Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018, p DOI Number: ISSN: , ANKARA-TURKEY

Transkript

1 , p DOI Number: ISSN: , ANKARA-TURKEY Research Article / Araştırma Makalesi Article Info/Makale Bilgisi Received/Geliş: Ocak 2018 Accepted/Kabul: Mart 2018 Referees/Hakemler: Doç. Dr. İsmail GÜLLÜ Doç. Dr. Özcan GÜNGÖR This article was checked by ithenticate. TÜRK DİN TARİHİ ARAŞTIRMALARINDA KARŞILAŞILAN PROBLEMLER VE ÖNERİLER Harun GÜNGÖR * ÖZET Tarihin en eski milletlerinden biri olan Türkler, yüzyıllar içerisinde farklı dinler benimsemiş, farklı coğrafyada çeşitli kültürlerle etkileşime girmiştir. Türkiye de ve dünyada çeşitli çalışamalar yapılmakla birlikte, Türklerin din ve kültür tarihi yeteri kadar araştırılmamıştır. Türk din tarihi araştırmaları esnasında karşılaşılan birtakım problemler bulunmaktadır. Türklerin tarihiyle ilgili kaynak eserlerin dilleri zamana göre, mensup olunan dine ya da yaşanan coğrafyaya, komşu olunan devletlere göre değişiklik gösterir. Bu minvalde Çince, Farsça, Arapça dillerinde kaynaklar bulunmaktadır. Türk din tarihi araştırmalarında Türklerin eski inanışlarının doğru bir şekilde adlandırılması meselesinin üstünde önemle durmak gerekmektedir. Bu anlamda Şamanizmin ne olduğu, Türk din tarihinde nasıl yer aldığı doğru bir şekilde tespit edilmelidir. Türkler her zaman tek, yüce bir varlık olan Tanrı ya inanmıştır. Problem, merkezinde Tanrı nın yer aldığı bu dinin nasıl isimlendirilmesi gerektiğidir. Bu dine eski din demek de dini tarihi bir fenomen olarak görmenin tezahürüdür ve yanlıştır. Türk din tarihi araştırmalarında mezarların ve kutsal mekanların incelenmesiyle önemli veriler elde edilebilir. İnançların üst üste bindiği ya da kesiştiği inançların toprağa, yaşadığı yurda nasıl yansıdığını, mevcut alanların isimlendirilmesinde ne tür bir rol oynadığını bilmek de gerekmektedir. Araştırmacıların doğru konu seçiminde yaşadığı sıkıntılar, birbiriyle koordinasyon eksikliği ve araştırılan ülkenin dilini bilmemeleri de çözülmesi gereken problemlerdendir. Çalışmada bu problemler ayrıntılarıyla ele alınacak, problemlerin çözümü için önerilere yer verilecektir. Anahtar Kelimeler: Türk Tarihi, Dinler Tarihi, Şamanizm, Tanrı * Prof. Dr. Erciyes Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, El-mek: gharun@erciyes.edu.tr, gungor@mynet.com

2 36 Harun GÜNGÖR PROBLEMS AND RECOMMENDATIONS IN TURKISH RELIGION HISTORY RESEARCHES ABSTRACT Turks, one of the oldest nations in history, have not adopted different religions for centuries and have interacted with various cultures in different geographical regions. Although the description is made in Turkey and tried a variety of the world, the Turks have not been studied enough history of religion and culture. There are some problems encountered during the researches on the history of Turkish religion. The tongues of the sources related to the history of the Turks vary according to the time, depending on the religion or the geographical region, the neighboring states. In this way, there are resources in Chinese, Persian and Arabic languages. It is important to emphasize the importance of correctly naming the ancient beliefs of the Turks in the history of Turkish religious studies. In this sense, what shamanism is and how it takes place in the history of Turkish religion should be determined correctly. The Turks have always believed in God, the only supreme being. The problem is how to name this religion in the center of which God is involved. This dynastic "old religion" is also a manifestation of the view of religion as a historical phenomenon and it is wrong. Important studies can be obtained by examining the graves and holy places in the history of Turkish religious studies. It is also necessary to know what kind of role the beliefs of beliefs overlap or converge on the earth, how they are reflected in their living quarters, and what role they play in naming existing spaces. The difficulties that researchers have experienced in choosing the right topic, the lack of coordination with each other, and the fact that they do not know the language of the investigated country are also problems to be solved. These problems will be discussed in detail in the study, and suggestions for solution of the problems will be given STRUCTURED ABSTRACT The history of Turkish religion is part of the history of the general religion and Turkishness, which examines the beliefs and practices of a religion as a historical discipline, the birth, development and stages of a religion. Problems valid for the history of general religions As well as being valid for the history of Turkish religion, the history of Turkish religion also has its own problems other than the general history of religion. These problems can be listed as follows: 1-Language Resources related to Turkish religion in the first period are Chinese. Therefore, the language to be known is Chinese. When the Turks in the Middle Ages adopt religions such as Buddhism, Mani religion, Nestorian Christianity and Islam, Persian, Arabic, Sogdian language is required to learn. From the 17th century onwards, due to the increasing influence of Russia, it has become one of the languages to be learned in Russian.

