FALDAN TEDAVİYE: IRK ATMA OCAĞI (TAKMAK KÖYÜ-GALİP YILDIRIM ÖRNEĞİ)

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 64, p , Winter III 2017 Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date FALDAN TEDAVİYE: IRK ATMA OCAĞI (TAKMAK KÖYÜ-GALİP YILDIRIM ÖRNEĞİ) FROM FORTUNE-TELLING TO THE TREATMENT: IRK ATMA OCAGI (TAKMAK VILLAGE-SAMPLE OF GALIP YILDIRIM) Prof. Dr. Sami Kılıç ORCID ID: Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öz Türk kültüründe, halk hekimliğinin bir unsuru olan ocakla tedavi inanış ve uygulamaların kökeni, genel olarak İslam öncesi Türk topluluklarında görülen kamlık geleneğine dayanmaktadır. Belli bir hastalığı bir takım yöntemler ile tedavi etme gücüne sahip olduğuna inanılan ailelere ocak ismi verilmektedir. Bu ailelerde hastalık tedavisi ile uğraşan kişilere de ocaklı denilmektedir. Uşak ili, Eşme ilçesine bağlı Takmak köyünde de çocuğu olmayan ya da çocuğu anne karnında veya doğduktan sonra ölen kadınların çocuk sahibi olabilmek için müracaat ettikleri ırk atma ocağı bulunmaktadır. Türk ocak geleneğinde, genel olarak kadın hastalara kadın ocaklıların, erkek hastalara da erkek ocaklıların bakması yaygın bir uygulama olmakla birlikte, burada kadınlarla ilgili hastalığa erkek ocaklı olarak Galip Yıldırım ın bakması dikkat çekicidir. Diğer taraftan ırk atma ocağı, geleneksel Türk dinindeki bazı unsurların, İslami dönemle birlikte varlığını günümüze kadar nasıl devam ettirdiğine dair güzel bir örnek teşkil etmektedir. Makalenin konusunu, Takmak köyünde ırk atma ocağı olan Galip Yıldırım ın çocuğu olmayan kadınlar için yaptığı uygulamaların tasviri ve tahlili oluşturmaktadır. Makale verileri, 2012 yılında Melin Karataş için Galip Yıldırım ın yaptığı ırk atma işleminin her aşamasına bizzat katılarak ve derinlemesine mülakat yapılarak elde edilmiştir. Elde edilen veriler deskriptif ve fenomenolojik metotlar kullanılarak Dinler Tarihi açısından değerlendirilmiştir. Böylece Takmak köyündeki, ırk atma ocağı ve buna bağlı olarak yapılan uygulamaların kökenleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Takmak köyü, Irk atma ocağı, Galip Yıldırım, Dedeye bağlanma, Geleneksel Türk Dini Abstract In the Turkish culture, the origins of beliefs and practices of treatment with "Ocak" which is an element of folk medicine, are based on the kamlik tradition of public

2 148 opinion, which is seen in pre-islamic Turkish communities in general. Families believed to have the power to treat a certain disease with a number of methods are given Ocak names. In these families, those who deal with disease treatment are called as Ocakli. For example, in the Takmak village of the Eşme in Uşak province, there is Irk Atma Ocagi where women who have no children because of health reasons or women who have lost their baby pre-birth or after birth can apply for having a child. In Turkish Ocak traditions, generally female Ocakli treat women and male Ocakli treat men who apply for that Ocak; however, Galip Yıldırım, who is exception of the general sitituation, treats women as a male Ocakli. On the other side, Irk Atma Ocagi is a good example of how survived it has with some elements of traditional Turkish religion in the Islamic period. This article deals with the description and analysis applications of Galip Yıldırım holding for women having no children in the ırk atma ocağı in Takmak village. The data of the article were obtained by Melin Karataş who participated every stage of Galip Yıldırım's process during his traditional treatment session realized in The obtained data was evaluated in terms of History of Religions using descriptive and phenomenological methods. Thus, we have tried to present the roots of the Irk Atma Ocagi and related practices in Takmak village. Keywords: Takmak Village, The Irk Atma Ocagi, Galip Yildirim, Attached to Dede, The Traditional Turkish Religion Sami Kılıç GİRİŞ Takmak köyü, Uşak ili, Eşme ilçesine bağlıdır. Köyün Uşak il merkezine uzaklığı 70 km., Eşme ilçe merkezine uzaklığı ise 6 km. dir. Karasal iklimin hâkim olduğu köyde kışlar soğuk ve yağışlı, yazlar ise sıcak ve kurak geçer. Halkın geçim kaynağı genel olarak tarım ve hayvancılıktır. Önceki yıllarda en önemli gelir kaynakları arasında kilim dokumacılığı yer almaktaydı. Fakat günümüzde kilim dokumacılığı unutulmaya yüz tutmuştur. Günümüzde 650 kişilik nüfusa sahip olan Takmak köyünde bir ilköğretim okulu, bir sağlık ocağı, bir de cami bulunmaktadır. Köyde