İSLÂM ÖNCESİ DIŞA KAPALI ARABİSTAN DA SOSYO-EKONOMİK BULGULAR VE SU LÛKLAR HAREKETİ

Transkript

1 İSLÂM ÖNCESİ DIŞA KAPALI ARABİSTAN DA SOSYO-EKONOMİK BULGULAR VE SU LÛKLAR HAREKETİ İsmail ÖZSOY Uluslararası Ekonomik İlişkiler Bölümü, Uluslararası Karadeniz Üniversitesi, Tiflis / GÜRCISTAN ismailozsoy@yahoo.com iozsoy@ibsu.edu.ge ÖZET Ortak yanları yanı sıra bir çok farklı özelliği de bulunan biri dışa açık diğeri kapalı iki bölgeden oluşan Arabistan, İslâm ın doğduğu coğrafya olarak araştırmacıların hep ilgisini çek-miştir. Her iki bölge müstakbel İslâm toplumunun oluşmasında katkıda bulunmuştur. Çalışmada, yarımadanın sosyo-ekonomik yapısı genel olarak ele alındıktan sonra, önce insan hayatının çöl şartlarına uyumunu en iyi temsil eden bedevîlerin sosyal ve ekonomik hayatından elde edilen bulgulara yer verilmiş, sonra bir bedevî gençler topluluğunun çölde geliştirdiği ve ortak mülkiyete vurgu yapan Su luklar hareketi incelenmiştir. Çalışmadan, çöldeki çetin hayat şartlarının ortak mülkiyeti doğurduğu ve dayanışmayı geliştirdiği sonucuna varılmış ve bu özellikleriyle bedevîle-rin sosyal adaleti esas alan İslâm ı benimsemekte zorlanmamış olabilecekleri sonucuna ulaşıl-mıştır. Anahtar Kelimeler: Arabistan, Arap, İslam, bedevî, Su lûk, ortak mülkiyet SOCIO-ECONOMIC FINDINGS IN THE CLOSED REGION OF ARABIA THE MOVEMENT OF SU LUKS BEFORE ISLAM AND ABSTRACT Composed of two regions, one is closed and other is open to world, each with different features besides common sides, Arabia has always attracted attention of researchers for being birthplace of Islam. Both regions contributed to the making of would-be Islamic society. In the study, after socio-economic structure is taken of the peninsula in general, the findings are dealt with of social and economic life of the bedouins who represent the best adaptation of human life to desert conditions. Then is studied the movement of Su lûks, which highlighted common property, developed by a community of young bedouins in desert. The study concludes that harsh life conditions gave way to common property and developed solidarity, and that the bedouins, with these characteristics, may have not encountered any difficulty with conversion to Islam based on social justice. Key Words: Arabia, Arab, Islam, bedouin, Su lûk, common property GİRİŞ Türkçe de Arap yarımadası olarak da geçen Arabistan, bugün dünya nü-fusunun bir çeyreğinden fazlasının mensup olduğu İslâm ın doğup dünyaya yayıldığı bir mekân olmasıyla dikkat çekmektedir. Bu bölgede, Allah ın birliği esasıyla her şeyden önce bir inanç sistemi olarak ortaya çıkan İslâmiyet, bu inanç ve ahlak sistemiyle birlikte, mensuplarına yeni sosyal ve ekonomik norm-lar da getirmiştir. Bu normların ifade ettiği anlamın anlaşılması ve bir karşılaştırmaya imkân vermesi açısından İslâm ın doğup geliştiği yer olan Arap yarıma-dasının sosyoekonomik özelliklerinin ortaya konmasında fayda vardır. Yapılan araştırmalar, İslam öncesi Arabistan ın sosyo-ekonomik yapı iti-bariyle biri dış dünyaya kapalı, diğeri dışa açık olmak üzere iki kısma ayrıl-dığını ortaya koymaktadır. Yemen, Mekke, Medine ve Suriye gibi dış tesirlere maruz bölgeler tarım, el sanatları ve ticaret temeli üzerinde yüksek bir hayat standardına ulaşmakla birlikte, bu bölgelerde gelir farklılaşması ve sınıflı top-lum yapısı ön plana çıkmıştır. Dış dünyaya kapalı olan kısım ise, yabancı görüş-lerin