3 Türk Din Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Problemler ve Öneriler 37 2-Shamanizm Today, Turkish religion, history and folklore are mostly referring to shamanism, which they do not know much about the first religions of most Turks. One of the basic problems of Turkish religion history is this shamanism. It is necessary for researchers to know that Shamanism is a different phenomenon with the Sky God religion, which at first sight seems to have the same entrepreneurship and is accepted by many scientists as having no distinction between them, and should make this distinction well. 3- Naming Turkish Religion The Turks believed in the existence and unity of God, Tengri, Dingir, Teri, Tenir, Tangara, who gave the supreme existence they believe to be in spite of their shamanistic beliefs. The problem is how to name this religion in the center of which God is involved. There is no consensus among Turkish researchers regarding the naming of this religion. We can call it the Heavenly God Religion or Goddess based on the Orhanic Inscriptions like our late teacher Hikmet Tanyu. It should be noted, however, that God here is not a God of animism or polytheism. 4- The Use of Old Religion and New Religion Concepts in the Name of Turkish Religion The fact that the historians regarded religion as a historical phenomenon that emerged in historical context in the context of causeeffect led to the emergence of the concept of Old Turkish Religion. Instead of the old Turkish religion, our suggestion is the use of the concept of Traditional Turkish Religion. Because this concept includes all historical process of Turkish religion. Another issue encountered in Turkish religious studies is the effort to Islamize the traditional Turkish religion. There is no scientific basis for such claims. 5- Topography of the Sacred The Turkish religious historian should examine and examine what kind of role it plays in the naming of the existing areas, especially when considering and studying the traditional religious beliefs, how beliefs overlap or converge on the earth, in the living quarters. 6- Tombs The most important tombs are derived from the Turkish word "koru" and they are called "Kurgan / Korgan" which means fortress and protection place. It is important to emphasize the importance of the Kurgan, which is also important in terms of the goods that are coming from the point of showing the spreading areas of Turkish culture, and to examine the materials obtained from archaeological excavations in terms of the history of religions. 7- Selection of Research Subjects Turkey has carried out several studies on the Turkish world. However, researches are not in line with a plan and program, and selection of subjects presents arbitrariness. More importantly, research subjects are given to elements sent a researcher to the Turkish world from Turkey consists of repeats for they do not know if there have been

4 38 Harun GÜNGÖR studies Most teachers of those related issues they previously in the country and the country in question on the subject that will run on it, even Turkish researchers an adaptation study they do. This suggests that the investigations do not make much sense due to their superficiality. Suggestions Regardless of demographic conditions and religious beliefs of research, all Turkish communities should be included and the researches carried out in order to reach the right result should take into consideration the problems they have experienced in relation to the history of religion. During the observations we made, we have seen that many Turkish academics and researchers have not taken seriously because they have found the researches of the Soviet Union as ideological. It is necessary to state that this is not a correct understanding. Certainly some researches at that time may have been made in line with the ideology of the ideology, but it is not right to put all the researches into the same category and evaluate it. Considering these points, we should not ignore the previous researches. As Ralph Stehly puts it, religions must be a good linguist, historians should be absolutely familiar with the source language of the topics to be searched, should use the old and new literature with scientific value in previous and ongoing researches, and follow the details carefully. Research topics should be considered on the basis of distant, scientific and objective principles of ideological understanding, academic language and style must be used in researches and attention should be paid to concepts related to the subject being searched. All of this is important for determining the basis of the essence of Turkish culture. The theses that come from the Turkish countries to the countries and especially those who have master and doctorate degrees in the history of religions and popular science should be evaluated from the point of view of the concepts used in those branches of science and should not be challenged. The Historian of Turkish Religion should deal not only with the representation of religious beliefs but also with the reasons and reasons for these beliefs; should take into account the socio-economic structure of the geographical region in which these beliefs are formed and should use the principle that Eliade should save the "history of religions" which he has expressed for the history of general religions from being "the antique store". Keywords: Turkish History, History of Religion, Shamanism, God Tarihin en eski ve köklü milletlerinden olan Türklerin din ve kültür tarihleri yeteri kadar araştırma konusu yapılmamıştır. Türklerin dinleri ile ilgili ilk bilgiler Çin yıllıkları Vey-şu ve Suyşu kanalı ile bize intikal etmiş olup, bunlar da kısa bilgilerden ibarettir. Türklerin dini inanışları ile ilgili doğrudan Türkçe kaynaklara gelince ilk bilgileri 8. yüzyılda dikilmiş olan Orhun Yazıtlarında görmekteyiz. Birer mezar taşı olan bu yazıtlarda Tanrı, Yer-su, Umay gibi dini nitelikli birkaç kavram geçmektedir. Hiç şüphesiz bu kavramlarla bütün bir dini anlatmak mümkün değildir.

5 Türk Din Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Problemler ve Öneriler 39 Türkler Tengrizm/ tanrıcılık olarak niteleyebileceğimiz kendi milli dinleri dışında Budizm, Mani dini ve Nesturi Hırıstiyanlığı da kabul etmişlerdir. 781 yılında dikilmiş olan Si-ngan-fu kitabesi Nesturiliğin, üç dilde yazılmış olan Karabalgasun (810) kitabesi de Mani dininin Orta Asya da yayıldığını gösterir. VII. yüzyıldan başlayarak Orta Asya ile ilgilenen Arap tarih, coğrafyacı ve seyyahlar da Türklerin dini inanışları hakkında bilgi vermişlerdir. Bizanslılar da gönderdikleri elçilik heyetleri yoluyla Türklerin din ve kültürleri hakkında bilgi edinip daha sonra bu bilgileri yazılı metinlerle bize ulaştırmışlardır. Rusya XVII. yüzyıldan itibaren Türk dünyası ile ilgilenmeye başlamış, Çarlık Rusya sı döneminde önceleri onları Hıristiyanlaştırmaya gayret etmiş, bunda azda olsa başarı da elde etmişlerdir. Sovyetler Birliği nin kurulmasını müteakip eden yıllarda materyalist felsefe gereği dini propaganda yerini Şamanizm araştırmalarına bırakmıştır. Bütün bu çalışmalara karşın Türk dini ile ilgili olarak kitap düzeyinde bir çalışma yapılmamıştır. Orta ve Kuzey Asya Türk topluluklarında bu gelişmeler olurken, Anadolu ve Balkan coğrafyasında Türk dini ile ilgili ilk çalışmaların Batılılar tarafından yapıldığı görülmektedir. Fransız tarihçi Michel Baudier tarafından kaleme alınıp 1625 yılında yayınlanmış olan Histoire Generale de la Religion des Turcs ( avec la naissances la vie et la morte de leur prophete Mahomete et les actions des quatre premiere caliphes) adlı eser, bir çok yanlışlık ve önyargıları içermesine rağmen Osmanlı İmparatorluğu içinde yaşayan halkların dinleri ile ilgili bilgi vermesi açısından bir ilk olma özelliği taşımaktadır. XIX. yüzyıldan başlayarak Avrupa daki dinler tarihi çalışmalarına paralel olarak Türkiye de de çalışmalar başlamış, ancak bu çalışmalar ilk Türk dininin niteliği ve nasıl adlandırılması gerektiği üzerine yoğunlaşmıştır. Ziya Gökalp, Mehmed Fuad Köprülü, İbrahim Kafesoğlu, hatta Abdulkadir İnan hocalarımız bu tür araştırmalara öncülük etmişlerdir. Türkleri dini tarihini bir bütün olarak ele almaya çalışan Mehmed Fuad Köprülü olmuştur. Üniversitede verdiği ders notlarından bir kısmı Türk Tarih-i Dinisi, adı ile yayınlamış (Köprülü, 1991) daha sonra rahmetli hocam Hikmet Tanyu nun Türklerin Dini Tarihçesi, İstanbul 1979 adlı kitabı bunu takiben de Abdulkadir İnan ın makalelerinden oluşan Eski Türk Dini Tarihi kitabı yayınlanmıştır. Bu kitabın 2017 de yeni bir baskısı yapılmıştır. Ünver Günay la birlikte hazırlayıp yayınladığımız ve bir çok baskısı yapılan Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Ankara 1997 adlı kitabımız daha önce örnek aldığımız kitaplardan farklı olarak sistematik bir din tarihi kitabı olma özelliğini taşımaktadır. Bu arada Fransız tarihçi Jean-Paul Roux nun La Religion des Turcs et des Mongols, Paris, 1984 adlı eserini de zikretmek gerekir. Hem Abdulkadir İnan ın kitabında hem de J. P. Roux nun kitabının tercümesinde ilginç bir biçimde Eski(!?) kelimesinin kullanımı dikkat çekmektedir. Türk din tarihi de tarihi bir disiplin olan, bir dinin doğuş, gelişme ve geçirdiği evrelerle inanç ve pratiklerini inceleyen genel din tarihinin ve Türklük biliminin bir parçasıdır. Genel dinler tarihi için geçerli problemler Türk din tarihi için de geçerli olmakla birlikte, Türk din tarihinin genel din tarihinin dışında kendi özelliğinden kaynaklanan problemleri de vardır. Bu problemleri şöylece sıralamak mümkündür: 1-Dil Birer mezar taşı kitabesi olan Orhun Kitabeleri bir yana bırakılırsa ilk dönem Türk dini ile ilgili kaynakların esasını Vey-şu ve Suy-şu adı verilen Çin yıllıkları oluşturur. Ancak bu yıllıklarda da Türk inanç sisteminin bütününü değil, daha ziyade kurban gibi bazı pratikleri görmek mümkündür ve bu kaynakların dili de Çincedir.