gençlerin büyük bir çoğunluğu lise mezunu, orta yaş ve üzeri ise ilkokul mezunudur. Köy halkının tamamı Sünni İslam inancına sahiptir. Irk atma ocağı olarak bu uygulamayı köyde, önceden kadın olarak, anneleri kardeş olan, Meliha Özer ile Elif İskeçe, erkek olarak da Galip Yıldırım bilmekteydi. Kadınlardan Meliha Özer in vefat etmesi, Elif İskeçe nin ise yatalak hasta olmasından dolayı günümüzde bu geleneği Galip Yıldırım (Fotoğraf No:1) devam ettirmektedir (K.K. 5,6,7,8). Elif İskeçe nin, ırk atma uygulaması tarafımızdan Çocuk Sahibi Olmak İçin Dinsel-Sihirsel Bir Uygulama: Irk Atma Ocağı (Takmak Köyü- Elif İskeçe Örneği) ismiyle 2012 yılında Türk kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisinde yayınlanmıştır. Bu makalemin konusunu, ırk atma ocağı olarak Galip Yıldırım ın uygulamaları ve bunların analizini oluşturmaktadır. Makale verileri, düşük yapma nedeniyle çocuk sahibi olamayan Melin Karataş (Fotoğraf No: 5) için Galip Yıldırım ın yapmış olduğu ırk atma işleminin her safhasına bizzat katılarak ve derinlemesine mülakat yapılarak elde edilmiştir. 1. TÜRK HALK HEKİMLİĞİNDE OCAK GELENEĞİ VE IRK ATMA OCAĞI Türk halk hekimliğinde, belli bir hastalığı çeşitli yöntemler ile tedavi etme yetisine sahip olduğuna inanılan ailelere ocak, bu aile içerisinde hastalığı tedavi eden kişiye ise ocaklı denilmektedir. Ocaklı, hastalığı tedavi etme gücüne ve yetkisine, genel olarak kan bağı bulunan akrabalarından birisinden, nadiren ise aile dışından birinden el alarak sahip olur. Ocaklar genel olarak, siğil, sıtma, kuduz, dalak, temre/termiye, arpacık/itdirseği gibi, tedavi ettikleri hastalıkların isimleriyle anılırlar. Türkiye genelinde ocaklardaki, hasta tedavisinde genel olarak belli gıda veya maddeleri

3 Faldan Tedaviye: Irk Atma Ocağı (Takmak Köyü-Galip Yıldırım Örneği) 149 yedirme-içirme, bazı maddeleri vücuda sürme veya bağlama gibi usuller kullanılmakla birlikte, yaygın olarak göçürme gibi dinselsihirsel yöntemler uygulanmaktadır (Boratav, 1973: ; Artun, 2010: 203, Kılıç, 2017: 316). Ocak geleneğinde genel olarak kadın hastaların kadın ocaklılara, erkek hastaların ise erkek ocaklılara müracaat etmesi yaygın (Boratav, 1973: 138) bir uygulamadır. Köyde, ırk atma uygulaması genel olarak çeşitli sebeplerden (hamile kalamama, düşük ve doğum sonrası çocuğun ölmesi gibi) dolayı çocuğu olmayan kadınlar için yapılmakta, erkekler için yapılmamaktadır (Kılıç, 2012: 300). Bu uygulamanın sadece kadınlar için yapılmasına rağmen, bir erkek olarak Galip Yıldırım ın bu işlemi yapması dikkat çekicidir (KK: 1,2,5,6,7,8). Takmak köyünde ikamet eden Galip Yıldırım, 1934 doğumlu ve ilkokul mezunudur. Galip Yıldırım, ırk atma ocaklığını babası Şerif Ali Yıldırım dan almıştır (KK: 1,2). Takmak köyündeki ocağın isminde yer alan ırk kelimesi günümüz Türkçesinde soy, kalıtımsal olarak ortak fiziksel ve fizyolojik özelliklere sahip insanlar topluluğu (Türkçe Sözlük, 2009: 913) ve kalıtımsal ıraları (deri, göz, saç rengi, saç biçimi, baş biçimi, boy, kan grubu vb.) bir birlik gösteren kişilerin oluşturdukları doğal topluluk (Örnek, 1973: 34) anlamlarına gelmektedir. Eski Türkçe de ise ırk kelimesi, falcılık, kâhinlik, kader ve talih gibi anlamlarda kullanılmıştır (Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I, 1992: 42; İnan, 1995: 151; Orkun, 1987: 280, 282; Ayrıca geniş bilgi için Bkz. Kılıç, 2012: 299). İleride bahsedeceğimiz üzere, köydeki ırk atma işlemindeki uygulamalar dikkate alındığında ırk atma tabirindeki ırk kelimesinin eski Türkçedeki anlamında kullanıldığı anlaşılmaktadır. Buradan hareketle ırk atmayı, Takmak köyünde çocuğu olmayan ya da çocuğu anne karnında veya doğduktan sonra ölen kadınların, hangi yöntemler ile çocuk sahibi olacakları hakkında fala bakılması ve fal sonucu ortaya çıkan yöntemlerin uygulanması olarak tanımlamak mümkündür (Kılıç, 2012: 300). Ocak içerisindeki uygulamalara başlanılması için çocuğu olmayan, düşük yapan, anne karnında veya doğduktan sonra çocuğu ölen kadının, ırk attırmak istediğini ve ismini Galip Yıldırım a veya hanımı Fadime Yıldırım a söylemesi yeterlidir. Irk atma işlemi esnasında kadının Galip Yıldırım ın evinde bulunması mecburiyeti yoktur (KK: 1,2). Çocuğu olmayan kadına ırk atılabilmesi için kadının çocuğunun olmasını engelleyen belli bir kusurunun olmaması gerekmektedir. Galip Yıldırım, çocuğun olmasına engel olan belli kusurun, kadının ay hali görmemesi olduğunu belirtmektedir (KK: 1). Galip Yıldırım, ay hali olan