Mezraa Concept and Mezraas in Turkey. Arş. Gör. HARUN TUNÇEL*

Transkript

1 M E Z R A A K A V R A M I V E T Ü R K İ Y E D E M E Z R A A L A R Mezraa Concept and Mezraas in Turkey Arş. Gör. HARUN TUNÇEL* ÖZ Mezraa adı verilen köyaltı iskân şekli yoğun olarak ülkemizin doğu yarısında görülmektedir. Mezraa adını taşıyan yerleşim birim lerinin, içerisinde bulundukları coğrafi ortamın etkisiyle, kökenleri, iskân edilme süreleri, kullanım ve yürütülen ekonom ik faaliyet tipi, fiziksel yapıları değişiklik göstermektedir. Mezraa kelimesinin tanımı devlet kuruluşları arasında farklılık göstermektedir, fakat bunun birtakım sakıncaları vardır. Diğer taraftan coğrafyacıların tanımlamalarında da birlik yoktur. Doğu Karadeniz Bölümü ve Doğu Anadolu nun Erzurum-Kars Bölümü mezraaları ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Doğu A nadolu nun diğer bölüm lerindeki mezraalar arasında hemen her bakımdan önemli farklar vardır. ABSTRACT The sub-village inhabitation form which is called Mezraa is seen in the eastern part o f Turkey. These settlings show variations according to their geographic situation, their roots, inhabitation period, the type of usage and the econom ic activities carried out and their physical structures. The definition of mezraa varrias in different govermental agancies. This has some disadvantages. By the way among geographers there is also no com mon opinion. There are important differences among the Mezraa in Eastern Black Sea Region, the Erzurum-Kars area in Eastern Anatolia Region, South Eastern Anatolia Region and in other parts o f Eastern Anatolia. Ülkemizde köyaltı yerleşim birim lerini ele alan çalışmalar, diğer beşeri coğrafya, çalışmaları dikkate alındığında azımsanmayacak sayıdadır. Yayla, kışla, çiftlik, mahalle, mandıra, divan, kom, mezraa, ağıl, çardak, benzinlik, * A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fak., Coğrafya Bölüm ü, Ankara.

2 50 HARUN TUNÇEL tuğla-kiremit ocağı, bağ evi, dalyan değirmen, kelif (kalif) (TDK 1941 s. 404, 1975 s ve 4544, Sümerkan 1981 s ), cenik (Erinç 1945 s. 134, Öngör 1964 s. 160), saya (Sözer, 1982 s. 3), hezan (Yiğit 1990 s. 283 ve 290), huğ (hugül, hokul) (TDK 1941 s. 725, 756, 1957 s. 130, 1974 s. 2355, 2448), zoma (İzbırak 1951 s. 54), tol (TDK 1947 s. 1375, 1957 s. 404, Yücel 1988 s. 66), pey, banı (TDK 1947 s. 1147, Bilgin 1969 s. 22, Karaboran 1985 s ), pak (Tandoğan 1968 s. 291, 1970 s , 1988 s. 105), palanga (Saraçoğlu 1956 s. 468), oba (Erinç 1945 s. 134, Öngör 1964 s. 160) sayvan (Dönmez 1964, s. 197), dam (Öngör 1960 s , Yücel 1966 s , Göney 1977 s ) gibi isimler alan köyaltı iskân şekilleri (bunların büyük kısmının özellikleri aynı yada çok az farklarla birbirlerinden ayrılmaktadırlar, Ağıl, saya, huğ gibi- isimlerindeki farklılaşma ise yöresel adlandırmadan kaynaklanmaktadır) ve bunları oluşturan birim ler tip olarak az sayıda olmakla beraber, yazarlar arasında bunların bazılarının özelliklerinin tanımlanması ya hiç yapılmış yada belirgin farklılıklarla yapılmıştır (Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Sözer 1982). Dam, oba, kom yerleşmelerinde olduğu gibi mezraa kelimesi de tanımlanması yazarlara göre değişiklik gösteren bir köyaltı iskanıdır. Halk arasında mezraa, mezere, mezre, mezra, mezrea, m ezreaçık, mez- ria, mezri (Erinç 1953 s. 38, Tanoğlu 1966 s. 253, Sümerkan 1981 s. 38) gibi isimler alan bu kelimeye, Türk Dil Kurum u nun (TDK) Türkiye de Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi nde (6 Cilt), Tarama Sözlüğü nde (8 cilt) ve Derleme Sözlüğü nde (12 cilt), Türkçe Sözlüğün ve Yazım (İmlâ) Kılavuzlarının ilk baskılarında ve hatta coğrafya sözlüklerinde (Öngör 1961, 1975, 1980 ve İzbırak 1964) rastlamak mümkün değildir. Mükemmel Türkçe Lügat. (Ali Nazima 1318 s. 749), Resimli Yeni Lügat ve Ansiklopedi (Anonim, Tarihsiz, C. 4 s. 1842), Doğu Anadolu Osmanlıcası - Etim olojik Sözlük Denemesi- (Gülensoy 1986 s. 339), Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat (Develioğlu 1988 s. 766), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (Pakalın 1971 C. 2 s. 529), Türk Hukuk Lügati (Anonim 1944 s. 233), Büyük Türk Sözlüğü (Anonim, Tarihsiz, s. 856) gibi bazı eserlerde hemen hemen ortak bir ifade ile Arapça bir kelime olduğu belirtilerek; tarıma ayrılan, ekilip biçilen, dikilen yer, ekilmiş toprak-tarla, tarıma ayrılan geniş arazi parçası gibi açıklamalar verilmiştir. Diğer taraftan bazı yayınlarda da Ekenek, Ekerek, Ekerge, Ekelge, Ekinlik şeklinde karşılıklar verilmiştir (TDK 1941 s. 517, 1945 s. 177, Yediyıldız 1985 s. 45, Baykara 1988 s. 42). Saraçoğlu mezraanm mera anlamı taşıdığını (Saraçoğlu 1956 s. 437) İnandık, arazi, tarla ve bahçe anlamında kullanıldığını (İnandık 1958 s. 149 ve 151) Tarkan ise küçük köy anlamına da geldiğini (Tarkan 1972 s. 146) ifade etmektedirler. Tunçdilek e göre Doğu Anadolu ya has olan (Tunçdilek 1967 s. 124) mezraaların ülkemizde yoğun olarak görüldüğü yerler Sinop tan Mersin e çizile