6 40 Harun GÜNGÖR Ortaçağda Türklerin yaşadığı Kuzey ve Orta Asya, evrensel dinler diye nitelediğimiz Budizm, Mani dini, Nesturi Hıristiyanlık ve Müslümanlık gibi dinlerin mücadele alanı haline gelmiş, Türk toplulukları bir din etrafında birleşme yerine farklı dinleri tercih etmişlerdir. Hiç şüphesiz tercih edilen dinlerin kutsal kitap/ metinlerinin de dilleri birbirlerinden farklılık arz etmektedir. Bu dönemde araştırmacıların Çince yanında Farsça, Arapça hatta Sogdça dil ve alfabelerini öğrenme zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. XVII. yüzyıldan itibaren Çarlık Rusya sının bölgeye olan ilgisi artmaya başlamış, Pravoslav Dini adı verilen Rus Ortodoksluğunun propagandası ile birlikte Rusçanın da öğrenilmesinin gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bütün bunlar göz önüne alındığında Türk din tarihi araştırmalarında karşılaşılan problemlerden birinin belki de en önemlisinin araştırılan dinle ilgili kutsal metinlerin dili yanında kaynak dilin de bilinmesi gerektiğidir. Bütün Türk toplulukları aynı an ve zamanda dini gelişme gösterememişler bir kısmı evrensel dinler ya da diğer bir tabirle kutsal metinlere dayalı olan dinleri kabul ederken bir kısmı da totemistik ve animistik evreyi aşamamış o seviyede kalmışlardır. Bu da dil açısından ayrı bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. 2-Şamanizm Yukarıda ifade ettiğim gibi birinci problem Şamanizm meselesidir. Günümüz Türk din, tarih ve folklor araştırmacılardan çoğu Türklerin ilk dinlerinin ne olduğunu, pek de bilmedikleri Şamanizm ile ifade etmektedirler. Bunların dayanakları Ziya Gökalp, Fuat Köprülü, Abdulkadir İnan, Yusuf Ziya Yörükan ve benzeridir. Bu bilim adamlarını bu görüşe götüren temel nedenlerden birinin o dönemde mevcut olan doküman yetersizliği olduğunu ifade etmek yerinde olur. Günümüzde bile bu konuda doğru bir karara varmak için öncelikle Şamanizm in ne olduğunu, yayıldığı coğrafya, karşılaştığı din ve kültürlerin neler olduğunu, onun bu dinler karşısında takındığı tavrı ve geçirdiği evreleri bilmek gerekir. Bunların bilinmesi için ise dini ve ideolojik saplantılardan uzak, objektif metotlarla yapılmış bilimsel araştırmalara ihtiyaç vardır. Konuya ışık tutması açısından az da olsa Şamanizm in ne olduğu hakkında bilgi vermek gerekir. Günümüzde Şamanizm konusunda iki temel çalışma vardır. Bunlardan biri, Romen dinler tarihçisi Mircea Eliade a ait olan, Le Chamanisme technique archaique de l extase adlı eserdir. Bu eserinde Eliade, Şamanizm i, en eski vecd ve istigrak tekniklerinden biri olarak tanımlamakta, bu tanımı ile onu dinle ilişkilendirmektedir (Eliade, 1951: 14). Bu sebeple Eliade nin Şamanizm hakkındaki görüşü dinler tarihçi ve din bilimcilerin dikkatini çekmiş, böylece Şamanizm e olan ilgi artmıştır. Şamanizm le ilgili ikinci çalışma ise Fransız araştırmacı Roberte N. Hamayon a aittir. Hamayon kaleme aldığı La Chasse a`l âme, Esquisse d une theorie du chamanisme siberien adlı eserinde Şamanizm i paleolotik dönemde ortaya çıkmış av ile avcı arasında ruhi bir ilişki olarak tanımlamaktadır. Hamayon a göre kısaca Al gülüm ver gülüm esasına dayanan Şamanizm asla bir din değildir. Temel teorisini Lev Yakovleviç Şternberg in teorisi üzerine kuran Hamayon, Eliade nin vecd tekniğini esas alan görüşüne karşı çıkmakta, vecd in bir dini tanımlamak için yeterli ve ayırıcı bir özellik olmadığını ifade etmektedir. Hamayon, Şamanizm in ortaya çıktığı avcılık döneminde insanların hayvan ruhlarına hürmet ettiğini ve ruh tasavvurunda zoomorfizmin egemen olduğunu ifade etmekte, toplumların ekonomik sistem olarak avcılıktan tarım toplumuna geçişlerini müteakip Şamanî anlayışta da önemli bir değişiklik olduğunu, daha önceleri hayvan ruhlarına kutsiyet atfeden insanların ekonomik sistemin değişimiyle birlikte ata ruhlarını takdise yöneldiklerini anlatmaktadır (Hamayon, 1990).