kadının çocuğu olmuyor ise ırk atılınca mutlaka çocuğu olacağını ifade etmektedir. Yıldırım, ırk atma yöntemiyle köyde çocuğu olmayan birçok kadının çocuk sahibi olduğunu; ayrıca Uşak, Ankara ve İzmir den kendisine çocuğu olmayan çok sayıda kadının müracaat ettiğini belirtmektedir. Diğer taraftan Galip Yıldırım, kendisi evlendikten sonra dört-beş yıl çocuklarının olmadığını, babasının, hanımı Fadime Yıldırım için ırk atıp Yunus Dede (Bkz, Kılıç: 2012, 308) ye bağlamasıyla çocuklarının olduğunu söylemektedir (KK: 1,2). Galip Yıldırım ın konuşması zor anlaşıldığından, ırk atmaya gelenlere, sözlerini aktarmak için hanımı Fadime Yıldırım (Fotoğraf No: 1) yardımcı olmaktadır. Aynı zamanda ırk atma ve sonrası uygulamalarda da Galip Yıldırım a yardımcı olan Fadime Yıldırım, Yunus Dede nin manevi yönden çok güçlü, Galip Yıldırım ın da sınanğın (bilgilitecrübeli) olduğunu ifade etmektedir. Ayrıca Fadime Yıldırım, ırk atılacak kadının hamile olmaması gerektiğini; şayet hamile olduğu bilinmeden bir kadına ırk atılır ve daha sonra hamile olduğu anlaşılırsa, ileride bahsedilecek olan, dedeye bağlanma işleminin yerine getirilmeyeceğini belirtmektedir (KK: 1,2). Irk atmanın belirli bir zamanı oldu-

4 150 Sami Kılıç ğunu belirten Galip Yıldırım, bu işlemi cuma günü akşam ezanından sonra yapmaktadır. Bunun için, içinde su olan bir tencere veya cezve, bir bıçak, iki çuvaldız (büyük iğne) kullanmaktadır. (Fotoğraf No: 2) Yıldırım ın ifadesine göre, gerek çuvaldızların, gerekse bıçağın normal şartlarda küflenmesi mümkün olmamaktadır. Galip Yıldırım ilk önce bir çuvaldıza üç İhlas, bir Fatiha okuyup, bu Yunus Dede nin diyerek su dolu cezveye bırakmaktadır. Aynı şekilde ip takılı olan çuvaldıza üç İhlas, bir Fatiha okuyup, bu Karaca Ahmet Dede (Bkz. Kılıç-Altuncu, 2017: ; Kılıç, 2012: 308) nin diyerek suya bırakan Galip Yıldırım, bıçağa da üç İhlas ve bir Fatiha surelerini okuyarak iki çuvaldızın bulunduğu cezveye, bu imamın diyerek çaprazlama koymaktadır. (Fotoğraf No: 3) Bu şekilde cezve içerisindeki çuvaldızlar ve bıçağın sabaha kadar beklemesi gerekmektedir (KK: 1,2). Galip Yıldırım, Cumartesi sabahı suya daldırdığı iki çuvaldız ve bıçağı sudan çıkartıp, cezvenin üzerine koyar ve üç-dört saat bekletir. Bu süre içerisinde suya daldırılan iki çuvaldız ve bıçaktan hangisi küflenmiş ise buna göre işlemlerin yapılması gerekmektedir. (Fotoğraf No: 4) Galip Yıldırım, böylece çocuğu olmayan veya olup da yaşamayan kadının probleminin nasıl çözüleceğini bıçağın veya çuvaldızların küflenmesiyle haber vereceğini ifade etmektedir (KK: 1). Galip Yıldırım ın ifadesine göre, Yunus Dede adına suya atılan çuvaldız küflenirse ırk atılan kadının Yunus Dede ye bağlanması; Karaca Ahmet Dede adına suya atılan çuvaldız küflenirse kadının Karaca Ahmet Dede ye bağlanması; imam adına suya atılan bıçak küflenirse kadının yıldıznamesine baktırıp, muska yaptırması ve bunu boynunda taşıması gerekmektedir. Galip Yıldırım ve hanımı Fadime Yıldırım, ırk atmada suya bırakılan bıçak ve çuvaldızların genelde bir tanesinin, bazen iki tanesinin, nadiren de üçünün beraber küflendiğini belirtmektedirler. Suya bırakılan bıçak ve çuvaldızlardan ikisi veya üçü küflenirse, küflenen metallerle ilgili yukarıda bahsedilen işlemlerin ayrı ayrı yapılması gerekmektedir. Gerek Yunus Dede gerekse Karaca Ahmet Dede adına suya daldırılan bu metal nesnelerden her hangi birisi küflenmiş ise dedeye bağlanma işleminin Cumartesi günü yapılması önem arz etmektedir. İmam için suya bırakılan bıçak küflendiğinde, muska yaptırılmasında herhangi bir süre sınırlandırması bulunmamaktadır. Irk atma işleminde suya bırakılan üç metalden hiçbirisi küflenmemiş ise kadının dedelik veya imamlık olmadığı, başka bir ifade ile kusurun kadında olmadığı sonucuna varılmaktadır. Bu durumda kadına çocuk sahibi olabilmesi için kocasının doktora gitmesi tavsiye edilmektedir (KK: 1,2). Kendisi adına ırk atılan kadının, Cumartesi günü ırk atma ocağı olan Galip Yıldırım ın evine gelip, çuvaldız ve bıçağın bırakıldığı suyun tamamını ya da bundan en az bir veya üç yudum içmesi gerekmektedir. Kadın suyu içmeden önce Galip Yıldırım, eliyle çuvaldız veya bıçakta bulunan küflerin suyun içine iyice bulaşmasını sağlamaktadır. (Fotoğraf No: 4-5) Kendisi için ırk atılan kadın suyun tamamını içmemiş ise geri kalan suyun insanların ayak basmayacağı bir yere dökülmesi gerekmektedir. Fadime Yıldırım, geri kalan suyu, ayak basmaması için, besmele çekerek, genellikle evlerinin