2 hiç tesir etmediği veya çok az tesir ettiği iç kısımlar ile Araplardan başka hiç kimsenin girmediği bazı sahil bölgeleri içine alır. Çalışmamıza konu teşkil eden dışa kapalı kısımda yaşayan bedevîlerin hayatı büyük ölçüde meçhul olup, bunlar hakkındaki en eski bilgiler ancak İslâm dan yüz elli sene öncesine kadar uzanmaktadır. Sürekli düşmanlık ve sa-vaşlar sebebiyle bir medeniyet kuramayan ve yazı bilmedikleri için tarihlerini yazamayan bedevîler hakkındaki bilgiler ancak kutsal kitaplardan, bu insanlarda çok gelişmiş olan şiirlerden ve sözlü rivayetlerden elde edilebilmektedir. 1 İslâmî literatürün onun doğuşundan yüz elli yıl kadar sonra oluşmaya başladığı da dikkate alınırsa, câhiliye (jahiliyya: time of ignorance) denilen İslam öncesi dö-nemle ilgili kaynakların ne derece güvenilir olduğu konusunda kesin bir şey söylemek mümkün olamamaktadır. 2 Çalışmada, yarımadanın bir bütün olarak ekonomik ve sosyal yapısına genel bir bakış yapıldıktan sonra bedevîlerin eko-nomik ve sosyal yaşantılarından elde edilen bulgulara yer verilecek, sonra tarihe Su lûklar olarak geçen bir gençlik hareketine ve bu hareketin uyguladığı ortak mülkiyet ekonomisine temas edilecektir. YARIMADANIN GENEL GÖRÜNÜMÜ Bazı teorilere göre aslında başlarda çok verimli olan Arabistan devamlı yaşanan kuraklıklar sonucu çölleşmiş ve su kaynakları ve ekilebilir alanlarını kaybetmiştir. 3 Büyük kısmı itibariyle çöl olan Arabistan, ziraat ve zanaata pek elverişli olmadığından, binlerce yıl boyunca verimli bölgelere doğru devamlı Arap göç dalgalarına sahne olmuştur. Bu coğrafî özelliğinin yanı sıra, nüfus ya-pısı birbirinden bağımsız kabileler temeline dayanan yarımadanın, sahip olduğu ilginç sosyo-politik özellikleri sebebiyle tarih boyunca tek bir otoriteye bağlan-dığı görülmemiştir. 4 Arabistan, tarihin en eski zamanlarından beri eski Mezopotamya, Nil ve İndus vadileri ile Batı Hint kıyıları ve Habeşistan da kurulan uygarlıklar ara-sında bir transit geçiş alanı fonksiyonu görmüştür. Yarımadanın bu stratejik durumu özellikle güney batıda yaşayan sakinlerine transit ticarette aracılık göre-vi yükleyerek canlı uygarlıklar kurmalarını sağlamıştır. Bununla beraber yarı-mada, doğal şartları ve dağınık nüfus yapısı sebebiyle, siyasî birliğini sağlaya-madığı gibi, ekonomik açıdan da hiç bir zaman önemli hale gelememiştir. Yarımadanın kaderi ancak İslam ın doğuşuyla birlikte değişmiştir. 5 Medenî topluluklar zaman içinde yarımadanın daha çok ağaç ve ekini bol olan güney batı kısmında görülmüştür. 6 Talihli Arabistan (Arabia Felix: Fortunate Arabia) denilen bu bölgede Main, Sebe ve Himyeri devletleri kurul-muştur. 7 Bunlardan tarihî açıdan en önemlisi olarak görülen uygarlık, kralları Belkıs olarak bilinen Sebelilerdir. Süleyman Peygamberle olan ilişkileri Tevrat ve Kur an gibi kutsal kitaplarda anlatılan ve Kur an da güneşe taptıkları belir-tilen Sebelilerden 8 önce de Arabistan da medeniyetlerin varlığı kabul edilmek-tedir. İleri bir uygarlık düzeyine ulaşan Sebe Devleti, M. Ö. VIII. yüzyıl dolay-larında barajlar inşa ederek istikrarlı bir tarım hayatına kavuşmuş, ancak bu barajların Arim denilen sellerle yıkılmasıyla halk dağılmak zorunda kalmıştır. Kur an, bu devletin adını taşıyan sûrede Sebe ülkesinin zenginliğini ve bu 1 Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi (DGBİT), Heyet, İlmî Müşavir ve Redaktör: Hakkı Dursun Yıldız, Çağ Yayınları, İstanbul 1986, I, s Berkey, Jonathan, The Formation of Islam: Religion and Society in the Near East, , Cambridge University Press, UK, 2003, s ; Benzer açıklamalar için bkz. Peters, F. E., Islam: A Guide for Jews an Christians, Princeton University Press, New Jersey, 2003, s Lewis, Bernard W., The Arabs in the History, Oxford University Press, New York, 1993, s. 17. Bu iddiayı taşıyan teoriye Winckler-Caetani teorisi denmektedir. 4 Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi (Çev. Salih Tuğ), İrfan Yayımcılık, İstanbul 1990/ 1411, 5. Yayın, II, s Farah, Caeser E., Islam: Beliefs and Observance, 7 th ed., Barron s Educational Series, Inc., NY, 2003, s es-sâlih, Subhî, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri Doğuşu ve Gelişmesi (Çev. İ. Sarmış), Bir Yayıncılık, İstanbul 1983, s Farah, age, s Kur an, Neml, 26.