7 Türk Din Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Problemler ve Öneriler 41 Farklı Şamani düşünce ve inanışlara kaynaklık etmiş olan Kuzey Asya Şamanizm i veya diğer bir ifade ile klasik Şamanizm, 1917 Sovyet devrimi sonrası Sovyet bilim adamlarının daha çok dikkatini çekmiş, bu bilim adamları Türk -Moğol toplumlarında görülen Şamanî geleneklerle ilgilenmiş etnolojik ve folklorik anlamda sayısız araştırmalar yapıp materyaller toplamışlardır. Ne var ki, toplanılan bu materyaller bir teoriye dayalı olarak değerlendirilemediği gibi, bu bilgileri esas alarak bir tanım yapamamış, bir teori de oluşturamamışlardır. Şamanizm sadece din olup-olmaması açısından değerlendirilmeye tabi tutulmuş ve sonuçta Sovyet ideolojisi paralelinde ateizmin yerleşmesi ve yayılmasında bir enstrüman olarak kullanılmıştır. Böyle olmakla birlikte Yakut ve Altaylı bilim adamları Şamanizm in kendi kültürlerinin ürettiği bir din olduğunu ortaya koymaya çalışmışlardır. Bunların başında yaşamını Yakut din ve kültürünün aydınlanmasına adayan Yakut etnologu Gavril Vasilyeviç Ksenofontov gelir. Ksenofontov 1937/38 yılında kaleme aldığı ancak 1992 yılında yayınlanan Şamanizm Izbranni Trudi adlı eserinde şamanlarla Hz. İsa nın yaşadığı hayatı karşılaştırmakta, İsa ile şamanların yaşayışları arasında dokuz konuda benzerlik/aynılik tespit etmekte ve Şamanizmle Hıristiyanlık arasında önemli benzerlikler olduğunu ifade edip bu benzerliği şöyle özetlemektedir: 1- Hastaları büyü yoluyla tedavi eden Sibirya şamanları aynı zamanda halk hekimidirler. Bu tedavinin temel esprisini ise halk felsefesi oluşturmaktadır. Görülüyor ki, şamanların misyonu yeryüzünde iyiliği hâkim kılmaktır. Şamanı anlamak için onun dilini bilmek gerekir. Şamanların, kalplerin tanrılaştırılması için kullandıkları sembol Bıarık haç şeklindedir. 2- İsa da hastaları tedavi eder. Körlerin gözlerini açar. 3-Hıristiyanlar, Hz. İsa ya Allah ın oğlu adını vermektedirler. Bu husus eski şaman tasavvurları ile karşılaştırıldığında aynı sonuca ulaşılır. 4- İsa sadece halk doktoru değil, aynı zamanda bir peygamberdir ve gelecekten haber verme gücüne sahiptir. Bir bakıma o, Hayata dönen Musa dır. Aynı özellikler Yakut şamanları için de söz konusudur. Çünkü şamanlar da gelecekten haber verirler. 5- Şamanların doğması ile ilgili mitolojide İncil tasavvurları ile benzerlikler arz etmektedir. Efsanevi şamanlar gökten gelen Ulu Toyun un oğlu ruhla kadının sevişmesinden veya ihtiyar bir erkeğin eşini öpmesinden doğmuşlardır. Ayrıca küçük/körpe şamanlar inekler arasında bulunur veya onlar arasında kaybolur. Hz. İsa nın doğumunda da aynı şeyler söz konusudur. 6-Yakutlara göre büyük şamanlar üstün akla sahip olduklarından küçük yaşta kendilerini belli ederler. Hz. İsa da ilk tartışmasını 12 yaşında yapmıştır. Aynı zamanda Yakutların tabiatın canlanması şerefine kutladıkları ilkbahar bayramı Isıah ile Yahudi Pesah, Hıristiyan Paskalyası arasında zaman ve araç açısından benzerlik bulunmaktadır. Aynı zamanda bu bayramda Tanrı adına Kumıs-Kımız sunulur. Şamanlarda üç günlük ölüm ve ondan sonra dirilme söz konusudur. Aynı durum Hz. İsa için de geçerlidir. 7- Bütün Avrupa halklarının ortak âdeti olan Yılbaşı kutlamalarını yılbaşı ağacından ayrı düşünmek mümkün değildir. Buryat ve Yakut efsanelerinde şamanın ruhla eğitimi küçük yaşta ağaçla başlamaktadır. 8- Hz. İsa nın peygamberlik misyonu Vaftizci Yahya nın İsa yı Ürdün nehrinde vaftizi ile başlamaktadır. Yakutlar da buna benzer Usuyuu âdetini muhafaza etmişlerdir. Buryat adetlerinde ise Omoveniya adı verilen su ile vaftiz yapan Şaman-Baba lar söz konusudur. 9- Şamanların en önemli özelliklerinden birisi de ölülerle konuşmasıdır. Bu konuşmayı başaramayanlar şaman olamazlar. Tunguz ve Yakut şamanları daha önce dillerini bilmedikleri toplumlara nüfuz ettikleri zaman vecd halinde olanların da dillerini konuşabilirler. Burada ruh geçmesi söz konusudur. Kutsal Ruh Hz. İsa ya Ürdün nehrinde vaftizden sonra beyaz bir güvercin şeklinde gelmiştir. Yakut Şamanizmi nde de şamanların beyaz kuşları vardır. Ancak Kara Şamanlıkta bu kuş

8 42 Harun GÜNGÖR kargadır. Bütün bunlardan sonra Hrestos ve Hristos kelimeleri üzerinde duran Ksenofontov, Hıristiyanlığın çarpıtıldığını anlatmakta, hatta daha da ileriye giderek Şamanizm in bütün dinlerin anneannesi olduğunu ifade etmektedir (Ksenofontov, 1992: ). Ne var ki, Ksenefontov un bir yandan bunları açıklarken diğer yandan şamanların ayin sırasında kendinden geçmelerini bir delilik olayı olarak göstermesi ilginçtir. Altay Şamanizmi üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan L.P. Potapov ise özel bir form olarak gördüğü Altay Şamanizmini arkaik dualist bir dünya görüşü üzerine kurulmuş bir din olarak kabul etmektedir. Adı geçen araştırmalar kendi bütünlükleri içerisinde okunup değerlendirildiği zaman bu eserlerin mevcut ideoloji içerisinde bazı peşin yargılara bir tepki olarak kaleme alındığını ifade etmek mümkün gözükmektedir. Şamanizm söz konusu olduğunda üzerinde durulması gereken diğer bir husus, şaman adını verdiğimiz kişilerin isimlendirilmesidir. Şaman kelimesi Türkçe olmadığı gibi kökeni de pek belirgin değildir. Bu kavramı Sramana/Şa-men kavramı ile