avlusunda bulunan üzüm asmasının dibine dökmektedir. Ayrıca kadının, bir yazmayı (başörtüsünü) ırk atma ocağının evine bırakması yapılan işlemden olumlu sonuç alınması bakımından önemlidir. Diğer taraftan, kadın, dedeye bağlanacak ise yanında kopmayacak sağlam bir kuşak ve en az üç parça temiz bez getirmelidir. Dedeye bağlanma uygulamasını Galip Yıldırım bizzat kendisi yapmaktadır (KK: 1,2,3). Evdeki yazma bırakma ve su içme işlemleri bittikten sonra, ırk atma işleminde Yunus Dede adına suya bırakılan çuvaldız küflenmiş ise dedeye bağlanma işlemi için aynı gün, köyün yaklaşık 3 km uzağında bulunan Yunus Dede nin mezarının bulunduğu ziyaret yerine gidilmektedir. Dedeye gitme-

5 Faldan Tedaviye: Irk Atma Ocağı (Takmak Köyü-Galip Yıldırım Örneği) 151 den önce, orada abdest alma imkanı olmadığından, gideceklerin abdestli olması gerekmektedir. Dede de öncelikle Galip Yıldırım dört rekat, dedeye bağlanacak olan kadın ve geldiği takdirde Fadime Yıldırım iki rekat namaz kılıp, dua etmektedirler. (Fotoğraf No: 6) Namazdan sonra dedeye bağlanacak olan kadın, önceden hazırladığı üç parça bezi Fadime Yıldırım ın tarifiyle dedede bulunan ağaca bağlamaktadır. (Fotoğraf No: 7) Ağaca bez bağlama işlemi bittikten sonra, Galip Yıldırım, Yunus Dede nin mezarının başucunda bulunan kütüğe 1, ırk atılan kadının beraberinde getirdiği kuşağı, üç İhlas, bir Fatiha suresi okuyup üfleyerek bağlar. Sonra bu kuşağı çözüp, tekrar üç İhlas, bir Fatiha suresi okuyup üfleyerek bağlar ve bu işlemi üç kez tekrar eder. (Fotoğraf No: 9) Kuşağı üçüncü kez bağladıktan sonra çözüp, ırk atılan kadına verir. Kadın da bu kuşağı beline bağlar. Kadının bu kuşağı, banyo yapma dışında, hamilelik süresi ve çocuğu doğup, kırkı çıkıncaya kadar belinde taşıması gerekmektedir. Daha sonra Galip Yıldırım, Yunus Dede nin mezarının bulunduğu taşlar arasındaki kovuğa üç İhlas, bir Fatiha sureleri okuyarak sağ eliyle üç defa toprak çıkartıp inceler. Bu incelemeler sonucunda, herhangi bir canlı böcek çıkmaz ise tekrar üç defa daha toprak çıkartıp inceleme yapar. (Fotoğraf No: 10,11) İncelemelerde herhangi bir canlı böcek çıkarsa, kadının çocuğu olacağına, çıkmaz ise çocuğunun olmayacağına inanılmaktadır. Fadime Yıldırım, topraktan karınca çıkarsa doğacak olan çocuğun kız, örümcek çıkarsa erkek olacağını ifade etmektedir. Topraktan canlı böcek çıktığı taktirde Galip Yıldırım, aynı kovuktan yine üç İhlas bir Fatiha sureleri okuyarak sağ eliyle bir avuç toprak çıkartıp, bunu bir bezin içine bağlar ve ırk atılan kadına verir. Kadının bu toprağı bir bardak suyun içine koyması ve su 1 Bu kütük, veri toplama aşamasında yapmış olduğumuz gözlem esnasında yerinde mevcut olmadığından, Galip Yıldırım kuşak bağlayıp çözme işlemini yatır içerisinde bulunan kurumuş küçük bir ağaçta gerçekleştirmiştir. (Fotoğraf No: 8,9) durulduktan sonra içmesi gerekmektedir. Bardakta geriye kalan su ve toprağın ayak basılmayan bir yere dökülmesine dikkat edilmelidir. Dedeye bağlanmada en son işlemlerden birisi de madeni paraların Yunus Dede nin mezarının bulunduğu alanı çevreleyen duvarlara bırakılmasıdır. Bu işlemde ilk önce Galip Yıldırım, daha sonra da dedeye bağlanan kadın, besmele çekerek, dede duvarlarının üç farklı yerine üç adet madeni para bırakırlar. En sonunda dua edilip, Fatiha okunarak dedeye bağlanma işlemi tamamlanır. Irk attıran kadın bu işlemlerin sonunda Galip Yıldırım a sembolik bir ücret verir. Galip Yıldırım, bu işlem için belli bir ücret talep etmemekte, fakat adet olduğu üzere ırk attıran kadın kendisinin belirlediği bir miktar parayı yapılan işlemin kabul olması niyetiyle ona vermektedir (KK: 1,2,3). Irk atılan kadının, herhangi bir sebepten dolayı köye gelip Yunus Dede ye bağlanma imkanı bulamadığı durumlarda, kuşağı ile bezleri gönderdiği takdirde, Galip Yıldırım, dedeye bağlanma işlemini onun adına yerine getirebilmektedir. Kuşağı ve bezleri alan Galip Yıldırım, kadın olmaksızın, yukarıda bahsedilen işlemleri onun adına yerine getirmektedir. Dedeye bağlanma uygulaması bitince Galip Yıldırım, ırk atılan suyu, kuşağı ve dededen alınan toprağı kadına göndermektedir. Galip Yıldırım ın gönderdiği bu malzemeler, ocağa başvuran kadının eline ulaştığında, ırk atılan sudan en az üç yudum içmesi, kuşağı doğum yapıncaya kadar -banyo yapma haricinde- belinde taşıması, dededen alınan toprağı, bir bardak su içine koyup su durulduktan sonra içmesi gerekmektedir. Galip Yıldırım, Almanya da ablasının tanıdığı çocuğu olmayan bir kadına bu yöntemle ırk attığını, dedeye bağladığını, Almanya dan tatile gelen bir köylü ile gerekli malzemeleri gönderdiğini ve böylece kadının çocuğu olduğunu iddia etmektedir. Ayrıca Galip Yıldırım, ırk atılan kadının dedeye bağlanma işlemi için, önemli bir mazereti olmadığı halde gelmediğinde veya gıyabında dedeye bağlanma işlemini