3 MEZRAA KAVRAMI VE TÜRKİYE DE M EZRAALAR 51 cek bir hattın (kabaca 35 Doğu Boylamı) doğusunda kalan kısımda, özellikle de Adıyaman, Tunceli, Malatya, Bingöl, Sivas, Trabzon, Artvin ve Erzurum- da görülmektedir, ama belirtilen hattın batısında örneğin Antalya, İzmir, Bilecik, Çanakkale, İstanbul, Ankara, Konya, Ispartada da rastlanır (Bkz. Şekil I ve II). Kesin bir kural olmakla beraber rölyefin arızalandığı yerlerde sayılarında artış görülmektedir (Tunçdilek 1967 s. 125, Elibüyük 1990 s. 23). Fakat buna tezat durumlar da sözkonusu olabilmektedir. Örneğin Urfa da 1945 de 100 adet, 1960 da 162 adet, 1981 de 1845 adet mezraa adı verilen yerleşim birimi varken, Hakkâri de ise 1945 de hiç bulunmamakta, 1960 da sadece 26 adet, 1981 de ise 292 tanedir (İçişleri Bakanlığı 1946, Köy İşleri Bakanlığı 1967, 1969, 1984) (Bkz. Şekil I ve II). Bu sayısal artış ve tezatlar mezraa kelimesinin yanlış anlaşılmasının yanı- sıra diğer bazı sebeplere de bağlıdır. Örneğin Urfa da köylerdeki ekonomik ve sosyal hayatın işleyişi ve arazilerin genişliği sebebiyle daha uzak yerlerdeki topraktan yararlanmanın başlıca çözüm yollarından birisinin olabilm esinden doğmuştur (Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Aras 1956). Öte yandan bu küçük yerleşme merkezlerinin oluşumunda akrabalık bağları önemli bir rol oynamaktadır. Bu bakım dan kan davalarının da bölgedeki mezraa sayısının artmasını teşvik eden başlıca unsurlardan biri olduğunu ifade etmek mümkündür (Sözer 1974 a. 179). Hakkâri de ise azlık doğrudan doğruya ekonomik yaşamla bağlantılı görünmektedir. Buralar, eskiye oranla son zamanlarda azalmalar olmakla birlikte göçebe hayvancılığın yaygın olarak yapıldığı alanlar durumundadırlar (Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Hütteroth 1959, Den- ker 1960). Diğer taraftan Hakkâri çevresinde hem arazinin büyük bölüm ü nün 2000 m. lerden yüksek oluşu, hem de tarım alanlarının azlığı sebebiyle mevcut yerleşmeler gelişmek, dağılmak, çoğalmak şöyle dursun, 8-10 haneli bir kaç mahallenin birleşmesiyle oluşan küçük köyler durumundadır (İzbırak 1957 s ). içişleri Bakanlığı nın Türkiye de Meskûn Yerler Kılavuzu isimli yayınından elde ettiğimiz verilere göre 1945 yılında ülkemizde 3700 kadar (3672) mezraa adı verilen yerleşim birimi bulunmaktadır (Bkz. Tablo I). Bu sayı yıllarında 4900, döneminde ise 9700 dür (Doğanay 1989 s. 231) yılı için bu rakamın i aşkın (12229) olduğu görülmüştür (Köy Hizmetleri 1985 s. 8) Mezraa sayısındaki artış Doğanay a göre nüfus artışı ve yerleşmelerin dağılışının bir sonucudur (Doğanay 1989 s. 234). Bizce bu etkilerin yanısıra belki de daha fazla oranda mezraa kavramının farklı kurumlarca ve yöresel olarak, halkımızca değişik tanımlanmasından da kaynaklanmaktadır. Örneğin o günkü adıyla Köy İşleri Bakanlığı nın 1960 lı yıllarda yaptırdığı köy envanter etüdlerinde, Dam, Oba, Divan, Mahalle, Kom, Mezraa için, mahalle yerleşmeleri başlığı altında ve yörede mahalleye verilen isimler bunlarmış gi-