ilişkilendirenler olsa da günümüzdeki anlamda ilk kullanan bir Rus Ortodoks papazı olan Avvakum dur. Kelime Avvakum tarafından Rus literatürüne girmiş ve oradan da bütün dünyaya yayılmıştır (Rydving, 2010: 73-92). Klasik Şamanizm in egemen olduğu Türk bölgelerinde Yakutlar şaman karşılığı Oyun, Altay Türkleri Kam/Gam, Moğollar Buge, Buryatlar Bö, Tunguzlar Şaman/Haman kelimesini kullanmaktadırlar. Kadın şamanları ifade için ise Türkçe Udagan kelimesi kullanılmaktadır (Rintchen, 1985: 74-75) (Hamayon, 1990: ). Yukarıda görüldüğü gibi bu kavramlar bir yandan şamanları ifade ederken, diğer yandan da toplumların etnik teşekküllerinin meydana geliş biçimlerini, etnogenetik durumlarını anlatmaktadırlar. Şamanizmle ilgili üzerinde durulması gereken önemli bir husus da ahlak problemidir. Bütün spritüel vizyonlarda olduğu gibi Şamanizm de de uyulması gereken ahlaki kurallar mevcuttur. Ruhlar asılları itibarıyla temiz varlıklardır. Her ne kadar bazı folklorik anlatılarında ak ve kara şamanlardan bahsedilse de bu anlayış daha sonraki bir döneme aittir. Zira ruhani güçlerini birilerine haksızlık yapmak, birilerini aldatmak için kullanan şamanlar ya şamani güçlerini belli bir süre kaybederler ya da yaptıkları kötülükler onlara tekrar döner. Bir hastalığı iyileştirme faaliyeti gerçekleştiren bir şamanın uyması gereken önemli husus onun saf ve temiz niyetidir. Şamanî ahlak hem insanlar arası sosyal ilişkilerde hem de insan tabiat ilişkilerinde bir uyumu hedefler ve bunu gerçekleştirmeye çalışır. Türklerin Müslümanlığı kabulleri ile birlikte, onunla bağdaşarak yaşamaya devam eden ve İslamize edilmiş/müslümanlaştırılmış Şamanizm olarak adlandırılan Orta Asya Şamanizmi nin egemen olduğu Kırgızistan, Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Doğu Türkistan da ise şaman kelimesi yerine Baksı, Bahşi, Bübü, Darger, Karamurt... vb kelimeleri kullanılmaktadır (Kalafat, 2004: 61). Maalesef Türkiye de hemen her gün Şamanizm üzerine ahkâm kesenlerin Baksılık ve klasik Şamanizm arasındaki farkı bilmediklerini de burada ifade etmek gerekir. Bu hususları göz önüne alarak Kuzey ve Orta Asya Şamanizmi nden bahsederken bu farklı kavramlara dikkat etmemiz ve kavramları yerli yerinde kullanmamız, Malov un da belirttiği gibi etnik köken birlikteliğine rağmen, karşılaşılan din ve kültürün farklı olması Şamanî anlayışlarda da farklılaşmaya neden olmaktadır. Görüldüğü üzere Türk Din tarihinin temel problemlerinden biri işte bu Şamanizm konusu olup araştırmacıların, ilk bakışta birbiriyle aynı imiş gibi gözüken ve birçok bilim adamı tarafından da, aralarında hiç bir ayrım yokmuş gibi kabul edilen Gök Tanrı dini ile Şamanizm in farklı fenomenler olduğunu bilmesi ve bu ayrımı iyi yapması lazımdır. Ayrıca üzerinde durulması gereken bir husus da bir din olarak Şamanizmi tartışmakla, Şamanizmin bir din olup olmadığını tartışmanın ayrı şeyler olduğunun bilinmesidir.

9 Türk Din Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Problemler ve Öneriler Türk Dininin Adlandırılması Yukarıda da anlatıldığı üzere dün olduğu gibi bugün de Türkler Şamanî inanışlarla iç içe yaşamalarına rağmen inandıkları yüce varlığa Tanrı, Tengri, Dingir, Teri, Tenir, Tangara adını vermiş onun varlık ve birliğine inanmıştır. Günümüzde hangi amaca hizmet ettiği belli olmayan bilimsellikten uzak araştırmalar da söz konusudur. Bu eserlerdeki iddiaların tersine (Cusupov, 2001: 102) (Adji, 1994: 195) (Özer, 2002: 210) (Yuhma, 1996: 1-203). Türkler, Tanrı yı hep soyut olarak düşünmüş, O nun resim ve heykellerini yapmamışlardır. Tanrı kelimesi Türk kültürünün bütün Türkleri birleştirici tek kültür kavramıdır. Ne var ki, günümüzde din eğitim ve öğretimi yapan kurum ve kuruluşlar başta olmak üzere birçok kişi Tanrı kelimesinin Sümerce Lilitu (Gılgamesh, 2018) (Aitpaeva, 2007: 107) (Uulu, 1994) (Tengrianstvo,2011) kelimesinden türeyip değişikliklere uğrayarak Arapça ya geçmiş Allah kelimesinin anlamını karşılayamayacağı gerekçesi ile kullanılmamasını istemekte, bu görüş doğrultusunda fetvalar verilip yayınlar yapılmaktadır. Şimdi asıl problem, merkezinde Tanrı nın yer aldığı bu dinin nasıl isimlendirilmesi gerektiğidir. Üzülerek ifade etmek gerekir ki, Rus bilim adamları bu dini Tengriyanstvo, batılı bilim adamları Tengrizm olarak adlandırırken bu dinin isimlendirilmesi konusunda özellikle Türk araştırmacılar arasında bir fikir birliği mevcut değildir. Biz de rahmetli hocam Hikmet Tanyu gibi Orhon Yazıtlarını esas alarak bunu Gök Tanrı Dini veya Tanrıcılık olarak adlandırabiliriz. Ancak burada bir hususa da dikkat çekmek gerekir. Burada sözünü ettiğimiz Tanrıcılığın son zamanlarda Kırgızistan, Tataristan gibi bazı Türk ülkelerinde Batılı araştırmacıların neo-paganizm olarak nitelendirdikleri animist inançlar paralelinde Tenir Ata, Kambar Ata, Boztektir Ata gibi koruyucu bir ruh olarak algılayan Tanrıcılıktan farklı olduğunu belirtmek lazımdır. Zira Sovyetler birliği döneminde yetişmiş ama hiçbir dini eğitim almamış araştırmacıların konuya folklorik olarak yaklaşıp Tengrizme adını veren Tanrı başta olmak üzere bütün ruhları koruyucu ruhlar olarak algılayıp aynı kategoride değerlendirmiş olmaları ilginçtir. Bu bakış açısı Türk din tarihinde hiç rastlamadığımız politeist bir anlayışı da beraberinde getirmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus da Tengricilik/Tanrıcılığın yeniden ortaya çıkma eğilimi gösterdiği Orta Asya Türk ülkelerinde Fars kültürünün etkisi ile Tanrı/Tengri kelimesinin Farsça Huda/Kuday kelimesi ile yer değiştirmesi, hatta kalıplaşmış bazı atasözleri, deyim ve dua metinlerinin dışında Tengri/Tenir/Tanrı kelimesinin kullanılmaması, hatta unutulmaya yüz tutmuş olmasıdır. Bilinmelidir ki, bir dinsel anlayışta yapılan en büyük devrim, daha önceki dinde yer alan kutsal kavramın anlamı aynı kalmak -Tenir/Kuday da olduğu gibi- üzere başka bir isimle anılmasıdır. 