6 152 Sami Kılıç yapmasını söylemediğinde günah işlemiş olacağını ifade etmektedir (KK: 1,2). Irk atma işleminde Karaca Ahmet Dede için suya atılan ip takılı çuvaldız küflendiği takdirde, yukarıda bahsedilen Yunus Dede ye bağlanma uygulamasında yapılan uygulamaların aynısının Karacaahmet köyüne gidilip, orada bulunan Karaca Ahmet Dede türbesinde yapılması gerekmektedir (KK: 1,2). (Fotoğraf No: 12) Irk atma işleminde imam adına suya bırakılan bıçak küflenirse, köyde muska yazma işinden anlayan Tahsin Hoca ya müracaat edilmektedir. Tahsin Hoca resmi olarak imamlık yapmamış olmakla birlikte, ihtiyaç duyulduğunda köyde resmi imamın yaptığı bütün din hizmetlerini yapabilen birisidir. (K.K. 9, 10) Tahsin Hoca, ırk atmada imam çıktı diye kendisine müracaat edenlere Kuran-ı Kerim den Lokman suresinin ilk üç ayetini bir kağıda yazar ve bu kağıdı üçgen şeklinde muska haline getirir. Çocuğu olmayan kadın bu muskayı yatarken yastığın altına koyar, uyandığında üzerinde taşır. Tahsin Hoca, kadının bunu, banyo yaparken çıkartmasının, bunun dışında boynunda taşımasının daha iyi olacağını ifade etmektedir. Bebek doğduktan sonra bu muska belli bir süre, özellikle kırkı çıkıncaya kadar bebeğe takılır (KK: 1,2,4). Yukarıda yapılan işlemlerden sonra kadının çocuğu olursa, Yunus Dede ye gidip kurban kesmesi gerekmektedir. Kurban olarak, maddi durumu iyi olanlar küçükbaş hayvan kesmekte ve etini fakirlere dağıtmakta, maddi durumu iyi olmayanlar ise horoz veya tavuk kesip bir fakire vermektedir. Ayrıca bahsettiğimiz ritüellerden Yunus Dede ye bağlanma sonucu doğan çocuk erkek ise Yunus, kız ise Meliha ismi verilmelidir. Erkek çocuğa Yunus isminin verilmesinin Yunus Dede den dolayı olduğu bilinmekte, fakat kız çocuğuna Meliha isminin verilme sebebi bilinmemektedir. Şayet kadın Karaca Ahmet Dede ye bağlandıktan sonra erkek çocuğu olursa Ahmet, kız çocuğu olursa Sultan ismi verilir. Erkek çocuğa Ahmet isminin verilmesi, Karaca Ahmet Sultan türbesi içindeki mezarlardan birisinin Karaca Ahmet e ait olduğuna inanılmasından, kız çocuğa Sultan ismi verilmesi ise türbe içindeki ikinci mezarın Karaca Ahmet in annesi Sultan a ait olduğuna inanılmasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca çocuk doğduktan sonra Karaca Ahmet Sultan türbesinde kurban kesmesi gerekmektedir. İmamın yazdığı muska sonucu doğan çocuğa istenilen isim verilebilir. Fakat çocuğun göbek adının erkek olursa Yunus Ahmet, kız olursa Meliha Sultan verilmesi geleneği vardır (KK: 5,6,7, 13-14). 2. IRK ATMA OCAĞI UYGULAMALARININ ANALİZİ Geleneksel Türk dininin bir unsuru olan kamlık geleneğindeki kamın hastaları sihirsel bazı yöntemlerle tedavi etme usulünün, İslami dönemle birlikte içerisine İslami motifler de katılarak ocak geleneğiyle varlığını günümüze kadar devam ettirdiği anlaşılmaktadır. Zira gerek kamın, gerekse ocaklığın soydan gelmesi ve her ikisinin de amacının hastaları tedavi etmek olması aralarındaki ortak hususlardan bazılarıdır (Günay- Güngör, 2007: ; Kafesoğlu, 1980: 24, 33-34, 41; Eliade, 1999: 247; Boratav, 1973: 137). Takmak köyündeki ırk atma ocağı olan Galip Yıldırım ın, ocaklığı babasından alması ve tedavide kullandığı sihirsel yöntemler, Geleneksel Türk dinindeki kamlıkla örtüşen benzerliklerdir. Diğer taraftan, Divanü Lûgatit-Türk te, geçen Kam ırkladı: şaman kâhinlik etti, ırka baktı cümlesi ile ocağın isminin ırk atma ocağı olması arasında benzerlik dikkat çekicidir. Diğer taraftan ırk atma ve dedeye bağlama uygulaması tamamlandıktan sonra Galip Yıldırım a verilen bir miktar para, geleneksel Türk dini içerisinde ayin ve tedaviden sonra kama verilen ve ürüng denilen ücreti hatırlatmaktadır. Verilen ücret hususunda Galip Yıldırım ile kam arasındaki ortak husus, her ikisinin de pazarlık yapmaması ve verilen ücrete itiraz etmemesidir (İnan, 1998: II, ; İnan, 1995: 80). Ayrıca Eliade nin de belirttiği gibi, Tunguz şamanlarının görevleri

