2014) Iğdır Sektör No Üretim Çarpanı 1 4, , , , , , , , , ,9215 Iğdır da üretim çarpanı en yüksek değere sahip olan ve dolayısıyla yapısal bağınlaşmanın yüksek olduğu sektörler sırasıyla: Tarım, avcılık ve ilgili hizmet faaliyetleri, Mali aracı kuruluşlara yardımcı faaliyetler, Motorlu Taşıtlar Ve Motosikletler Dışında Kalan Perakende Ticaret, Kişisel Ve Ev Eşyalarının Tamiri, Sigorta ve emeklilik fonları hariç, mali aracı kuruluşların faaliyetleri, Oteller ve lokantalar ile Motorlu Taşıtlar Ve Motosikletler Dışında Kalan Toptan Ticaret Ve Ticaret Komisyonculuğu endüstrileridir. İktisadi planlama sürecindeki önemli göstergelerden birisi de istihdam çarpanıdır. İstihdam çarpanı, nihai talepte yaşanacak bir birimlik artışın istihdam düzeyinde oluşturacağı doğrudan ve dolaylı artışları göstermektedir. Herhangi bir j endüstrisine ait olan basit istihdam çarpanının sayısal değeri şu şekilde hesaplanabilir (Korum, 1974: 255; Özyurt, 1982:138): Burada; Li: i endüstrisindeki istihdam seviyesi, i: i endüstrisindeki üretim seviyesi,

16 316 Abdullah Topcuoğlu & Ş. Mustafa Ersungur Li / i: i endüstrisindeki işgücü katsayısıdır. İşgücü katsayısı, belli bir üretim hacminin bir endüstrisinde kaç kişi tarafından üretildiğini göstermektedir. İşgücü katsayısı bir vektör olarak şöyle ifade edilebilir; 14 nolu denklemdeki (e) vektörünün elemanları istihdam çarpanlarını oluşturmaktadır. Bu denkleme göre hesaplanan Ardahan ın istihdam çarpanları aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tablo 6. Iğdır İlinde Sektörlerin İstihdam Çarpanı (İlk 10 Sektör-2014) Iğdır Sektör No İstihdam Çarpanı 16 0, , , , , , , , , ,64424 İstihdam çarpanının en yüksek olduğu endüstriler Iğdır da sırasıyla: Basım ve yayım; plak, kaset v.b. kayıtlı medyanın çoğaltılması, Suyun toplanması, arıtılması ve dağıtılması, Taşocakçılığı ve diğer madencilik, B.y.s. makine ve teçhizat imalatı, Eğitim hizmetleri, Eğlence, dinlenme, kültür ve sporla ilgili faaliyetlerdir. Buna göre, bu endüstrilerin nihai talepte meydan gelecek değişmeye karşı daha duyarlı oldukları ve istihdam artışı için önem arz ettikleri söylenebilir. Bir sektörün gelir çarpanı, söz konusu sektörün nihai talebinde oluşacak bir birimlik artışın yol açtığı gelir artışlarının toplamıdır (İZKA, 2012:42). Gelir çarpanının değeri büyüdükçe, söz konusu ekonomideki yapısal bağınlaşmanın derecesi de artmakta ve böylece o ekonominin ithalata bağımlılığı da azalmaktadır. Basit gelir çarpanı şu şekilde gösterilebilir (Bocutoğlu, 1990: 183): Burada; i: i endüstrisinin üretim miktarı, Vi: i endüstrisinin net katma değeridir. İ endüstrisinin katma değer katsayısı, vi = Vi / i olmak üzere ve *v+ vektörü, katma

17 Iğdır İlinin Yapısal Analizi: Statik Girdi - Çıktı Modeli İle Bir Uygulama 317 değer sıra vektörünü temsil etmek üzere, gelir çarpanı aşağıdaki gibi hesaplanır: Bu denklemlere göre hesaplanan Iğdır iline ait gelir çarpanı değerleri Tablo 7 de yer almaktadır yılında Iğdır ekonomisinde gelir çarpanının en yüksek olduğu endüstriler sırasıyla: Ana metal sanayi, Makine ve teçhizatı hariç; metal eşya sanayi, Sigorta ve emeklilik fonları hariç, mali aracı kuruluşların faaliyetleri, Suyun toplanması, arıtılması ve dağıtılması, Plastik ve kauçuk ürünleri imalatı ile Gıda ürünleri ve