4 HARUN TUNÇEL Bir nokta ki mezraayı göstermektedir.

5 MEZRAA KAVRAMI VE TÜRKİYE DE M EZRAALAR 53 Şekil 2 Türkiye de Mezraalarm Dağılışı (1981)

6 54 HARUN TUNÇEL Tablo I ve 1981 Yıllarında İllere Göre Mezraa Sayıları İller İller Adana 6 21 İçel Adıyaman 784 İstanbul 10 2 Ağrı 198 İzmir 12 - Amasya Kahramanmaraş Ankara 12 7 Kars - 50 Antalya 10 9 Kastamonu Artvin Kayseri Aydın 3 Kırşehir 2 - Balıkesir Kocaeli 2 Bilecik 2 Konya 63 - Bingöl Kütahya - 17 Bitlis Malatya Bolu 4 Manisa 2 - Burdur 17 4 Mardin Bursa 1 Muş Çanakkale 30 - Nevşehir 1 Çankırı 2 Niğde 1 2 Çorum 46 5 Ordu 17 Denizli 19 Rize 7 Diyarbakır Samsun - 13 Edirne 1 Siirt Elazığ Sinop - 11 Erzincan Sivas Erzurum Tokat Eskişehir 21 1 Trabzon Gaziantep Tunceli Giresun 3 6 Urfa Gümüşhane 9 34 Uşak - 7 Hakkâri 292 Van Hatay 8 11 Yozgat 5 8 İsparta 5 Toplam bi ele alınmıştır, Devlet istatistik Enstitüsü nce düzenlenen Köy Genel Bilgi Anketinde ise Mezraa, Oba ve Yayla için; Köy muhtarlık sınırları içerisinde olan, köy merkezi dışında bulunan yerleşme yeridir tanımı yapılmaktadır. Görülüyorki coğrafi bilgi eksikliği sebebiyle birbirlerinden fonksiyonel olarak bambaşka anlamlar taşıyabilen yerleşimler aynı tanım altında birleştiril- mektedir. Böyle olunca da sonuçta bazı iskan üniteleri hem coğrafi hemde (doğal olarak) gerçek anlamlarından uzak bir takım yeni isimler alarak karşımıza çıkmaktadır. Örneğin 1945 yılında Artvin de 400, Trabzon da 215 adet mezraa olarak isimlendirilen geçici yerleşme varken, daha sonraki dönemlerde yapılan anketlerde bunların geçici yerleşme yerleri olmaları sebebiyle göz önüne alınmadıkları ve sonuçta da sayılarının 1981 yılında Artvin de 11, Trabzon da ise 8 e indiği görülmektedir (Bkz. Şekil I ve II).

7 MEZRAA KAVRAMI VE TÜRKİYE DE M EZRAALAR 55 Mezraaların özellikleri üzerine coğrafyacıların yaptıkları tanımlamalarda ise şu farklar göze çarpmaktadır: Iskan süresi açısından; a) Sürekli iskan şeklidir (Sarıbeyoğlu 1951 s. 33). b) G eçici iskan şeklidir (Alagöz 1941 s. 155, Erinç 1953 s. 117, Sözer 1972 s. 24, 1974 s. 34, Tarkan 1972 s. 146, Elibüyük 1990 s. 23) hatta Sözer e göre mezraaları komlardan ayıran özellik mezraaların geçici iskan şekli olmasıdır (Sözer 1972 s. 24). c) Bulunduğu coğrafi ortamın getirdiği koşullara bağlı olarak geçici iskan şekli halinde kullanılanları olduğu gibi, sürekli oturulanları da vardır (Tunçdilek 1967 s. 126, 1971 s. 47, Doğanay 1989 s. 229). Bu konuda yazarların çoğu ise mezraaların başlangıçta geçici iskan şekli iken daha sonraları sürekli iskan şekline dönüştüğünü ifade etmektedirler (Alagöz 1941 s. 155, Erinç 1953 s , Tanoğlu 1954 s. 27, İnandık 1958 s. 149, Tunçdilek 1967 s. 129, 1971 s. 47, Yücel 1988 s. 68). Tüm bu fikirlerden çıkan sonuca göre mezraaları iskan süreleri bakımından üç kısımda ele almak mümkündür: 1 - Yılın tümünde oturulanlar. 2 - Yılın büyük kısmında oturulanlar. Tarla tarımı döneminde (Ayrıca kışın günübirlik gidip gelmeler sözkonusu olabilir-alagöz 1941 s. 155) oturulanlar. Kışın oturulanlar (Trak 1950 s. 89,Tandoğan 1979 s. 118) 3 - Yıl içinde iki farklı dönem de (bahar ve güz aylarında) oturulanlar. Mezraaları oluşma sebepleri açısından ele aldığımızda ise yine farklı görüşler sözkonusudur; a) Köyün sahip olduğu arazi az ise bu alan artan nüfusu besleyememekte ve yeni tarım alanları oluşturulmaktadır. İşte bu şekilde kazanılan tarım alanlarına yapılan meskenlerde sürekli ya da belirli sürelerde oturularak meydana getirilmektedirler (Alagöz 1941 s. 155, Sarıbeyoğlu 1951 s. 33, Erinç 1953 s. 117, Tunçdilek 1971 s. 47). b) Varlıklı kişilere ait arazilerin başkalarınca işletilmesi sonucunda meydana gelmiştir (Tunçdilek 1967 s. 126). c) Osmanlı imparatorluğu dönem inde devlete ait arazilerin tarıma kazandırılmak amacıyla yararlılık gösteren kişilere dağıtılmasıyla ya da çevrede güvenliğin sağlanması amacıyla aşiretlerin yerleştirilmeleri (Aşiretlerin iskanı konusunda bkz. Ahmet Refik 1930, Cengiz Orhonlu 1966, Yusuf Halaçoğlu