4- Türk Dinin Adlandırılmasında Eski Din, Yeni Din Kavramlarının Kullanılması Türklerin dinini adlandırırken, Türk din tarihi ile ilgilenenlerin çoğunun tarihçi olması böyle bir problemin ortaya çıkmasında birinci derecede rol oynamaktadır. Çünkü tarihçiler dini sebepsonuç bağlamında, tarihi bir dönemde ortaya çıkmış sırf tarihi bir fenomen olarak görmekte, onun transhistorique özelliğini göz ardı etmektedirler. Böyle bir anlayış Türk dininin adlandırılmasında Eski Türk Dini gibi ne anlama geldiği belli olmayan bir sonucu doğurmuştur. Eski Türk dini yerine bizim teklifimiz Geleneksel Türk Dini kavramının kullanılmasıdır. Zira bu kavram Türk dinin geçirdiği bütün tarihi süreci içine alır. Tanrı inanışı etrafında şekillenmiş bu dinde -Türk toplulukları hangi dini benimseyip kabul etmiş, tanrı için hangi kelimeyi kullanmış olurlarsa olsun-tanrı tasavvuru hep aynı kalmıştır. Konu ile ilgili bir diğer husus da, Türk din tarihi araştırmacılarının dinin dinamik bir yapıya sahip olduğunu göz ardı etmeleridir. Dinin iki yönü vardır. Bunlardan biri statik, diğeri de dinamik olan yönüdür. Statik yönünü bir yana bırakırsak din de diğer sosyal kurumlar/olaylar gibi dinamiktir. Bazen iç dinamikleri vasıtası ile bazen de dış etkenler sebebi ile değişikliğe uğrayabilir. Geleneksel Türk dini de aynı sebeplere dayalı olarak değişikliğe uğramış ve halen de uğramaktadır. Ancak, onun

10 44 Harun GÜNGÖR belli bir zaman içinde kazandığı formu bütün zamana yayarak sanki mevcut dini anlayış bütün zamanlarda aynı idi diye bir iddiada bulunmak yanlıştır. Din, hem tarihi, hem de sosyal bir gerçekliktir. Tarihi olayların ortaya çıkmasına neden olan olaylar olduğu gibi, bir dinin ortaya çıkmasına neden olan olaylar da vardır. Aynı zamanda bir dini araştırırken onu tarihi, coğrafi ve sosyal şartlardan bağımsız düşünemeyiz. Drevnie Turki adlı kitabında Gumilev, Türk dininin incelenmesi esnasında dikkat edilmesi gereken durumu şöyle özetlemektedir: Roma da sonuncu soylu, İseteg Boetsi nin Müdriklikle Teselli eserini okuyordu. İstanbul da kuruyup heykele dönmüş Suriye zahitleri ciddi görünüşlü Yunan papazları ile İznik Konsili ne, Kadıköy ilavesi hakkında münakaşa ediyorlardı. Stesifon da artık hem Hürmüz e hem de Ehrimen e inanışlarını yitirmişti. Iran seçkinleri, hükümdar ile imamların ittifakını uzun mızraklarıyla sağlıyorlardı. Sogd da dehganlarının kalelerinde nefsin öldürülmesini telkin eden Maglar ın, azap verdikleri peygamberleri Mani nin methini göklere yükselten solgun benizli dünyevi din tebliğcileri geziyorlardı. Çin de başları temiz bir biçimde tıraş edilmiş Buda dini mensupları, Buda rahipleri, Konfüçyüs dinini tebliğ eden tebliğcilerin itirazlarına olduğu kadar onların davranış ve idare sanatı hakkında parlak ipek kumaş üzerine mürekkepli divitle yazılmış hikmetli sözlerine aldırmadan imparatoriçeye dünyanın faniliği ve geçiciliği hakkında telkinde bulunuyorlardı. Kervan yolu Aralık Denizinden Sarı Denize kadar uzanıyordu. İpek ve ıtriyatla birlikte bu yolda idealar, fikir ve düşünce, öğreti sistemleri de dağlar ve ovalardan geçerek başka ülkelere ulaşıyordu. Bu toprakların sahipleri olan Türkler bütün ülkelerin vaizlerinin dediklerini işitmeyebilirler mi idi? Onların San Irmağı sahillerinden çıkmış ecdatları medenileşmiş Çin i, çiçeklenen Sogd ülkesini, mukaddes Turfan ı didip parçalayan savaşlardan habersiz kalabilirler mi idi? Diğer taraftan Sibirya da her zaman sıcakkanlı ve hâkimiyet altına çabuk düşen çoban dövüşçülere tesir eden büyük sakin ve sessiz Sibirya uzanıyordu. Bütün bu âmilleri dikkate almadan Eski Türklerin dünya görüşü, onun gelişme sürecinde uğradığı değişiklikleri anlamak mümkün değildir (Gumilev, 1993:76). Türk din incelemelerinde karşılaşılan diğer bir husus ise, Geleneksel Türk Dini ni İslamlaştırma gayretidir. İran ın Arap orduları tarafından işgali sonrasında eşek, it ve mevla/mevali nin aynı statüde kabul edildiği dönemde (Mc Cants, 2012:138). İranlı tarihçiler nasıl ki, İslami inanışları kendi kültürel geçmişleri ile uzlaştırmaya çalışmışlarsa son dönem Türk araştırmacılardan birçoğu da aynı düşünceden hareketle Türk dinin Haniflik olduğunu ileri sürmüş, Türk din sisteminde var olan tek Tanrı ya inancı esas alarak İslam ın empoze ettiği teolojik anlayış doğrultusunda bu dinin Müslümanlık olduğunu, peygamberleri bulunduğunu ifade etmişlerdir. Bu tür iddiaların ciddiye alınır bilimsel bir yanı yoktur. Bu tür iddiada bulunanlar din biliminin, dinler tarihinin ne olduğundan pek de haberi olmayan amatör araştırmacılardır ve konulara ideolojik olarak bakmaktadırlar. 