içecek imalatı endüstrileridir. Tablo 7. Iğdır İlinde Sektörlerin Gelir Çarpanları (İlk 10 Sektör-2014) Iğdır Sektör No Vi / i Gelir Çarpanı 21 0, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Sonuç ve Değerlendirme Kalkınma sürecinin başarıya ulaşması sürecinde planlamanın önemli bir yeri vardır. Planlama aşamasında karar verme sürecinin etkili olması için hem mevcut iktisadi yapının hem de ulaşılması istenen hedeflerin doğru ve gerçekçi olması gerekir. Bu bağlamda, planlamanın ve kalkınmanın önemli bir aracı ise, Girdi Çıktı modelidir. Girdi Çıktı modelleri ulusal, bölge, alt bölge ve şehir planlaması için gerekli istatistiki veri, analiz ve teknik bağlantıları tam olarak ortaya koyabilen önemli bir araçtır. Bu sebeple gerçekleştirilen çalışmada, yerel alandaki gelişmişlik farklarının kapatılmasında şehir planlamasının etkili olabileceği düşüncesi ile hareket edilmiş ve Iğdır ili için statik bir Girdi-Çıktı modeli geliştirilmiştir. Iğdır ilinin Girdi Çıktı akım tab-

18 318 Abdullah Topcuoğlu & Ş. Mustafa Ersungur losu şekil itibariyle TÜİK in 2002 yılında hazırladığı Türkiye Girdi Çıktı akım tablosuyla benzer olarak hazırlanmıştır. Böyle bir seçim yapılması milli plan ile şehir planlarının uyumunun sağlanabilmesi açısından da gereklilik arz etmektedir. Iğdır ın genel denge denklemlerine göre; Toplam Arz Toplam Talep eşitliği (D = Z); + M = W + Y şeklindedir. Buradan eşitlik; Iğdır için = TL = TL olarak hesaplanmıştır. Bu eşitlikte Iğdır için; 2014 yılı vergili toplam üretim değerini, M toplam ithalat değerini, W ara talep toplamını ve Y ise nihai talep toplamını ifade etmektedir. Iğdır da ara girdilere göre katma değerin nispeten daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Toplam üretim içinde katma değerin payı Iğdır da %57,48 dir. Iğdır da katma değerin yüksek olduğu sektörler sırasıyla şunlardır: Kara taşımacılığı ve boru hattıyla taşımacılık, Ana metal sanayi, Destekleyici ve yardımcı ulaştırma faaliyetleri, Tarım, avcılık ve ilgili hizmet faaliyetleri, Gıda ürünleri ve içecek imalatı endüstrileridir. Ayrıca Iğdır da yatırımın dağılımında kamu sektörünün ağırlıklı olduğu görülmektedir. Toplam yatırımlar içinde kamu sektörünün payı %64,24 dür. Özel sektör yatırımları içinde en yüksek oran Iğdır da %26,14 ile Mobilya imalatı; b.y.s. diğer imalata aittir yılında Iğdır da toplam talep TL iken, toplam talebin içinde ara talebin oranı %15,29 ile TL ve nihai talebin oranı ise %84,71 ile TL dir. Nihai talebin yüksek olduğu endüstriler Iğdır da sırasıyla: Motorlu taşıtlar ve motosikletlerin satışı, bakımı ve onarımı, Kara taşımacılığı ve boru hattıyla taşımacılık, Ana metal sanayi, Gıda ürünleri ve içecek imalatı ile motorlu taşıtlar dışında kalan perakende ticaret ve ev eşyalarının tamiri endüstrileridir yılında Iğdır da elde edilen vergili toplam üretim değeri TL, toplam ithalat TL ve toplam arz düzeyi ise TL dir. Nihai talep kesimini oluşturan faktörlerin toplam içindeki payları Iğdır da sırasıyla; tüketim (C) %97.49, yatırım (I) %1.11, stok değişmeleri ( S) %0.57 ve toplam ihracat (E) %0.83 tür. Iğdır da nihai talep kesiminde en büyük pay toplam tüketime aittir. Bu sonuca göre, Iğdır daki tüketimin ağırlıklı olarak il ve ülke dışından ithal edilen mallar üzerinden yapıldığı