3 ülkeden Şam a kadar olan alan içinde bir çok şehrin kurulduğunu anlatarak, bu kavmin, Arim seliyle nankörlükleri sebebiyle yok edildiğini bildirir. 9 SOSYAL YAPI İslâm öncesi dönemde Arap toplumu hürler, mevâlîler ve kölelerden te-şekkül etmişti. Hürler de kendi aralarında eşraf ve avam olarak ikiye ayrılmıştı. Mevâlîler, azad edilmiş köleler olup, bunlar hür insanlarla evlenemezlerdi. Köle ve cariyeler mal gibi miras kalır, panayırlarda satılır, tarım ve ticarette çalıştırılırlardı. 10 Yaşadıkları mekan bakımından da Arap yarımadası sakinleri, göçebe (nomadic) bedevîler 11 ve yerleşik (sedentary) hayat süren medenîler (şehirliler) olarak iki gruba ayrılır. Nüfus bakımından Arapların çoğunluğunu oluşturan bedeviler, 12 çobanlıkla uğraşır, harbi sever, devamlı birbirleri üzerine yağma ve baskınlar yaparlardı. Yerleşik hayat sürenler ise şehirlerde otururlardı. Bunlar mesailerini ziraat ve ticarete sarf etmişler ve bu yolla maddî bakımdan iyi bir duruma gelmişlerdir. 13 Arap yarımadasının merkezinde yaşayan bedevî-lerin hayatında ortaklığın hâkim olduğu görülürken, yarımadanın kuzey ve güneyi ile Mekke ve Yahudilerin yaşadığı bölgelerde sınıflı bir hayat veya bir tür kapitalizmin varlığı 14 dikkat çekmektedir. Arabistan da kabilelerin ayrı ayrı miras hukukları tesbit edilmemiştir. Ancak sağlam belgelerde görüldüğüne göre, Medine de miras, yalnız savaşma yeteneğine sahip büyük oğula kalıyor; yalnız kadınlar değil, küçük erkek çocuk-lar da miras alamıyorlardı. 15 Kadınların mirasçı olması bir tarafa, kocası ölen kadın, onun bıraktığı bir mal gibi telakki ediliyordu. Erkekler, kadın istemese bile onunla evlenme veya başkasıyla evlendirme hakkına sahip olduklarını düşünüyor, kadın vasıtasıyla ekonomik kazanç sağlama yoluna gidiyorlardı. 16 Misafirperverliğe büyük önem verilen Arap toplumunda dikkat çeken meziyetlerden birisi cömertliktir. Arapların bu özellikleri, bu dönemde çok gelişmiş olduğu bilinen Arap şiirinin en önemli konularını teşkil etmiştir. Arap tarihinde cömertlik ve iyiliğin çok sayıda örnekleriyle karşılaşmak mümkündür. Malın çoğunlukla bir araç olarak görüldüğü, zenginliğin iyilik ve yardım için sevildiği ve malın bu amaçlarla toplandığı Arap toplumunda cömertlik duygu-sunun, bir çeşit malda ortaklık düşünce ve uygulamasına yol açtığı görülmek-tedir. 17 EKONOMİK DURUM İslâmiyet öncesi Arabistan da Hicaz halkı ticarette, Yemen halkı tarımda ileri gitmiştir. Yarımadada her yıl belli yer ve zamanlarda düzenlenen pana-yırlar, İslâm öncesi Arabistan a bir iktisadî federasyon görünümü kazandırmış; iktisadî, sosyal ve kültürel hayatı derinden etkilemiş ve biçimlendirmiştir. Bazı şehirlerde el sanatları önemli hale gelmiştir. Bunlardan dokumacılık, demircilik, dericilik, terzilik, şarapçılık, kuyumculuk, marangozluk ve ıtriyatçı-lık belli başlı sanayi kollarını oluşturmuş, özellikle deri ve dericilik yaygın hale gelmiştir. 18 Yarımadanın su bulunan yerlerinde sebze ve hurma, bazı yerlerde de buğday ve üzüm yetiştirilmekle birlikte, dışarıdan gelen hububat kervanları yarımadanın kendine yetecek ziraî üretime sahip olmadığını göstermektedir. Yarımadada deve, keçi ve at en çok beslenen hayvanlardır. Tarım ve hayvan-cılığın geliştiği 9 Kur an, Sebe, Özaydın, Abdülkerim, Arap, İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1991, III, s Bunlara A rabî de denir. 12 King, G. R. D., Appreciation of Arabian Architecture, Mukarnas, Ed. Oleg Glabar, Netherlands, 1991, s Hasan, İbrahim Hasan, Siyasî Dinî Kültürel Sosyal İslâm Tarihi (İT) (Terc. İ. Yiğit, S. Gümüş), Kayıhan Yayınevi, İstanbul 1985, I, s DGBİT, I, s Taberî, Tefsîr, Kahire, IV, s. 171; Hamidullah, age, II, s Kur an, Nisa, 79; Özek, Ali vd., Kur an-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli, İstanbul 1982, s DGBİT, I, s Özaydın, agm, s