5- Kutsalın Toponimisi/Topografisi/Alan Üzerinde Dinin Etkisi Onomastiğin bir dalı olan toponimi yer adlarını; bunların kökenini, söz konusu yer adlarının geçmiş ve var olan dille ilişkisini ortaya koyan bir bilimdir. Tek başına tarihi bir doküman olan toponimi, aynı zamanda büyük bir bölümü dini inanışların ifadesi ya da yansıması olan yer adlarını araştırma konusu yapar (Jan, 1951: ). Dinin kendini gösterdiği en önemli alanlardan birisi bu yer adlarıdır. Her din veya inanç sistemi halka açık alanlara varlığının izini bırakmaya gayret eder. Bu im ve izler bir tapınak (tengrilik, bia, kilise, mecit/mescit), bir heykel olabildiği gibi, bir dağ, tepe (Hasan dağı, Ali kayası, Evliya dağı), bir yerleşim yeri adı (Bahşılı, Bahşılar, Gavur deresi) da olabilir. Hatta bunlara peygamberlere ait mezarları, yatırları vs de eklemek mümkündür. Buraların aynı zamanda birer kült merkezleri olduğunu da unutmamak gerekir. Bu adlandırmalardan hareketle araştırılan coğrafyada

11 Türk Din Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Problemler ve Öneriler 45 hakim olmuş dini/dinleri, yayılma alanlarını, karşılıklı dinsel etkileşimleri ve bu dinlerin sembollerini tespit imkanı verir. Tarihi veriler her dönemde söz konusu alanların karşılıklı dini etkileşim ve düşüncelerin kendini gösterebildiği, sergilendiği, dini kimliklerin ortaya çıktığı yerler olduğunu göstermektedir. Bu nedenle Türk din tarihçisi özellikle geleneksel dini inanışları ele alıp incelerken inançların üst üste bindiği ya da kesiştiği inançların toprağa, yaşadığı yurda nasıl yansıdığını, mevcut alanların isimlendirilmesinde ne tür bir rol oynadığını dikkate alıp incelemelidir. 6- Mezarlar Gumilev in tanımı ile Türk Medeniyeti bir mezar taşı medeniyetidir. Bu nedenle önce mezarların isimlendirilmesi hususu önem arz etmektedir. Türkler ölülerini gömdükleri yere kurgan, sin, mola, kesene, mörzö, mezar, meşhed, türbe, yatır, dede gibi isimler vermişlerdir. Her ne kadar bu kelimeler genel anlamları ile ölü gömülen yeri ifade etseler de hem yapısal olarak hem de muhtevaları bakımından farklıdırlar. Türk kültürünün açığa çıkarılması, ortaya konulması açısından en önemli mezarlar Türkçe koru sözünden türemiş olup, kale ve korumalık yer anlamına da gelen Kurgan/Korgan adı verilen mezarlardır. Türk kültürünün yayılma alanlarını göstermesi açısından olduğu kadar içinden çıkan eşyalar açısından da önemli olan kurganların üzerinde önemle durmak, yapılan arkeolojik kazılarda elde edilen materyalleri dinler tarihi açısından incelemek gerekir. Ayrıca mezar üzerine konulan eşyalar, mezar taşları, bu taşlar üzerine çizilmiş semboller, yazılmış yazılar, yapılmış resimler de özenle araştırılıp incelenmelidir. Mezarlar ve kutsal alanlara bağlı olarak gelişen atalar kültü de araştırma alanına dahil edilmeli, bunların tarihi süreç içerisinde geçirdiği değişiklikler dikkatle ele alınmalı, yapılan araştırmalar takip edilmelidir (Snesarey, 1969: 266). Ülkemizde mezar taşları ile ilgili yapılan araştırmaların birkaçı hariç (Karamağaralı, 1992) (Örnek, 1971) (Tryjarsky, 2012) (Roux, 1963) (Ünal, 1996) diğerleri daha çok Anadolu ya ait amatörce yapılmış araştırmalardır. Ayrıca özellikle orta çağ boyunca doğudan batıya bütün Türk ülkelerinde gördüğümüz ve çoğu zaman Türk araştırmacıların da hiçbir şekilde inceleme konusu yapmadıkları ve önem vermedikleri Kamennaya babı=taşnine geleneği ile Balbal arasında yapılamayan ayrımdır. Rahmetli Abdulkadir İnan bu ayrıma dikkat çekmiş, batılı araştırmacılar Jean Paul- Roux, Edward Tryjarsky bu ayırım üzerinde özellikle durmuşlardır. Üzülerek ifade etmek gerekir ki, Türkiye de yayımlanmış birçok kitapta sözünü ettiğimiz taş baba/ninelerin altına Balbal yazılmıştır. Yapılan araştırmalara bakıldığında bir husus dikkat çekmektedir: Bu da araştırmacıların araştırmalarda kullandıkları kavramların ne anlama geldiğini bilmediklerini ya da konuyu ciddiye almadıklarını gösterir. Ancak bilinmesi gereken en önemli şey, ilmin kavramlarla yapıldığı gerçeğidir. Türk din tarihi araştırmalarında mezarlar dışında kutsal, ıduk/ıyık/ızık yerler, kutsal ağaçlar, su kaynakları, taş ve kayalarla ülke toponimisinde yer alan kutsal adlar da araştırma konuları içerisinde yer almalıdır. Bunlar da kültürel kimliğimiz oluşmasında yer alan temel unsurlardır. Bilindiği üzere Sovyet idaresi ülkede egemen olduğu zaman, ilk yaptığı işlerden birisi Şamanizm i çağrıştıran yer adlarını ortadan kaldırmak olmuştur. 7- Araştırma Konularının Seçimi Türkiye de Türk Dünyası ile ilgili birçok araştırma yapılmaktadır. Ancak yapılan araştırmalar bir plan ve program doğrultusunda olmadığı gibi, konu seçimi de keyfilik arz etmektedir. Daha da önemlisi, Türkiye den Türk Dünyasına araştırmacı olarak gönderilen elemanlara verilen araştırma konuları bu konuyu çalıştıracak çoğu hocaların o ülke ve konu hakkında söz konusu ülkelerde daha önce verdikleri konu ile ilgili araştırma yapılıp yapılmadığını bilmedikleri için tekrarlar oluşmakta, hatta Türk araştırmacılar bir tür adaptasyon çalışması yapmaktadırlar. Bu da yapılan araştırmaların yüzeysel olmalarından dolayı pek de bir anlam ifade etmediğini göstermektedir.