ve Iğdır daki yatırım ve üretimin oldukça düşük düzeyde olduğu söylenebilir. Kilit endüstriler, ekonominin gelişimi açısından önemli bir güç oluşturan ve hem bulunduğu sektörü hem de o sektör ile ilgili olan sektörlerin gelişmesini sağlayan, katma değeri yüksek sektörlerdir. Toplam bağlantı etkisinin yüksek olduğu Iğdır daki kilit endüstriler: Tarım, avcılık ve ilgili hizmet faaliyetleri, Mali aracı kuruluşlara yardımcı faaliyetler, Motorlu taşıtlar dışında kalan perakende ticaret ve eşyaların tamiri, Toptan ticaret ve ticaret komisyonculuğu, Oteller ve lokantalar, İnşaat ile Motorlu taşıtlar ve motosikletlerin satışı, bakımı ve onarımı endüstrileridir. Yapılan analizler sonucunda Iğdır için tespit edilen kilit endüstrilere yapılacak yatırımlar ile ilin kalkınma hızının arttırılması, daha yaşanabilir, refah düzeyi yüksek ve gelişmiş bir Iğdır ın oluşturulması sağlanabilir. Çarpan analizleri, kalkınma ve iktisadi planlama için önemli temel göstergelerindendir. Iğdır da üretim çarpanı yüksek olan endüstriler: Tarım, avcılık ve ilgili hizmet faaliyetleri, Mali aracı kuruluşlara yardımcı faaliyetler, Motorlu taşıtlar dışında kalan perakende ticaret ve ev eşyaların tamiri, Sigorta ve emeklilik fonları hariç, mali aracı kuruluşların faaliyetleri ile Oteller ve lokantalardır. Yapılan analizler sonucunda yukarıda sıralanan endüstrilerin bağınlaşma derecelerinin yüksek olduğu tespit edilmiştir. Iğdır ekonomisinde üretim çarpanı yüksek olan sektörlere yapılacak yatırımlar sonucunda üretimde sağlanacak artışın diğer sektörlere oranla daha fazla olacağı söylenebilir. Ayrıca, üretim çarpanı değerinin yüksek olduğu bu endüstri-

19 Iğdır İlinin Yapısal Analizi: Statik Girdi - Çıktı Modeli İle Bir Uygulama 319 lere yapılacak yatırımlar ile ekonomideki üretim hacmi ve dolayısıyla ilin büyüme hızı daha da arttırılabilir. İstihdam çarpanı yüksek olan endüstrilerin, nihai talepteki artışlar karşısında daha çok istihdam imkânı oluşturacağı söylenebilir. Bu bağlamda, Iğdır da istihdam çarpanının yüksek olduğu endüstrilere yapılacak yatırımlar ile istihdam oranının daha fazla arttırılması sağlanabilir. İstihdam çarpanının en yüksek olduğu endüstriler Iğdır da: Basım ve yayım; plak, kaset, gazete, dergi v.b. kayıtlı medyanın çoğaltılması, Taşocakçılığı ve diğer madencilik, B.y.s. makine ve teçhizat imalatı, Eğitim hizmetleri, Eğlence, dinlenme, kültür ve sporla ilgili faaliyetler ile Bilgisayar ve ilgili faaliyetlerdir yılında Iğdır ekonomisinde gelir çarpanının yüksek olduğu endüstriler: Ana metal sanayi, Makine ve teçhizatı hariç; metal eşya sanayi, Sigorta ve emeklilik fonları hariç, mali aracı kuruluşların faaliyetleri, Suyun toplanması, arıtılması ve dağıtılması ile Plastik ve kauçuk ürünleri imalatı endüstrileridir. Gelir çarpanı analizinde, il ekonomisi ne derece dışa bağımlı ise gelir çarpanı da o oranda düşük olur. Genel olarak incelendiğinde Iğdır daki gelir çarpanlarının değerinin düşük olduğu görülmektedir. Bu durum, Iğdır ekonomisinin dışa bağımlılık derecesinin yüksek olduğunu göstermektedir. Yapılan çalışma sonucunda Türkiye deki gelişme düzeyi farklarından kaynaklanan sosyo-ekonomik dengesizliklerin giderilmesinde, il planlamasının faydalı olacağı kanaatine varılmıştır. Mevcut koşullarda, il planlarının