4 Medine ve Taif te, ziraat tekniklerinden hurma ağaçlarında toz-laştırma, meyve ağaçlarında da aşılamanın bilindiği kaydedilmektedir. Yağmu-run çok az olduğu yarımadanın iç kısımlarında halk, yağmurlu yerleri veya su kaynaklarını arayan göçebeler halinde hayat sürmüştür. Otu tükenip suları kuruyuncaya kadar bir suyun etrafında kalmışlar, sonra da kendilerine başka bir yer aramışlardır. Arap yarımadasının merkezi, gerçek Arap fikrini temsil etmektedir. Yarı-madanın ortasındaki bedevîler, kendi aralarında son derece güçlü bir ortaklık gerçekleştirmişlerdir. Tabiattan büyük zorluklarla elde edebildikleri çok az geliri, aralarında âdil bir şekilde paylaşmışlardır. Amman da yaşayan kabileler, erkeklerinin çıkardıkları inci ve balıkları, diğer kabileler ise tuz tabakalarını, hurmaları, otlakları, arpa ekinlerini, reçine ve zamkı aralarında paylaşmışlar-dır. 19 Bu genel tanıtımdan sonra Arabistan ın dışa kapalı bölgelerini ve bu bölgelerin sâkinleri olan bedevîlern sosyal ve ekonomik yaşantılarını daha yakın-dan ele alabiliriz. DIŞA KAPALI BÖLGELER VE BEDEVÎLERİN SOSYO-EKONOMİK YAŞANTILARI Arabistan ın dışa kapalı kısmında yaşayan bedevîlerin hayatı büyük ölçü-de bilinmezlerle doludur. Kendileri hakkındaki en eski bilgiler ancak İslâm dan yüz elli sene öncesine kadar uzanan bedevîler, sürekli düşmanlık ve savaşlarla dolu bir hayat yaşadıklarından bir medeniyet kurmaya muvaffak olamamış-lardır. Ortaya koydukları eserler de bedevîlerin düşmanları tarafından yok edil-miştir. Yazı bilmedikleri için tarihlerini yazamayan bedevîler hakkındaki bilgi-ler, daha önce de belirtildiği üzere, ancak kutsal kitaplar, bu insanlarda çok gelişmiş olan şiirler ve sözlü rivayetlerden elde edilebilmektedir. 20 Dışa kapalı bölgeleri sosyal ve iktisadî yapı olmak üzere iki başlık altında incelemekte yarar vardır. SOSYAL YAPI Eski Arap toplumunda homojen bir yapının egemen olduğu görülmek-tedir. Aralarında dil, din ve ırk birliği bulunan bütün Arap kabileleri lehçele-rinde farklılıklar bulunsa da sadece Arap dilini kullanmıştır. Tamamı Sami ırkı-na mensup olan Araplar, din olarak da büyük çoğunluk itibariyle putperest idi-ler. Eşya ve hadiselere yaşayan canlılar gibi bakar, insanlara zarar veya fayda vereceklerine inanırlardı. 21 Bu yeknesaklık, Sami ırkının Arap yarımadasında tüm safiyetini koruduğunu göstermektedir. 22 Miladdan yaklaşık 1000 yıl kadar önce çölde deve ile birlikte yerleşme ve yayılma imkanı bulan bedevî Araplar, esas itibarıyle kavgacı (aggressive) ve haşin yapılı insanlar olup, hayatları akıncılık ve kabile dayanışması esasları üzerine kurulmuştur. 23 Onlardaki bu kaba ve sert bireycilik, kabile otoritesi ve gelenekleri ile kabilenin yazılı olmayan yasalarıyla dengelenmiştir. 24 Düzenli bir toplum hayatından uzak yaşayan, silahsız dolaşmayan ve özgüvenleri tabiî karakterleri haline gelen bedeviler, çölün hakimi olmuşlardır. Yol, yön, su kaynakları ve çevre ile ilgili diğer tüm bilgilere sahip olduklarından, yerleşik hayat sahipleri bedevilere karıştığında veya onlarla yolculuk yaptıklarında onlara tabi olmak zorunda kalmışlardır. 25 Kuvvetin hâkim olduğu ve yakalanan yabancının esir edildiği çölde bir kabilenin himayesine girmeksizin yaşamak veya yolculuk yapmak mümkün değildi. Öldürülen bir kabile üyesinin intikamı yüzünden kan davaları ve harplerin bir kaç nesil boyu sürdüğü görülmektedir. 19 DGBİT, I, s DGBİT, I, s Lapidus, IRA M., A History of Islamic Societies, Cambridge University Press, UK, 2002, s Hasan, İT, I, s De Planhol, X., The Gegraphical Setting, Cabridge History of Islam, Vol: 2, Ed. P. M. Holt, B. W. Lewis, A. Lambson, A. K. S. Lambton), Cambridge University Press, UK, 1970, s Esposito, John L., Islam: The Straight Path, Oxford University Press, Oxford, 1988, s Ibn Khaldun, age, s. 95.