8 56 HARUN TUNÇEL 1988) sonucunda oluşurlar (Göyünç 1969 s , Arıkan 1988 s. 80). Mezraa alanında tarım yapılmakta fakat nüfus barınmamaktadır (Ünal 1989 s. 92), yani geçici yerleşim yeridirler (Arıkan 1988 s. 78). Mezraalar genellikle evvelce meskun iken zamanla halkı dağılmış (reayası perakende olmuş) köylerdir (Göyünç 1969 s. 73, Arıkan 1988 s. 78, Ünal 1989 s. 92). Osmanlı imparatorluğu kayıtlarında viran-ören takılı m ezraların varlığı bunu destekler (Koç 1989 s ). Osmanlı imparatorluğu döneminde bir yerin mezraa olduğunu belirlemek için harabesi, suyu, mezarlığı olup olmadığına bakılmaktadır. M ezraalar çoğunlukla eskiden taşıdıkları adları korumaktadırlar, isimleri de bunların b i rer eski köy olduğunu ispatlamaktadır (Arıkan 1988 s. 78) Ünal a göre mezraalar 1 hane ile de olsa iskan edildiği zaman mezraa olmaktan çıkmakta ve köy (karye) olmaktadır. Yani köy için bir alt limit bulunmamakta bir veya birkaç vergi mükellefinin varlığı bir yerin köy sayılması için yeterli olmaktadır (Ünal 1989 s. 65). Arıkan a göre ise mezraalar içinde sürekli oturulanlar da vardır, kimi mez- raalarda değirm en dahi bulunmaktadır (Arıkan 1988 s. 80). d) Sel baskını, sıtma, bataklık, düşmandan korunma gibi sebeplerle savunulması kolay yerlere kurulan yerleşmelerin daha çukurdaki tarım alanları iken, arazi ıslahı ve güvenliğin sağlanması sonucunda sürekli oturulan yerler olmuşlardır (Tanoğlu 1954 s. 27, Izbırak 1984 s. 394) ve hatta ekilip biçilen yer anlamı taşıması sebebiyle çiftçi ve hayvancı köylerin yayla ve meradan başka birde mezraası olm alıdır (Tanoğlu 1966 s. 254). e) Birbirinden uzak ve ayrı olan komların gelişmesiyle meydana gelen bir kaç haneli yerleşmelere devletin ve kanunlarının ulaştırılamaması sebebiyle bunlar devlet tarafından yıktırılm ak zorunda kalınmış, geriye kalanların büyük olanları mezraa adıyla civar köylere bağlanmıştır (Sarıbeyoğlu 1951 s. 37). Türkiye de Meskûn Yerler Kılavuzu isimli eserde yaptığımız incelemede, bir bakıma bu görüşü onaylar nitelikte, Derekomu, Kilisekomu, Komlar, Mişeko- mu isimli mezraaların varlığım gördük (içişleri Bakanlığı 1946 s. 314, 706, 712, 835). f) Erzurum, Trabzon ve Artvin çevresinde ise mezraalar yaylaya çıkışta ve yayladan inişte belirli sürelerle kullanılan ve ekonomik hayatın doğal bir sonucu olarak ortaya çıkan geçici yerleşm elerdir (inandık 1958 s. 151, Sözer 1972 s. 24, 1974 b s. 35, Doğanay 1989 s. 229). Doğu Karadeniz Bölüm ü nde mezraaların ortaya çıkışı hayvancılık ekonomisiyle ilişkilidir. Köy yerleşmeleri çevresinde tarımsal faaliyet alanları genişledikçe sürdürülmesi zorunluluk olan hayvancılık, otlak yetersizliğinden,

9 MEZRAA KAVRAMI VE TÜRKİYE'DE M EZRAALAR 57 güç hale gelmiştir. Hayvancılığı kolaylaştırmak ve yayla mevsimine kadar, yayla mevsimi bittikten sonra da hayvancılık faaliyetlerini köy çevresinden uzak tutmak, bu çevrede mezraaların ortaya çıkışında esas faktör olmuştur (Dönmez 1973 s. 103, Doğanay 1989 s. 230). Yaylaya çıkış ve inişte mahsulü hayvanları vereceği zararlardan korumanın yanısıra hayvanları da soğuklardan korumaya yarıyan, diğer bir ifade ile yayla için zamanın, çıkışta kışlaya (Mezraaya) nazaran henüz yeteri kadar ısınmamış ve ot bitmemiş inişte ise yaylaya oranla daha sıcak ve otların henüz tükenmemiş olduğu bir beklem e yeridir (Dönmez 1973 s ). Yukarıda yapılan açıklamalara göre mezraalar; 1 - Nüfus artışı sonucunda mevcut arazinin yetmez hale gelmesiyle, ya da ortamın iyileşmesi, iyileştirilmesi gibi süreçler sonucunda, 2 - Devletin zorlamasıyla, 3 - Devletin desteğiyle, 4 - Ekonom ik sistemin getirdiği bir zorunluluk olarak oluşabilmektedir. Mezraalara köy ile olan ilişkileri açısından baktığımızda şu farklılıklarla karşılaşırız; a) Ortak geçim sahalarından çok daha küçük üniteler içinde yer alırlar. Köylerin ortak geçim sahasının dışındadırlar ve köyün çok yakınında bile olsalar o sahadan mutlaka derin bir vadi, yamaç, sırt, tepe gibi bir rölyefle ayrılmıştır, ya da köyün topraklarından uzakta kurulmuş başlıbaşına bir iskan ünitesidir (Tunçdilek 1967 s. 125). Mezraaların esas köye olan uzaklıkları çok kere 2-3 km arasındadır, ancak köyle aradaki mesafesi 5 kmyi geçenler de vardır. Hatta mezraalar her zaman köyün sınırları içinde bulunmayabilir (Sarıbeyoğlu 1951 s ). b) Yazarların çoğunun ortak görüşü olarak; bir şahsın, köyün ya da kasabanın, şehrin geçim sahasının bir bölümüdür. Hatta yerleşimin mezraa olabilmesi için onun bir iskan ünitesi ile ilgisi olan kişi ya da kişilerce kurulması gereklidir (Sarıbeyoğlu 1951 s. 37). c) Köyün ortak geçim sahası içindedir ve bu sahanın zamanla fonksiyon değişikliğine uğramasıyla gelişmişlerdir (Tanoğlu 1954 s. 27, 1966 s. 254). Kısacası mezraalar: 1 - Köyün geçim sahasının dışındadır. 2 - Köyün geçim sahasının bir bölümüdür. 3 - Köyün geçim sahasının kendisidir.