7 Faldan Tedaviye: Irk Atma Ocağı (Takmak Köyü-Galip Yıldırım Örneği) 153 arasında kabileyi tehdit ettiğine inanılan hastalık, uğursuzluk, kısırlık gibi belaların nedenlerini bulup, durumu düzeltmek yer almaktadır (Eliade, 1999: 270). Bunlardan hareketle, Galip Yıldırım ile geleneksel Türk dini içerisindeki soydan gelen erkek kamlar arasında önemli ölçüde benzerliklerin bulunduğunu söylemek mümkündür. Galip Yıldırım ın Cuma akşamı bir bıçak ve iki çuvaldızı Yunus Dede, Karaca Ahmet Dede ve imam adına su dolu cezve içerisine bırakılması ve paslanan bıçak veya çuvaldızları kontrol etmesi, çocuk sahibi olmak için takip edilmesi gerekli yöntemin belirlenmesine yönelik bir uygulamadır. Bu da Tunguz şamanlarının birçok nedenlerle düzenledikleri asıl ayinlerinden önceki ön-seansları hatırlatmaktadır (Eliade, 1999: 270). Diğer taraftan, ırk atma ve sonrası dedede yapılan uygulamalarda Fadime Yıldırım ın, Galip Yıldırım a yardım etmesi -onun konuşma güçlüğü çekmesinin yanı sıra- ocağın kadınlara yönelik olmasından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Bu durumda Fadime Yıldırım, Yakut şamanlığında ayin esnasında ateşe birkaç at kılı atan şaman yardımcısını (Eliade, 1999: 262) hatırlatmaktadır. Irk atmada suyun kullanılmasının, geleneksel Türk dinindeki yer-su (yer-sub) kültleri içerisindeki su kültü inancından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Geleneksel Türk dininde yer-sular, ıduk yani kutsal sayılır ve bunların ruhlarının Türklerin mukadderatını yönettiğine inanılırdı (Günay-Güngör, 2007: 72, 77; İnan, 1976: 204; Atmaca, 2011: 52). Bu bilgiler ırk atmada suyun kullanılma nedeninin ipuçlarını göstermektedir. Diğer taraftan su kültü, eski Türkler arasında önemli bir dini anlam ve mahiyet taşımaktadır. Ayrıca su, Türklerin dini tarihi içerisinde temizlik ve safiyet sembolü olmuştur. Altaylıların inanışlarına göre yer-su ruhları, insanların bulunduğu yerlerde yaşar ve ehil hayvanlara bereket verir (İnan, 1998: II, 491; (Günay-Güngör, 2007: 72, 77). Bu bilgiler, ırk atmada kullanılan suyun, işlem bittikten sonra insanların ayak basacakları yerlere dökülmeme gerekçesini izah etmektedir. Irk atma işleminde iki çuvaldız ve bir bıçağın kullanılması, İslam öncesi dönemde Türklerin demire verdiği kutsallığın izlerini taşımaktadır. Zira demir, eski Türklerde Tanrı tarafından gökten indirilen ve ruhu olduğuna inanılan kutsal bir madendir. Ayrıca Türkler demirin kötü ruhları kovduğuna inanmışlardır. Bundan dolayı Türkler demire koruyucu ve kurtarıcı özellikler vermişlerdir Bu bilgilerden hareketle ırk atma işleminde, geleneksel Türk dininde koruyucu ve kurtarıcı özellik taşıyan demirden yapılan paslanmaz bıçağın ve çuvaldızların, temizlik ve saflık sembolü suya bırakılarak, belli bir süre içerisinde paslanmasıyla, çocuğun hangi yöntemle olacağı hususunda bir nevi fal aracılığı ile haber verdiğine inanıldığı anlaşılmaktadır. Diğer taraftan suya bırakılan her bir çuvaldızın köylüler arasında kutsal sayılan bir kişiyi sembolize ederek suya bırakılması, kutsal kişiler ile demirin koruyucu ve kurtarıcı özelliklerinin bütünleştirildiğini ortaya koymaktadır. Ayrıca, paslanmadığına inanılan bıçağın, belli bir süre suda bekletilmesi suretiyle küflenmesiyle hastalık ve hastalığın tedavi yöntemi arasında bir bağ kurulmaktadır. Normal şartlarda paslanmayan bıçağın, başka bir ifade ile koruyucu ve kurtarıcı özellik taşıyan demirin paslanması, kutsalın olumsuz tezahürünü ve hastalığı; kutsal kişi adına atılan bıçağın paslanması ise hastalığın tedavi yönteminin belirlenmesini ve kutsalın olumlu tezahürünü sembolize ettiğini söylemek mümkündür (Kılıç, 2012: 305). Irk atma ocağı uygulamaları içerisinde yer alan dedeye bağlanma ritüeli ve dolayısıyla çocuk sahibi olmak için türbe ziyareti, birçok Türk topluluklarında da görülmektedir (Acıpayamlı, 1974: 20-21; Polat, 2008: 70-71; Arık, 2005:138; Zaripova Çetih, 2009: 63). Zira Manas destanında, Manas ın babası Cakıp Han ın, büyük hanımı Çayındı Hatun için sarf ettiği Seninle evlendiğim, tam on dört yıl oldu. Sen belini sağlam bağlamadın, bir çocuk