hazırlanması için veri toplamak, gerekli analizleri yapmak ve bu planları ihtiyaca cevap verebilecek duruma getirmek mümkündür. İl kalkınma planları ile atıl olan kaynaklar harekete geçirilerek, şehirlerin gerçek potansiyellerinin yakalanması ve sosyoekonomik anlamda daha yaşanabilir hale getirilmesi sağlanabilir. KAYNAKÇA Atan, S. (2011). Türkiye deki Sektörel Bağlantı Yapısının Girdi-Çıktı Yaklaşımı İle İncelenmesi: Yurtiçi Üretim ve İthal Ara Girdi Ayrıştırması. Ekonomik Yaklaşım Dergisi, 22(80), Aydoğuş, O. (2010). Girdi Çıktı Modellerine Giriş, Ankara: Efil Yayınevi. Aydoğuş, O. (1988). Türkiye Ekonomisinde Yapısal Değişme ve Büyümenin Kaynakları: Input - Output Analizleri ile Bir Uygulama, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı, (2014). TR81 Düzey 2 Bölgesinin Sektörel Yapı ve Rekabet Gücünün Girdi Çıktı Modeli İle Analizi (Zonguldak, Karabük, Bartın), Ankara: Buluş Tasarım ve Matbaacılık Hizmetleri. Bocutoğlu, E. (1990). Endüstrilerarası İktisat, Teori ve Türkiye Uygulamaları. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Basımevi. Ersungur, M. Ş. & Kızıltan, A. (2008). Türkiye Ekonomisinde Sektörlerarası Yapısal Bağınlaşma Girdi-Çıktı Yöntemiyle Bir Uygulama, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 22(2), Ersungur, Ş. M. (1996). Erzurum Alt Bölgesi Girdi Çıktı Analizi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Han, E., Tosunoğlu, T. ve Özsoy, C. (2011). Türk İmalat Sanayiinde Geri ve İleri Bağlantılar: Girdi Çıktı Tablosuna Dayalı Yapısal Bir Çözümleme, TİSK Akademi Dergisi, 6 (11), Iğdır Valiliği (2012). Iğdır İlinin Mekansal Analiz Raporu, Iğdır: Iğdır Valiliği, Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü. İZKA (2012), İzmir Bölgesi Girdi Çıktı Analizi, İzmir: İzmir Kalkınma Ajansı. Kepenek, Y. (1977). Türkiye İmalat Sanayiinin Üretim Yapısı ( ). Ankara:

20 320 Abdullah Topcuoğlu & Ş. Mustafa Ersungur ODTÜ, İdari İlimler Fak. Yayını. Korum, U. (1974). Türkiye de Endüstrilerarası Yapının Gelir ve İstihdam Etkileri, Cumhuriyetin 50. Yılında Türkiye de Sanayileşme ve Sorunları Semineri, Ankara. Leontief, W. (1954). Input-Output Analysis and the General Equailibrium Theory, The Structural Interdependence of The Economy, New York. Miernyk W.H. (1966). The Elements of Input Output Analysis. West Virginia University Printing: Random House. Özdemir A. & Mercan M. (2012). Türkiye de Enerji Sektöründe Yapısal Bağınlaşma: Girdi-Çıktı Analizi, Business And Economics Research Journal, 3(2), Özyurt, H. (1982). Trabzon Alt Bölgesi Girdi Çıktı Modeli ve Alt Bölge Planlamasında Kullanılması, Yayımlanmamış Doçentlik Tezi, Trabzon: K.T.Ü. Temel Bilimler Fakültesi. Özyurt, H. (2007). İktisadi Planlama, Trabzon: Derya Kitabevi. TÜİK, (2013), Seçilmiş Göstergelerle Iğdır Ankara: TÜİK. Yay, G. G. ve Keçeli, S. (2009). The Intersectoral Linkage Effects in Turkish Economy: An Application of Static Leontief Model, Panoeconomicus, 56(3), Yılancı, V. (2008). Türkiye Ekonomisi İçin Kilit Sektörün Belirlenmesi - Girdi Çıktı Analizi Yaklaşımı, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 58(2), Yılancı, V. (2011). Türkiye Ekonomisi İçin Kilit Sektörün Belirlenmesi- Girdi Çıktı Analizi Yaklaşımı, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 58(2),