10 58 HARUN TUNÇEL Mezraaların kullanım amaçları ve yürütülen ekonomik faaliyetler açısından da çeşitli farklılıklara sahip oldukları görülm ektedir; a) Nemli kıyı yörelerinden çok tarımsal faaliyetle uğraşan kurak iç kısımlarda rastlanan, köylere bağlı bulunan, ekonom ik yapısı sulamaya dayalı, çeşitli tarım ürünleri ve yanısıra az miktarda hayvancılık yapan yerleşmelerdir (Trak 1950 s. 48). b) Bağlı bulunduğu köyün tarlası durumundadırlar ve buralarda mesken yoktur, samanlık vardır. Hasattan sonra ot ve saman saklanır (Alagöz 1941 s. 155, Erinç 1953 s. 117) ve köylü kışın gidip gelerek bundan yararlamr. Bu özelliği ile Ankara nın mandıralarına benzetilebilirler (Alagöz 1941 s. 155). Meydancık (Artvin-Şavşat) çevresinde de mezraalara biriktirilen çayırlardan kışın bu dönemde yerde kar olması sebebiyle daha fazla miktarda kuru ot daha çabuk ve daha kolay bir şekilde hızek adı verilen kızaklarla ve büyükbaş hayvanlara bunlar çektirilerek köye taşınmakta ve yararlanılmaktadır. c) Hem tarım hem de hayvancılık yapılan birer çiftlik niteliğindedir (Sa- rıbeyoğlu 1951 s. 33, Tunçdilek 1967 s. 126, 1971 s , Yücel 1988 s. 68). d) Doğu Karadeniz ve Erzurum civarlarında tümüne yakın kısmıyla hayvancılık yapılır. Tarla tarımı az ve yaygın değildir, mısır, patates yetiştirilir, kış için ot biçilir (Sözer 1972 s. 24, 41-42,1974 b s. 35, Doğanay 1989 s ). e) Sahipleri tarafından sayfiye (yazlık) olarak kullanılırlar (Tunçdilek 1967 s. 126, Yücel 1988 s. 68). Yazlık olarak kullanılan mezraalara değişimleri açısından farklı bir tip olması sebebiyle Ayder (Hala) mezraası verilebilir. Burası çok önceleri hayvancılık amacıyla kullanılıyor iken gerek son yıllara kadar kullanılan orman yolunun iyileştirilmesi ve elektriğe kavuşması, gerek sağlık turizmi imkanları (Koksal 1988 s. 72), otel fırın lokanta gibi tesislerin kurulması (Tandoğan 1988 s. 110) gibi özellikleri bakımından, gerekse çevrenin dağ turizmi imkanları ve güzel manzarası (Somuncu 1989 s ) ile buraya yöre dışından insanların gelmesi sonucunu doğurmuştur. Ayder (Hala) mezraası bugün A nadolu daki diğer tüm mezraalardan farklı olarak Doğu Karadeniz in önemli turizm noktalarından biri olma yolunda hızla ilerlemektedir. f) Diğer mezraalardan farklı olarak fiziki coğrafya koşullarının zorlamasıyla yazın değil kışın oturulan yer olabilir (Trak 1950 s. 88 ve 89). Bu durumda mezraaları; 1 - Tümüyle hayvancılık yapılanlar, 2 - Tümüyle tarla tarımı yapılanlar, 3 - Hem tarla tarımı hem hayvancılık yapılanlar,

11 MEZRAA KAVRAMI VE TÜRKİYE'DE M EZRAALAR 59 Tarla tarımı ön planda olabilir Hayvancılık ön planda olabilir 4 - Yazlık olarak kullanılanlar, 5 - Kışın oturulanlar, şeklinde sınıflandırm ak mümkün olabilmektedir. Mezraaları mülkiyetleri açısından ele aldığımızda, yazarlar arasındaki genel görüş, kişi ya da kişilere, köye, kasabaya ait olabilm eleridir (Alagöz 1941 s. 155, Erinç 1953 s. 117, Tunçdilek 1971 s. 46, Sözer 1974 a s. 179). Doğu Anadolu da mezraaların mülkiyeti çoğunlukla kişi ya da kişilere aittir yani köy topraklarında mülkiyet herkese aitken mezraalarda bir ya da bir kaç kişi sözkonusudur ve bu mülkiyet günümüzün değil geçen yüzyıldan kalmadır. Mezraaların uzakta bulunmaları mal sahibince işletilmelerini büyük oranda engellediği için yarıcılık (yahut maraba, cariyek, icare gibi sistemlerle işletilebilirler. Bu konuda bkz. Aras 1956 s ) şeklinde başkalarına kiralanır ve bunlar tarafından iskan edilirler, mal sahibinin yaptırdığı konutlarda otururlar. Eğer kiralanma uzun süreliyse konutu yarıcı da yapabilir. Ancak bu konutlar da mezraa sahiplerinin mülkü kabul edilir. Mezraaların yarıcılar tarafından işletiliyor olması bir diğer karakteristiğidir (Tunçdilek 1967 s. 125 ve 126). Kısaca ifade etmek gerekirse, mezraa arazi mülkiyeti rejim inin doğurduğu bir köy-altı yerleşme şeklidir ve bölgedeki feodal mülkiyet ilişkilerini geniş ölçüde yansıtır. (Sözer 1969 s. 63). Doğu Karadeniz de ise mezraalar belli bir köyün, ortak malı olabileceği gibi köyün belli ailelerinin mülkü de olabilir. Bu m ülkler köydeki zengin ailelerin malı olmayabilir aksine mezraaya göçen bazı aileler, köylerinde yeterince hayvan otlatma arazisi veya kışlık kuru çayır üretecek arazisi sınırlı olan ailelerdir. Bu açıdan köyde imkanları yeterli olan aileler mezraaya göçmeye lüzum kalmadan, köyden yaylaya ve yayladan da doğrudan doğruya köye göçerler (Doğanay 1989 s. 231). Mezraalardaki meskenler, özellikleri ve oluşturdukları doku ise şöyledir; a) Sadece tarım amacıyla kullanılan geçici yerleşim yerleri iseler mesken olmayabilir (Alagöz 1941 s. 155, Erinç 1953 s. 117). b) G eçici olarak iskan edilmekle beraber ahır samanlık gibi eklentileri de olan basit yapılı bir iki gözlü meskenler olabilir (Alagöz 1941 s. 155, Sözer 1972 s. 27). c) Sürekli kalmıyorsa meskenlere ek olarak ahır, samanlık, kuzuluk, tahıl am barı, imalathane, malzeme deposu vs gibi yürütülen ekonom ik faaliyetin gerektirdiği mekânların da olduğu görülür.