8 154 Sami Kılıç doğurmadın. Mezarlı yerleri, yatırları ziyaret edip elmalı, kutlu yerlerde yuvarlanmadın, kutlu pınarda gece kalıp çocuk istemedin. (Manas Destanı, 1992: 6) ifadeleri bu uygulamanın köklerinin, geleneksel Türk dinindeki atalar kültüne dayandığını ortaya koyan en güzel örneklerden birisini teşkil etmektedir. Sadece Türklerde değil, birçok toplumda görülen atalar kültünün temelinde, ölmüş olan ataların ruhlarının, geride kalanlara iyilik veya kötülük getirebileceği inancı ve onlara duyulan minnet hissi bulunmaktadır. Eski Türklerdeki atalar kültünde, ölen her atanın mezarı değil, sadece kahraman olanların mezarları ziyaret yeri olmuş ve buralarda kurbanlar sunulmuştur. Dolayısıyla, eski Türk dinindeki çeşitli amaçlarla ulu kişilerin mezarların ziyaret edilmesi uygulamasının, İslamiyet le birlikte evliya türbelerini ziyaret etme formuna dönüşerek varlığını günümüze kadar sürdürdüğü anlaşılmaktadır (Günay- Güngör, 2007: 80,85, 102). Diğer taraftan çocuk sahibi olmak için türbelerin ziyaret edilmesi, kutsalın bu mekanlarda tezahür ettiği ve var olduğu inanışı ile bağlantılıdır (Günay vd, 1996: ; Selçuk, 2004: 156). Galip Yıldırım ın, dedeye bağlama ritüelinde, türbedeki kovuktan aldığı toprağı, uygulama yapılan kadının bir bardak suya koyup içmesi, kutsalla temas ve onun sirayet edici özelliğinin tezahürü niteliğindedir. Ayrıca dedeye bağlandıktan sonra doğan çocuğa dedenin (zatın) isminin verilmesi de kutsalla temas ve onun sirayet edici özelliğinin bir başka yansımasıdır (Kılıç, 2012: 306). Dedeye bağlanma ritüeli esnasında ağaca bez bağlanması, yatır duvarına madeni para bırakılması geleneksel Türk dinindeki saçı uygulamasıyla ilgilidir. Eski Türklerde en önemli ibadet kurban sunumudur. Eski Türkler arasında en yaygın ibadet kanlı kurbanı olmakla birlikte, saçı niteliğinde kansız kurbanlar da önemli bir yer tutmaktadır. Geleneksel Türk dininde saçı niteliğinde olan sunumların yalama denileni, kutsal ağaçlara ve kamın davuluna bez bağlanmasından ibarettir (Günay-Güngör, 2007: 96; Araz, 1995:145; İnan, 1995: 98). Galip Yıldırım ın dedeye bağlama uygulaması esnasında dedenin mezarındaki kovuktan toprak çıkartması ve bu toprak içerisinde canlı bir böcek olup olmadığını kontrol etmesi, bir bakıma benzetmeli veya ak büyü niteliğindedir. Bu uygulamada türbedeki kovuğun, ana rahmini, çıkan canlı böceğin ise doğacak olan bebeği sembolize ettiği anlaşılmaktadır (Kılıç, 2012: 307). Diğer taraftan, topraktan çıkan böcekle doğacağına inanılan çocuğun cinsiyeti arasında bir bağ kurulmaktadır. Karıncanın çalışkanlığı ve yuvasına bağlılığının kız çocuğuyla, örümceğin yüksekte yaşaması ve yapmış olduğu ağ ile avlanmasının erkek çocuğuyla irtibatlandırıldığı anlaşılmaktadır. Diğer bir büyüsel işlem ise, dededeki kuru kütük veya kuru ağaca Galip Yıldırım ın kuşağı üç İhlas bir Fatiha okuyupüfleyerek üç defa bağlayıp çözmesidir. Birçok toplumda olduğu gibi gerek İslam öncesi gerekse İslam sonrası Türk topluluklarında da çeşitli amaçlar için yapılan büyüsel işlemlerde, ipi okuyup-üfleyerek düğümleme yaygın olan uygulamalar arasındadır. İslam öncesi dönemlerde büyü olarak yapılan işlemlerde kamın söylediği efsunlu sözlerin yerini, İslam sonrası Kuran-ı Kerim ayetleri veya surelerinin aldığı anlaşılmaktadır (İnan, 1998, I, 467, 479; Tanyu, 1992: ; Araz, 1995: 152; Roratav, 1973: 141). Ayrıca, Galip Yıldırım ın yapmış olduğu bu işlemde, kuşağın kuru kütüğe üç defa bağlanıp çözülmesiyle, kadındaki hamileliğe mani rahatsızlığın büyüsel teknikle kütüğe transfer edilmesi söz konusudur. Geleneksel Türk dini içerisinde hastalığın başka bir varlığa transferi pratiği, göçürme olarak tanımlanmaktadır. Çeşitli Türk topluluklarında kamların hastalıkları bazı hayvan veya bir nesneye büyüsel işlemlerle göçürdükleri bilinmektedir (Araz, 1995, 161; İnan, 1998: I, 478). Galip Yıldırım ın yapmış olduğu işlemlerde bir diğer sihirsel uygulama ise ırk atmada küflenen bıçaktaki küfün suya karıştırılarak çocuğu olmayan kadına içirilmesidir. Anlaşılan o ki, bıçağın veya demirin küflenmesiyle ortaya çıkan arıza ile kadından kay-

9 Faldan Tedaviye: Irk Atma Ocağı (Takmak Köyü-Galip Yıldırım Örneği) 155 naklanan çocuk sahibi olmaya engel rahatsızlık arasında bir bağlantı kurularak, küflü suyun içirilmesiyle bu rahatsızlık tedavi edilmeye çalışılmaktadır. Diğer taraftan ırk atmada küflü suyun içirilmesi ile Başkırtlarda hastalığı tedavi etmek için hastanın başının üzerinde bulunan su dolu kaba eritilen kurşun dökülmesi ve bu suyun hastaya içirilmesi (Tanyu, 1992: 504) arasında bir benzerlik bulunmaktadır. Irk atma işleminde imam adına atılan bıçağın küflenmesi nedeniyle muska yazdırılması, sadece Takmak köyünde değil Türkiye nin birçok bölgesinde ve diğer Türk topluluklarında yaygın olarak görülen bir uygulamadır. Geleneksel Türk dinine mensup Türklerde kamların, Budizm i kabul eden Türklerde Budist rahiplerin, Maniheizm i kabul eden Türklerde ise Maniheist rahiplerin çeşitli amaçlar için muska yaptıkları bilinmektedir. Müslümanlıkla birlikte muska yazma ve taşıma uygulaması, İslami motiflerle