5 Çöl hayatı bir taraftan bedevî Arapların dil ve soylarını korurken, diğer taraftan da, asabiyet denilen kabile taassubunu doğurmuştur. 26 Bedevî kabileler, kabile asabiyetinin gölgesinde yaşamış ve bu güçlü duygu, kabile fertlerini birbirine kenetleyen ve diğer kabilelerden ayıran bir unsur olmuştur. Asabiyet duygusu kabilenin ruhunu teşkil etmiş ve bir Arap, ancak kan bağına dayalı bir idareyi tanımıştır. Bedevî, canını ve malını ancak kabilesi sayesinde koruyabilmiştir. 27 Kabile taassubu, aynı kabile fertleri arasında birlik ve beraberlik ruhu-nu hâkim kılarken, muhtelif kabileler arasında da mutlak ayrılıklara yol açmış-tır. Kabile reisliği ile su kaynakları ve otlaklardan ibaret olan hayat kaynaklarını ele geçirme mücadelesi, birbirine yakın olan kabileler arasında sık sık harplere sebep olmuştur. 28 Bedevîler arasındaki sosyal yapı, başında tek bir reis veya kabile şeyhinin bulunduğu aşiret düzeni şeklindedir. Kabile, birbirleri ile soy bağıyla bağlanan aşiretler veya ailelerden oluşmuştur. Aşiretin fertleri birbirlerini aynı kanın ço-cukları olarak görmüşlerdir. Ev veya çadırlardan oluşan ve bu çadırların kurul-duğu yerden ibaret olan mahallenin bütününe aile denmiştir. Genelde aşiretin ismi, kendisine nisbet edildiği en yukarıdaki dedeye bağlanmıştır. 29 Kabile reisliğine seçilebilmek için aranan şartlar, başta cömertlik olmak üzere yiğitlik, akıllılık ve uysallıktır. Kişi reislik makamına gelince mâlî gücü ölçüsünde insanlara yardım ederdi. Aciz ve zayıflara destek olur, mazlumlara yardım eder, esirleri kurtarır, fakirleri doyurur, mazlumların hakkını alırdı. Kay-nağı saygı ve sevgiye dayanan reislik, zorbalık ve istibdatla yürümezdi. Kabile fertleri, reisi kendilerine şefkat besleyen, işlerini görüp, kendilerini gözeten bir baba sayardı. 30 Reis savaşlarda ve baskınlarda kabileye kumanda eder, onları zulümden korur, kendisine sığınanları himayesi altına alırdı. Şüphesiz, kabilenin fertleri böyle birinin emrine itaat ederler, verdiği görevleri yerine getirirdi. An-cak, mutlak hürriyet ve aşırı benlik arzuları nefislerinde canlanan bedevîlerin, kabile reisinin koyduğu hükme boyun eğmedikleri de sıkça görülürdü. Kabile fertlerini koyduğu hükme boyun eğmelerini zorlayacak bir kuvveti bulunmayan reisin, onların düşmanlığını kazanmamak için âdil olmamak gibi bir seçeneği de bulunmuyordu. 31 Kabile reisinin sorumlulukları haklarından çok daha fazla idi. Etrafında aç veya muhtaçlar varken onun servet sahibi olması mümkün değildi. Reisin dağıttığı, kabilenin servetinden eline geçenden daha çoktur. Bu sebeple, ekono-mik hayatın sıkıntılarla dolu olduğu çöl hayatında, reislik konusunda zengin ve güçlü kimselerin fakir ve nüfuzlu kişilere tercih edildiği görülmüştür. 32 Araplarda evlilik çoğunlukla ailesinin rızasından sonra gerçekleşir ve bu konuda kadınların da fikri alınırdı. Ailelerin fertleriyle güçlü, zengin ve saygı duyulan bir duruma gelmesi için çok çocuk sahibi olmaları isteniyordu. Boşama hakkı erkeklere ait olmakla birlikte, boşama hakkına sahip olmayı şart koşarak evlenen kadınlar da vardı. 33 Utanma ve zillet duygusuyla kız çocuklarını diri diri toprağa gömmeleri, çok yaygın olmamakla birlikte Arapların çirkin adetlerindendir. 34 Erkek çocuk tercih edilmekle beraber, yalnız kız çocuklar değil, yoksulluk korkusuyla erkek çocuklar da öldürülebiliyordu. 35 Çöldeki kadınlar erkeklerden daha çok çalışıyordu. Bütün ev işleri, çocuğa bakmak, süt sağmak, yakacak toplamak kadının görevleri arasındaydı. Bununla beraber, bedevî kadın şehirdeki hemcinsinden daha itibarlı ve daha hürdü Asabiyet (consanguinity), aynı soydan gelenlerin veya bir başka sebeple aralarında yakınlık bulunanların muhaliflere karşı birlikte hareket etmelerini sağlayan dayanışma duygusudur. (Çağrıcı, Mustafa, Asabiyet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1991, III, s Özaydın, agm, s Hasan, İT, I, s Fuad Hamza, Kalbu l-cezireti l-arabiyye, s. 123 e atfen, DGBİT, I, s Ömer ed-dassûkî, el-fütüvvet Inde l-arabs, s ye atfen, DGBİT, I, s Lapidus, age, s es-sâlih, age, s Hasan, İT, I, s Kur an, Tekvir, Kur an, İsra, Özaydın, agm, s. 321.