12 60 HARUN TUNÇEL d) Erzurum civarında mezraa meskenleri basit ve derme çatmadır. Genel likle iki gözlü olup birinci bölümde tandır ocağı yer almakta ve burası mutfak olarak kullanılmakta, sütten elde edilen yağ ve peynir gibi ürünler burada ha- zırlanmaktadır. ikinci bölmeye dar bir kapı aralığından geçilir, burası da oturma ve yatak odasıdır (Sözer 1974 b s. 37). Bu basit meskenlerin hemen bitişiğinde sadece üst kısmı kapalı bir kısım (danalık-kuzuluk) yer alır ve danalar, kuzular burada barındırılır (Sözer 1972 s. 27). Meydancık çevresinde ise mezraa meskenlerinin altı taş üzerleri ahşaptır, adeta yol boyu yerleşmeler gibi bir dizi halinde yapılmışlardır. Alt kat ahor (ahır) olarak kullanılır bunun üzerindeki mekânda da oturulur. Çatı hartama (bedevra) ile kaplıdır. Yayladan dönüşte konaklandıktan sonra hayvanların köye götürülmesinin hemen ardından biçilen çayırlar bu basit meskenlere doldurulmakta ve bundan kışın yararlanılmaktadır. Tarkan a göre gece yatılan kısma ana oda denmektedir (Tarkan 1973 s. 92) burası süt süzülen, peynir, yağ yapılan ve saklanılan kısımdan bir bölme ile ayrılmaktadır (Tarkan 1976 s. 218) ayrıca ambar, odunluk, keçi, koyun, oğlak ve kuzuların barındırıldığı mekânlar vardır, varlıklı olmayanların meskenleri ise tek katlıdır (Tarkan 1973 s. 97). Rize çevresinde ise meskenler tümüyle ahşaptır (Tandoğan 1979 s. 125). Doğu A nadolu da da mezraa meskenleri hayvan üretimi ve bakımına imkan tanıyacak şekilde altlarının ahır üstlerinin mesken olarak kullanıldıkları ve meskenlerin birbirinden uzakta yapıldıkları görülmektedir (Tunçdilek 1967 s. 128). Güneydoğu Anadolu da varlıklı ailelerin mezraalarında hem taş hem de tahta işçiliği diğerlerine oranla dikkat çekicidir. Gaziantep, Adıyaman, Diyarbakır ve Mardin mezraalarında düz ve toprak dam hakimdir (Sözer 1974 a s. 182). Bu dam özelliğini doğal olarak Doğu A nadolu da da görmekteyiz. Doğu A nadolu da yeni kurulmuş olan mezraalarda temel ekonom ik fonksiyon hayvancılık ise meskenler gevşek dokudadır (Tunçdilek 1971 s. 46) ancak tarla tarımının yoğunlaşmasıyla meskenlerde bir toplanma sözkonusu olur (Tunçdilek 1967 s. 127). Bir bakıma mezraalarda tarihi geçmişe bağlı olarak nüfusun artması ekonomik sistemde tarla tarımının daha fazla yer almasına bağlı olarak meskenlerde bir toplanma sözkonusudur. M ezraaların diğer özellikleri ise şunlardır; Doğu A nadolu da ekonomik fonksiyon bir bütün olarak tarla tarımı ve hayvancılığa dayanmaktatır. Başlangıçta hayvancılık ağırlıklı olan ekonom ik sistem, nüfusun da artmasıyla yerini giderek tarla tarımına bırakır, suyun bulunduğu yerlerde sebzeler ve meyve ağaçlarına yamaçlarda bağlara rastlanılır (Tunçdilek 1967 s. 127). Gelişkin mezraalarda hayvancılık 2. hatta 3. plan