bezenerek günümüze kadar varlığını devam ettirmiştir (İnan, 1976: ; Tanyu, 1992: 504; Selçuk, 2004: ). Irk atma ocağında yapılan işlemlerin çoğunda üç İhlas ve bir Fatiha suresinin okunması ve dedede iki rekat namaz kılınması İslami unsurlardandır. Bu uygulamalar, ırk atma ocağının toplum nazarında meşruluk kazanabilmek ve aynı zamanda cazibe merkezi olma özelliğini devam ettirebilmek için, İslami unsurlara müracaat ettiğini göstermektedir (Kılıç, 2012: 307). SONUÇ Özellikle kırsal kesimlerde olmakla birlikte Anadolu nun tamamında hastalık ve tedavi konularında ilgili ocaklara ve halk hekimliği uygulamalarına müracaat edilmektedir. Uşak ili, Eşme ilçesi, Takmak köyünde de çocuğu olmayan, düşük yapan veya doğumdan sonra kısa süre içerisinde çocuğu ölen kadınların müracaat ettiği ocağa, ırk atma ocağı ismi verilmektedir. Ocak içerisinde gerçekleştirilen uygulamalarda iki önemli unsur karşımıza çıkmaktadır. Bunlardan ilki uygulama sırasında kullanılan su, toprak, demirden yapılmış çuvaldız ve bıçak, kütük ve kuşaktır. Uygulamada yer alan bu malzemelerin kullanılış amacında geleneksel Türk dinine ait izler bulunmaktadır. İkinci önemli unsur ise uygulamanın gerçekleştiği mekandır. Burada da kutsal kabul edilen iki türbenin bulunduğu görülmektedir. İslam öncesi dönemdeki atalar kültüne dayanan ziyaret fenomeni, İslam dan sonraki süreçte kendisinde farklı özellikler görülen, din konusunda üstün vasıflara sahip olduğu düşünülen ve toplum tarafından benimsenen veli-evliya türbeleri etrafında devam ettirilmiştir. Bütün bunlar, ırk atma ocağının, gerek geleneksel Türk dininde gerekse İslam da kutsal kabul edilen unsurları kullanarak, çocuğun olmasına engel teşkil eden olumsuzlukları ortadan kaldırmayı amaçladığını ortaya koymaktadır. KAYNAKÇA Acıpayamlı, O. (1974). Türkiye de Doğumla İlgili Âdet ve İnanmaların Etnolojik Etüdü, Ankara. Araz, R. (1995). Harput ta Eski Türk İnançları ve Halk Hekimliği, Ankara. Arık, D. (200). Azerbaycan Türklerinin Dini Tarihi ve Halk İnanışları, Ankara. Artun, E. (2010). Türk Halk Bilimi, İstanbul. Atmaca, V. (2011). Tarih Boyunca Hastalık Algılamasında Dua Şifa İlişkisi, İstanbul. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. (1992). C. I, III, Çev. Besim Atalay, Ankara. Eliade, M. (1999). Şamanizm, Çev. İsmet Birkan, Ankara. Günay, Ü., Güngör, H. (2007). Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dinî Tarihi, İstanbul. İnan, A. (1995). Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara. İnan, A. (1976). Eski Türk Dini, İstanbul. İnan, A. (1998). Makale ve İncelemeler I-II, Ankara. Kafesoğlu, İ. (1980). Eski Türk Dini, Ankara.

10 156 Sami Kılıç Kılıç, S. (2012). Çocuk Sahibi Olmak İçin Dinsel-Sihirsel Bir Uygulama: Irk Atma Ocağı (Takmak Köyü-Elif İskeçe Örneği), Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Güz/Fall, S. 63. Kılıç, S. (2017). Halk Hekimliği/Sağaltma Ocakları İle İlgili İnanışlar, Halk İnanışları El Kitabı, Editörler Durmuş Arık-Ahmet Hikmet Eroğlu, Ankara. Kılıç, S., Altuncu, A. (2017). Karaca Ahmet- Sultan Türbesinde Çocuk Sahibi Olmak İçin Gerçekleştirilen Halk Hekimliği Uygulamaları, IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu, Nisan Niğde. Orkun, H. N. (1987). Eski Türk Yazıtları, Ankara. Örnek, S. V. (1973). Budun Bilim Terimleri Sözlüğü, Ankara. Boratav, P. N. (1973). Türk Halk Bilimi II 100 Soruda Türk Folkloru, İstanbul. Polat, K. (2008). Beşikten Mezara Kırgız Türklerinde Gelenek ve İnanışlar, Ankara. Selçuk, A. (2004). Tahtacılar, İstanbul. Tanyu, H. (199). Büyü, T.D.V. İslam Ansiklopedisi, C. 6, İstanbul. Türk Dil Kurumu, (2009). Türkçe Sözlük, Ankara. Zaripova Çetin, Ç. (2009). Tatar Türklerinin Gelenek ve Görenekleri, Ankara. Kaynak Kişiler KK: 1, Yıldırım, G., 1934 doğumlu, Takmak KK: 2, Yıldırım, F., 1938 doğumlu, Takmak KK: 3, Karataş, M., 1977 doğumlu, Eşme ilçesinde ikamet etmekte, Lise KK: 4, YILDIRIM, Tahsin, 1939 doğumlu, Takmak köyünde ikamet etmekte, ilkokul mezunu KK: 5, Kılıç, Ü., 1944 doğumlu, Takmak köyünde ikamet etmekte, ilkokul KK: 6, Kılıç, A., 1976 doğumlu, Takmak KK: 7, Kılıç, G., 1961 doğumlu, Takmak KK: 8, Kılıç, S., 1938 doğumlu, Takmak KK: 9, Karataş, İ., 1932 doğumlu, Takmak KK: 10, Çıvgın, S., 1953 doğumlu, Takmak KK: 11, Yıldırım, M., 1934 doğumlu, Karacaahmet köyünde ikamet etmekte, ilkokul KK: 12, Akar, S., 1968 doğumlu, Karacaahmet

11 Faldan Tedaviye: Irk Atma Ocağı (Takmak Köyü-Galip Yıldırım Örneği) 157 FOTOĞRAFLAR

12 158 Sami Kılıç