6 İKTISADÎ YAPI Çölde yer yer su bulunan vahalarda yaşayan ve hayatı tehlike ve güçlük-lerle dolu olan bedevîlerin hayat tarzını bu zor şartlar belirlemiştir. Keçi veya deve kılından yapılan çadırlarda yaşayan bedevîlerin en önemli meşgaleleri koyun, keçi, deve, daha az sayıda olmak üzere at beslemek, avcılık ve baskın yapmaktır. 37 Göç ve seferlerin düzenli hayata imkân tanımadığı vahalarda yer-leşik tarım hayatının sükûnetini yaşayamayan bedevîler, el sanatı ve diğer kü-çük meslekleri de becerememişlerdir. Bedevîler tarım ve el sanatlarıyla uğraş-maktan nefret etmiş, bunlarla uğraşanları küçümsemişlerdir. 38 Bedeviler, o gü-nün şehir hayatına göre çok düşük düzeyde bir hayat sürmüşlerdir. Belli ölçüde tarım yapmakla birlikte bunun için gerekli araçlara sahip olamamışlardır. Bunda el sanatlarını küçümsemelerinin de rolü olduğu söylenebilir. Marangoz, terzi, kuyumcu gibi meslek erbabının yer almadığı bedevîlerde para da kullanılmamış, bunun yerine ekin, hayvanlar, süt, yün, post gibi hayvan ürünleri mübadele vasıtası olarak kullanılmıştır. 39 İnsan hayatının çöl şartlarına en iyi uyumunu temsil eden bedevî hayat tarzında 40 kuraklık ve kıtlık yıllarında açlık sürekli tehdit unsuru olmuştur. Kıt-lık zamanlarında bazıları, koyunun boynuz ve tırnaklarının yontulmasıyla elde edilen talaşı yemekle, bazıları da kesilen bir devenin damarından akan kanı içmekle yetinmek zorunda kalmıştır. 41 Bu sebeple kafilelere baskın yaparak soyan çok sayıda haydut ve asalağın buralarda bulunmasına şaşmamak gere-kir. 42 Bedevîlerin hayatı deve ile özdeşleşmiştir. Nakil ve mübadele vasıtası olarak kullanılan devenin etinden gıda, derisinden elbise, kılından çadır, gübre-sinden yakacak ihtiyacı temin edilmiştir. 43 Hayat şartları son derece çetin ve verimsiz olan çölde yayılan topluluklar, geçimlerini temin etmek için müşterek mülkiyetin dışında bir yol bulamamışlar 44 ve buldukları gıda maddelerini aralarında paylaşmışlardır. Kabilenin serveti, kabile mensuplarının ortak malı kabul edilmiştir. Herkes ihtiyaçları ölçüsünde o mallardan yararlanmış ve güçleri nisbetinde bu serveti arttırmak için çalışmış-lardır. 45 Toprakta özel mülkiyet ise kabul edilmemiştir. 46 Üretim araçları yaylar, oklar, ağlar ve av köpeklerinden ibaret olup bunların hepsi kabilenin ortak malı kabul edilmiştir. Bu aletlerle ele geçirilen malların da ortak olması kâbildir. Su, otlak, buğday veya arpa ve ekilen araziler de bütün kabilenin ortak malıdır. Buna karşılık çadır ve içindeki mütevazi eşya, sahibinin özel mülküdür. 47 Kabilenin bazan özel mülkiyeti tanımaması da söz konusu olabilmiştir. 48 Bedevî toplumun iktisadî yapısının esaslarından olan savaş ve baskınlar yoluyla elde edilen gelirler bütün kabile tarafından paylaşılmıştır. Arapların bu ekonomik düzene bağlanmalarını gerektiren, daha doğrusu ortak mülkiyeti doğuran sebeplerden biri de buradaki mallarda bir artışın olmamasıdır. Elde edilen ürün, hiç bir zaman ihtiyaçtan fazla olmadığından, ne birinin servet biriktirdiğine ne de birileri tok iken diğerlerinin aç kaldığına şahit olunmuştur. Fertlerin hepsi çalışmış ve ürünler bütün topluma dağıtılmış veya yokluk ve sıkıntılar birlikte paylaşılmıştır. Kısacası, kabile hayatı sınıflı bir hayata imkân tanımamıştır. Önceleri dış dünyaya kapalı olan bu çöl hayatı, ancak İslâm ı tanımak ve onu tanıtmak için dünyaya açılmıştır Hitti, Philip, The Arabs: A Short History, 5th ed., Princeton University Press, London 1949, s Hitti, age, s. 10; Özaydın, agm, s Ibn Khaldun, Mukaddimah: An Introduction to History, abridged edition, Princeton University Press, Princeton, 1967, s Hitti, age, s es-sâlih, age, s İbn Manzûr, Lisanu l-arab, Bulak 1300, XII, s Özaydın, agm, aynı yer. 44 Kirk, G. E., A Short History of the Middle East, London 1952, p DGBİT, I, s Özaydın, agm, s Hitti, age, s Yıldız, Hakkı Dursun, Arabistan, İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1991, III, s DGBİT, I, s. 163.

7 İslâm öncesi dışa kapalı bedevî Arap toplumunda kendilerine Su lûklar denilen bir gençler topluluğu ilginç sosyo-ekonomik görüşleri ve eylemleriyle dikkat çekmektedirler. Şimdi bunların ekonomik görüş ve uygulamalarını ele almamız mümkündür.