13 M EZRAA KAVRAMI VE TÜ R K İY E DE M EZRAALAR 61 dadır, böyle olunca köydeki hayvancılıkla mezraalardaki hayvancılık birbirlerinden farklılaşır; köyde hayvanlar yazın yaylaya çıkabilir diğer zamanlarda merada kalabilir ama mezraada kışın ahırda yazın ise hasattan sonra tarlada geçirirler, bazı mezraaların civar köylerde mera kiraladığı da olur. Yani başlangıçta hayvancılık amacıyla kurulan mezraalar tarla tarımının başlamasıyla köye oranla bir dengesizlik içine girerler (Tunçdilek 1967 s. 129). Hayvancılık şeklindeki ekonomik faaliyetin yerini tarıma bırakması çok ufak ölçülerle de olsa Doğu Karadeniz de de görülmeye başlamıştır. Doğanay a göre köy yerleşm elerinde giderek artmakta olan nüfusun baskısı sonucu tarım alanları parçalanıp küçülmekte, dolayısıyla da mezraalarda azda olsa ekip biçme şeklindeki tarım faaliyeti hayvancılıkla birlikte sürdürülmeye başlanmıştır. Fakat yinede ekonominin temel fonksiyonu hayvancılıktır, tarla tarımı hem önemsizdir, hem de ticari bir değer taşımaz (Doğanay 1989 s. 230). Dönm ez e göre mezraa (yöresel deyimiyle kışla) sahası ekili arazinin son hudududur (Dönmez 1973 s. 103), Sözer ise özellikle Erzurum çevresi mezraa- larmın bir kısmında arpa ve buğday tarımının yapıldığını belirtmektedir, hatta tarla arazisinin darlığı yüzünden bu faaliyetlerin yayla alanlarına da sıçrama eğiliminde olduğunu ifade etmektedir (Sözer 1972 s. 42). M eydancık çevresinde 1989 yılında yaptığımız araştırmalar sırasında nüfusun göçlerle sürekli azalması sonucunda ilk önce köylerdeki buğdaygiller tarımının, yerini hayvancılığa bıraktığını daha sonra ise gerek mezraaya ve gerekse yaylaya çıkan aile ve götürülen hayvan sayısında giderek azalma olduğunu, bu şekilde bugüne dek sürdürülmekte olan hayvancılık sisteminin yerini hızlı bir şekilde ahır hayvancılığına bıraktığını gördük. M ezraaların büyüklükleri de farklılıklar göstermektedir. Osmanlı im paratorluğu döneminde mezraalar bir iki çiftlikle onbeş çiftlik (Arıkan 1988 s. 79) yada yirm ibeş çiftlik (Göyünç 1969 s. 74) arasında değişmektedir (Osman- lı imparatorluğu döneminde bir çiftlik dönümden 150 dönüme kadar olan tarım arazileri için kullanılır. Arazinin büyüklüğü toprak verimliliğine göre belirlenm ektedir (Göyünç 1969 s. 73). Bu hesaba göre mezraaların büyüklükleri 150 dönümle 4000 dönüm arasında değişiklik gösterebilmektedir). Günümüzde ise dönümle 800 dönüm arasında alana sahip mezraalar bulunabilmektedir (Tunçdilek 1967 s. 125). Mezraalarda barınan nüfus ise yararlanılan arazinin büyüklüğü ve verimi, sürdürülen ekonom ik faaliyetin tipi ve mezraanın yeni ya da eski olmasına bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Örneğin Sözer e göre Güneydoğu Anadolu daki mezraalarda nüfus sayısı 5 kişi ile 200 kişi arasında değişmektedir (Sözer 1974 a s. 179). Başka bir ifade ile mezraaların nüfusları ve ekonomik fonksiyonları ile kapladıkları alan (büyüklükleri) birbirleriyle ters orantılı

14 62 HARUN TUNÇEL dır. Mezraanm geçim sahası ne denli geniş ve verimli ise nüfus da o oranda artmakta, hayvancılığın yerini tarla tarımı almaktadır. Bunun yanısıra mez- raa sahibinin sermaye durumu da mezraadaki nüfus miktarını etkileyebilir (Sözer 1969, s. 64). Mezraalara Ordu civarında (Trak 1950 s. 76) ve daha batıda güzlek (ya da güzle) yapılan işe ise güzleme adı verilir. Emiroğlu güzlelerin esas yayladan daha aşağıda devamlı yerleşme yerlerine daha yakın, dolayısıyla yayladan daha ılımlı, kısmen ilk, sonbahar mevsiminde daha uzun süreli kalınan ikinci bir yayla, güz yaylası niteliğinde olduğunu belirtmektedir (Emiroğlu 1977 a s. 18) ve güzleler sonbaharda (güzün) daha fazla yararlanılmasından dolayı bu şekilde adlandırılm ışlardır (Emiroğlu 1977 b s. 98). Alagöz ise Barla civarındaki yaylacılık faaliyetleri sırasında yaylaya ilk çıkıştan sonra ağustosta hasat sonunda tarlada hayvanların otlatılması için yeniden köye dönüldüğünü iki ay kadar sonra ise tekrar yaylaya çıkıldığını, işte bu çıkışa güzleme adı verildiğini ifade etmektedir (Alagöz 1938 s. 18). Burada dikkat edilecek olursa Doğu ve Güneydoğu Anadolu hariç tutulursa hemen tüm Anadolu da yaylacılık faaliyetleriyle doğrudan bağlantılı ve güzel adı verilen geçici yerleşmenin ve güzleme denilen bir işlevin varlığı söz- konusu, ancak buna Doğu Karadeniz de mezraa adı verilmektedir. A fyon, Antalya, Balıkesir, ve Tokat ta güzle ismi taşıyan köy, mahalle ve mezraaların varlığı (içişleri Bakanlığı 1946 s. 445) buraların sonradan mı sürekli iskana uğradıkları yolunda bir soru hatıra getirmekte, öte yandan aynı şekilde Doğu Karadeniz de güzle benzeri bir fonksiyona sahip olmakla birlikte mezraa adını taşıyan iskan şekli acaba bu adı, mezraa kelimesinin Anadolu Türkçesine Arapçamn etkisiyle girdikten sonra, Doğu Anadolu Bölgesi ne olan yakınlık sebebiylemi aldı?. Bu durumda akla başka bir soru gelmekte, mezraa kelimesinin A nadolu da kullanılmadığı dönem lerde Doğu ve Güneydoğu A nadolu da mezraa yerine koyabileceğimiz, Osmanlı İmparatorluğu döneminde kullanılan ekinlik, ya da halk arasında hala rastlanan ekelge, ekenek, ekerge gibi isimler bugün gördüğümüz özellikleri tam olarak karşılayabilecek niteliktemidir? Diğer taraftan yukarıda belittiğimiz gibi yazarların bir kısmının görüşü, mezraaların hayvancılık amacıyla kurulmuş olduğudur, bu gözönüne alınırsa Osmanlı İmparatorluğundaki mezraalardan çok farklı oldukları ortaya çıkar. Çünkü Osmanlı imparatorluğu döneminde mezraa bir bakıma sadece tarla anlamı taşımakta, hayvancılıkla pek ilgisi bulunmamaktadır. Bu sebeple ekinlik karşılığı bazı mezraalar için belki kullanılabilir ama hayvancılık yapılan mez- raalar için ne denilecektir? Ya da daha da öncesinden tarla tarımı yapılan, hayvancılık yapılan Doğu Anadolu mezraalarını birbirinden ayırmak gerekli midir? Böyle bir ayrım sanıyoruzki Doğu Karadeniz (Hatta geniş anlamıyla