12 46 Harun GÜNGÖR Araştırmalarda kullanılacak kaynak konusuna gelince, bu da pek iyi anlaşılamamakta, hikâye, roman, şiir edebiyat gibi dokümanlar din tarihi araştırmalarında yararlanabilinecek dokümanlar olarak görülüp kabul edilmemektedir. Ülkemizde yaşayan bir takım inanç grupları ise araştırma alanı dışında tutulmakta ve bu alanlarda yapılan çalışmalar dinler tarihi araştırması sayılmamaktadır. Türk araştırmacıların araştırma alanları ile ilgili dil eğitimi, dili bilmemeleri ve bu nedenle de araştırma alanlarında yaşayan halkla iletişim kuramamaları da ayrı bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Öneriler Yukarıda sıraladığımız problemlere rağmen Türk Din tarihi alanında sağlıklı bir araştırma yapabilmek için, araştırmalarda süreklilik esası benimsenmeli, Tanrıcılık ve Şamanizm ile ilgili olarak yapılan ve yapılmakta olan inceleme ve araştırmalar kongre ve sempozyumlar mutlaka takip edilmelidir. Araştırmalara demografik durumlarına ve dini inanışlarına bakılmaksızın mutlaka bütün Türk toplulukları dahil edilmeli, doğru bir sonuca ulaşmak için araştırma yapılırken onların din tarihi açısından geçirdiği süreçler, karşılaştıkları problemler de göz önüne alınmalıdır. Burada bir hususun özellikle altını çizmek gerekir. Yaptığımız gözlemler sırasında birçok Türk akademisyen ve araştırmacının Sovyetler Birliği dönemindeki araştırmaları ideolojik buldukları için pek ciddiye almadıklarını gördük. Bunun doğru bir anlayış olmadığını ifade etmek gerekir. Şüphesiz o dönemde bazı araştırmalar ideolojinin emri ile o doğrultuda yapılmış olabilir ama bütün yapılan araştırmaları aynı kategoriye koymak ve öyle değerlendirmek doğru değildir. Bu hususları göz önüne alarak daha önce yapılan araştırmaları da göz ardı etmemelidir. Ralph Stehly nin ifade ettiği gibi, dinler tarihçi iyi bir dilbilimci olmalı, araştırmacı araştırılacak konuların kaynak dillerini mutlaka bilinmeli, daha önce yapılmış ve yapılmakta olan araştırmalarda da bilimsel değere sahip eski ve yeni literatürden faydalanmalı, detayları dikkatlice takip etmelidir. Araştırma konuları ideolojik anlayıştan uzak, bilimsel ve objektif esaslar temelinde ele alınmalı, araştırmalarda mutlaka akademik dil ve üslup kullanılmalı, araştırılan konu ile ilgili kavramlara dikkat edilmelidir. Bütün bunlar Türk kültürünün özünü esasını tespit için önemlidir. Unutmamak gerekir ki, her ağaç kendi kökü üzerinde yükselir. Türk ülkelerinden ülkemize gelip özellikle dinler tarihi ve halk bilimi konularında yüksek lisans ve doktora yapan araştırmacıların yaptıkları tezler, öncelikle o bilim dallarında kullanılan kavramlar açısından değerlendirilerek daha sonra ortaya çıkabilecek kavram kargaşasına meydan verilmemelidir. Türk Din Tarihçisi, sadece dini inanışların tasviri ile değil, bu inanışların neden ve niçinleri ile de ilgilenmeli; bu inanışların oluştuğu coğrafi bölgenin sosyo-ekonomik yapısını göz önüne almalı, Eliade nıin genel dinler tarihi için ifade ettiği dinler tarihi araştırmalarını antikacı dükkanı olmaktan kurtarmalıdır prensibini Türk din tarihi araştırmaları için de kullanmalıdır. KAYNAKÇA Adji, M. (1994). Polin Polovestkogo, Polya, Moskva Adji, M. (2002). Kıpçaklar( Türklerin ve Bozkırın Kadim Tarihi), Çev: Zeynep Bağlan Özer, Ankara Aitpaeva, G. (2007). Mazar Worship in Kyrgyzstan:Rituals and Practitioners in Talas

13 Türk Din Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Problemler ve Öneriler 47 Cusupov, K. (2001). Bayırkının İzderi, Bişkek Eliade, M. (1951). Le Chamanisme technique archaique de l extase, Payot-Paris Gumilev, L.N. (1993). Drevnie turki, Moskva Hamayon, R. (1990). La Chasse a l ame, Esquisse d une theorie du chamanisme siberien, Nanterre Jan, D. V. (1954). La toponymie et l'histoire des religions. Revue de l'histoire des religions, tome 145 n 2, 1954, s Kalafat, Y. (2004). Altaylardan Anadolu ya Kamizm Şamanizm, İstanbul Karamağaralı, B. (1992). Ahlat Mezar Taşları, Ankara Köprülü, F. (1991) Türk Tarihi Dinisi, Haz. Abdullah Aykın, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri Ksenofontov, G.V. (1992). Şamanizm Izbranni Trud, Yakutsk Mc Cants, W.F. (2012). Kültür Mitleri,Tanrıları yaratmak,ulusları icat etmek, Çev: Merve Tabur, İtaki Örnek, S.V. (1971). Türk Folklorunda Ölüm, Ankara Rintchen, Y. (1985). Noms des Chamanes et des chamanesses en Mongolie, L Etnographie Voyages Chamaniquses Un Roux, J.P. (1963). La Mort Chez Les Peuples Altaiques Anciens et Medievaux d apres documents ecrits, Paris Snesarev, G.P. (1969). Reliktı Domusulmanskix Verovanii i Obryadov u Uzbekov Horezma, Moskva Tengrianstvo. (2011). i epiçeskoye nasledie narodov Evrazii:iztoki i sovremennost Material III Mejdunarodnoy nauçno-prakticeskoy konferentsii,kızıl Tryjarsky, E. (2012). Zwyçzaje progrzebowe ludov tureckich na tle ich wierzen, Warszawa 1991:Türkçesi ;Türkler ve Ölüm, çev:hafize Er,İstanbul Uulu, Ç.Ö. (1994). Tenircilik, Bişkek Ünal, M. (1996) A Comparative Study of Funeral Customs in Turkey and Azerbaijan with Particular Referance Pre-islamic Turkic Aspects,(Yayınlanmamış Doktora Tezi),Birmingham Yuhma, M.(1996) Drevnei Çuvaşi Bogi İ Geroy Gılgamesh (2018). La Religion Sumerienne. Rydvin, H. (2010). Le chamanisme aujourd hui: constructions et déconstructions d une illusion scientifique. les