8 SU LÛKLAR HAREKETİ: BİR ORTAK MÜLKİYET EKONOMİSİ TANIM Su lûk, sözlükte fakir demektir. 50 Terim olarak, çeşitli sebeplerle kabilele-rinden ayrılıp, çöle çekilen ve orada ayrı bir topluluk oluşturan şahıslara denilir. Bunların gelir kaynağı, genelde cimri zenginlere yaptıkları baskın sonucunda elde ettikleri ganimetlerdir. Kendilerine fityan (gençler) adı veren Su lûklar, aralarında kan bağı bulunmayan büyük bir topluluk oluşturmuşlardır. Bunları birbirine bağlayan ortak yönleri, genellikle isyan etmiş olmalarıdır. Reisleri cömertlik, yiğitlik ve idare yönünden en mümtaz olanları arasından seçilmiştir. Sorumlulukları haklarından daha fazla olan reisin, topluluğa bağlı fertleri ken-disine boyun eğdirme gücü yoktur. Onlardan herhangi biri reisine karşı çıkıp onları terk edebilir. Su lûkların üç ayrı guruptan oluştuğu görülmektedir: Birinci grup, kabi-lelerinden kaçanlar veya kovulanlardır. İkincisi, annelerinden kendilerine zenci kanı karışan bir tür melezlerdir. Arap olan babaları bunları kabul etmez, kendi-lerinden saymazlardı. Üçüncü grup ise, toplumu perişan eden zor ekonomik şartların sonucu olarak bu guruba katılan âsi fakirlerdir. 51 EKONOMİK GÖRÜŞ VE UYGULAMALARI Su lûkları birbirine bağlayan bağ, iktisadî ihtiyaçlardan kaynaklanan sos-yal bir toparlanış olarak görülmüştür. Su lûkçuluk, fakirleri zenginlerin malına ortak eden ve o maldan fakire pay veren sosyal bir düşüncedir. Hatta bu pay eğer fakirlere verilmezse, onlar için zorla alınan bir haktır. Bu hareket ekono-mik bir denge ve bir çeşit sosyal adaleti gerçekleştirmeyi hedef alır. Ona göre savaş ve baskın, ganimet ve soygun için bir vesile olmaktan başka bir şey değil-dir. Asıl maksat ise, insana değer vermek ve sosyal adalet fikrini gerçekleştir-mektir. 52 Câhiliye devrindeki bazı zenginler, fakirlerin çektiği sefalete gözlerini yumarak mallarına sımsıkı sarılmış, etraflarında açlar ve ezilenler olduğu halde kendileri refah içerisinde yaşamaya yönelmişlerdir. Bu sebeple Su lûklar, cimri-lere saldırıp onların mallarını zorla ele geçirmeyi câiz görmüşlerdir. 53 Saldırıları yalnız cimri zenginlere yönelik olan Su lûkların, cömert zenginlere ve yoksul-lara saldırmadıkları belirtilmektedir. Su lûklar, ellerine her mal geçtiğinde bu iktisadî prensiplerini tatbik etmişlerdir. Varlıklı zamanlarında bağışlamaya ve ele geçirdiklerini herkese eşit bir şekilde dağıtmaya son derece titizlik göstermişlerdir. Böylesine dağıtmanın kendilerine zarar verdiği durumlarda bile aynı şekilde davranmaktan geri kal-mamışlardır. Su lûklar mal paylaşırken eşitliğe dikkat etmişler; güçlü ile zayıf, reis ile tebaa arasında fark gözetmemişlerdir. 54 Bedevî Araplarda görülen ve Su lûklarda kuvvetle benimsenen malda or-taklık düşüncesi, Arap tarihinin en önemli kaynaklarından olan şiirlere de konu olmuştur. Ancak, bu ortaklık şiirlerde el-müşâreke kavramıyla ifade edilmiş-tir. Bu sebeple, eski Arapların iktisadî hayatı anlatılırken sosyalizm anlamına gelen ve özel mülkiyetin kabul edilmediği el-iştirakiyye 55 kavramı yerine, yoksulların varlıklı insanların servetinde payının olması anlamına gelen el- 50 İbrahim, Mustafa, vd., el-mu cemu l-vasît, Çağrı Yayınları, İstanbul 1980, "sa'leke" (Sad, Ayn, Lâm, Kâf). 51 Yusuf Halif, eş-şuarâu s-saâlik fi l-asri l-câhilî, s ye atfen, DGBİT, I, s DGBİT, I, s Su lûkların lideri ve aynı zamanda bir şâir olan Urve b. el-verd in, Kinâne kabilesinde çok zengin, fakat son derece cimri bir adam olduğu haberini alması üzerine, bu kabileye casuslar gönderdiği ve adamın söylendiği gibi olduğunu tesbit ve teyid ettirdikten sonra, bir baskın sonucunda bu adamı ele geçirdiği ve mallarını halka dağıttığı anlatılır. Urve b. el-verd, bir şiirinde şişman bir zenginle alay etmiş ve zenginin şişmanlığını ekmeğini sadece kendisinin yemesine bağlarken, kendisinin zayıf olmasını ekmeğini başkalarıyla paylaşmasına bağlamış ve kendi bedenini bir çok bedenlere taksim ettiğini, bu sebeple her bedende bulunduğunu dile getirmiştir. (Urve b. el-verd, Divan-ı Urve, s. 181 e atfen, DGBİT, I, s ) 54 DGBİT, I, s İbrahim, Mustafa vd., el-mu cemu l-vasît, ŞeRiKe, Çağrı Yayınları, İstanbul 1980, s. 473.

9 müşâreke 56 (ortaklık) kavramı kullanılmıştır. 57 Sosyalizme benzemesine rağmen bu hayat biçiminin el-iştirakiyye kavramı yerine, el-müşâreke kavramıyla ifade edilmesi, Su'lukların özel mülkiyete karşı olmamaları ile açıklanabilir. Su'luklar, fakir ve yoksulları koruyan, servetinden bir kısmını topluma aktaran zenginlere ilişmemişlerdir. Su lûkların ele aldığımız görüş ve uygulamalarıyla câhiliye devrinde ilkel bir adalet fikrine ulaştığı görülmektedir. Daha sonra gelen İslâm ın bunu düzen-lediği görülecektir. Özünde Mülk Allah ındır 58 prensibi bulunan, ancak özel mülkiyeti kabul eden bu düşünce, Allah ın, kendisine servet ihsan ettiği kişinin fakirleri gözetmesini, Allah ın kendisine verdiğinden fakirlere de vermesini öngörmüş, 59 hatta bunu onların hakkı olarak kabul etmiştir. 60 İlkel bir adalet ve eşitlik düşüncesine sahip olan Su lûkların, bu düşünceyi sağlam esaslara bağla-yan İslâmiyet i kabul etmekte pek zorlanmadıklarını tahmin etmek zor değildir. 56 İbrahim, age, aynı madde. 57 DGBİT, I, s Kur an, Hac, 56, Furkan, 26, Zümer, 6, Ğâfir, 16, Şûrâ, 49, Mülk, 1 vs. 59 Allah ın size verdiği mallarından onlara (fakirlere) veriniz. (Kur an, Nur, 33) 60 Onların mallarında muhtaç ve yoksullar için bir hak vardır, onu verirler. (Kur an, Zâriyat, 19)

10 SONUÇ Ekonomik ve sosyal açıdan biri dışa açık diğeri dışa kapalı iki farklı bölümden oluşan İslâm öncesi Arabistan da, buna bağlı olarak iki farklı sosyo-ekonomik hayat tarzı ortaya çıkmıştır. Dışa açık bölgelerde özel mülkiyet eko-nomisi gelişmiş; bu, yüksek hayat standardıyla birlikte, sınıflı ve gelir dağılımı bozuk bir toplumu sonuç vermiştir. Dışa kapalı bedevî hayatında ise paylaşım, yardımlaşma ve dayanışma hayata hakim olmuştur. Misafirperver ve cömert Arap toplumunda mal ve zenginlik çoğunlukla iyilik ve yardım için bir araç olarak görülmüş ve sevilmiştir. Bu durum, özellik-le bedevî hayatında düşük gelir ve ekonomik sıkıntılarla birleşince dışa kapalı bedevî Arap toplumunda bir çeşit malda ortaklık düşünce ve uygulaması ortaya çıkmıştır. Verimsiz ve vahşi çölde yaşayan toplulukların, hayatlarını sürdürebil-mek için yalnız yokluğu değil, ellerine geçen her şeyi paylaşmak zorunda kaldıkları ve müşterek mülkiyetin dışında bir yol bulamadıkları görülmüştür. Çöl hayatı sosyal ve ekonomik etkileriyle en uygun hayat tarzı olarak kabile sistemini üretmiş ve bu sistem kabile fertlerini asabiyet denilen bir bağlılık ve dayanışma duygusu ile birbirine kenetlemiştir. Engin çölde kabına sığmayan bedevînin sınır tanımaz karakterdeki özgürlük ve taşkınlığı, kabilenin sıkı kurallarıyla dengelenmiştir. İslâm öncesi Arabistan da zuhur eden ve fakirleri zenginlerin malına ortak eden bir düşünce ve eylem biçimi olan Su lûklar hareketinin, mensuplarını ilkel bir adalet fikrine ulaştırdığı görülmektedir. Su lûkçuluk düşüncesine sahip olan bedevîlerin, bu ideallerini, sosyal adalet anlayışını belli ilke ve esaslarla gerçekleştirmeyi hedef alan ve bunu hayata geçirmeyi başaran İslâm ı kabul-lenmelerini kolaylaştırdığı söylenebilir.

11 KAYNAKLAR Berkey, Jonathan, The Formation of Islam: Religion and Society in the Near East, , Cambridge University Press, UK, (ISBN: ) Çağrıcı, Mustafa, Asabiyet İslâm Ansiklopedisi, III, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul De Planhol, X., The Gegraphical Setting, Cabridge History of Islam, Vol: 2, Ed. P. M. Holt, B. W. Lewis, A. Lambson, A. K. S. Lambton), Cambridge University Press, UK, 1970, s (ISBN: ) Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi (DGBİT), Heyet, İlmî Müşavir ve Redaktör: Hakkı Dursun Yıldız, Çağ Yayınları, İstanbul Esposito, John L., Islam: The Straight Path, Oxford University Press, Oxford, (ISBN: ) Farah, Caeser E., Islam: Beliefs and Observance, 7th ed., Barron s Educational Series, Inc., NY, Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi (Çev. Salih Tuğ), 5. Yayın, İrfan Yayımcılık, İstanbul 1990/1411. Hasan, İbrahim Hasan, Siyasî Dinî Kültürel Sosyal İslâm Tarihi (İT), I, (Terc. İ. Yiğit, S. Gümüş), Kayıhan Yayınevi, İstanbul Hitti, Philip, The Arabs: A Short History, 5th ed., Princeton University Press, London (ISBN: ) Ibn Khaldun, Mukaddimah: An Introduction to History, abridged edition, Princeton University Press, Princeton, (ISBN: ) İbn Manzûr, Lisanu l-arab, XII, Bulak King, G. R. D., Appreciation of Arabian Architecture, Mukarnas, Ed. Oleg Glabar, Netherlands, 1991, s (ISBN: ) Kirk, G. E., A Short History of the Middle East, London Kur an-ı Kerim. Lapidus, IRA M., A History of Islamic Societies, Cambridge University Press, UK, (ISBN: ) Lewis, Bernard W., The Arabs in the History, Oxford University Press, New York, (ISBN: ) Mustafa, İbrahim vd., el-mu cemu l-vasît, Çağrı Yayınları, İstanbul Özaydın, Abdülkerim, Arap, İslâm Ansiklopedisi, III, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul Özek, Ali vd., Kur an-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli, İstanbul Peters, F. E., Islam: A Guide for Jews an Christians, Princeton University Press, New Jersey, (ISBN: ) es-sâlih, Subhî, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri Doğuşu ve Gelişmesi (Çev. İ. Sarmış), Bir Yayıncılık, İstanbul Taberî, Tefsîr, IV, Kahire. Yıldız, Hakkı Dursun, Arabistan, İslâm Ansiklopedisi, III, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1991.