15 M EZRAA KAVRAMI VE TÜRKİYE DE MEZRAALAR 63 tüm Karadeniz Bölgesi) ile Anadolu nun diğer bazı kesimlerinde yaylacılık amacıyla yapılan yer değişikliğinden doğmuş mezraalar ile Doğu Anadolu mez- raaları arasında yapılabilir. Yukarıdaki problem lerin halli herhalde sadece coğrafyacıların değil diğer bilim dallarının da uğraşması ile daha doğru bir şekilde yapılabilecektir. Yazarların tümünün ortak görüşü mezraaların zamanla gelişerek mahalle, köy hatta daha büyük bir yerleşim birim ine dönüşmeleri yani mezraa olma niteliklerini zaman içinde gelişerek kaybetmeleridir. Bunun yanısıra zamanla nüfus kaybına uğrayan ve terkedilen mezraalar (Sözer 1974 s. 179) sözko- nusu olabildiği gibi, Doğu Karadeniz de alçak kuşaktaki bazı köylere oldukça yakın eski mezraaların 1960 h yıllardan sonra çay bahçelerine dönüşenleri de olmuştur (Doğanay 1989, s. 229). Sarıbeyoğlu, birkaç ağıl ve çoban kulübesinden meydana gelen komların elverişli topraklara sahip olanlarına zamanla sahiplerinin yerleşmesi ve tarım yapmaya başlamalarıyla kom olmaktan çıkarak, mezraa haline geldiklerini ifade etmektedir (Sarıbeyoğlu 1951, s. 37). Bu durumda ağılların gelişerek koma, komların da zamanla büyüyerek ve fonksiyon değişikliği göstererek mez- raaya ve hatta köye dönüşmekte oldukları-olabilecekleri gibi bir sonuç çıkmaktadır. Bu konuda yeri gelmişken hemen belirtm ek gerekir ki Yücel, İmroz daki damların komluktan yeni çıkmış birer mezraa olduklarını ifade etmektedir (Yücel 1966, s. 77). Elbetteki kesin yargıya varılabilecek birer delil olmamakla beraber, Ağıllar, Ağılcık, Ağılbaşı, Ağılönü, Ağılyazı, Ağılköy, Ağılüstü gibi isimler taşıyan kom, mezraa, çiftlik, mahalle, muhtarlık ve köylerin olması da dikkat çekicidir (İçişleri Bakanlığı 1946 s , 1982 s. 12, Türk Coğrafya Kurumu 1946, s. 5). Mezraaların gelişmelerinin sebeplerini Tunç- dilek şöyle açıklar; Doğu Anadolu nun bu yüzyıl içerisinde değişmekte olan sosyo-ekonomik yapısı nedeniyle, mezraaların tabiatında da bazı değişmeler meydana gelmiştir. Bölgede nüfusun süratle artması ve geçim imkanlarının daralması nedeniyle bu yerler güç durumda kalan insanların adeta barınak sahası olmuştur. Evvelce muvakkat iskân sahası olan mezraalar, bu baskının sonucunda daimi oturulur yerler haline gelmişlerdir. Gene bu arada bazı mezraa sahiplerinin kendi mezraalarına yerleşmesi ile bu defa sözü geçen yerler hayvan çiftlikleri halini almıştır. Daha başka mezraalarda fazla nüfus toplanması nedeniyle köye bağlı mahalleler teşekkül etmiştir. Hatta bunların bir kısmı daha da gelişerek köy tipli mahalleleri ve dolayısıyla muhtarlıkları meydana getirmişlerdir (Tunçdilek 1971, s. 47). Sözer e göre Diyarbakır çevresinde bir Şahıs, aile veya bir sülalenin mülkiyetinde olan köyler mevcutsa da bunların sayısı mezraalardan azdır ve bu köylerin büyük kısmı mezraaların gelişmesiyle meydana gelmiş muhtarlıklardır (Sözer 1969, s ). Ülkemizde mez-

16 64 HARUN TUNÇEL raa adı yada takısı taşıyan pek çok köye rastlamak mümkündür, ancak bunların bir kısmının isimleri maalesef değiştirilerek bir bakıma tarih yok edilmektedir. (Türk Coğrafya Kurumu, 1946 s , İçişleri Bakanlığı 1946 s , 1982 s. 418 ve 739, 1985 s. 21 ve 44). Mezraaların zamanla gelişerek şehir olmalarının ise bilinen örneklerini Malatya ve Elazığ şehirleri oluşturmaktadır (Bu konuda ayrıntılı bilgi için şu eserlere bkz. Tanoğlu 1943, Akkan 1972, Tuncel 1977, Darkot 1988). Ülkemizde mezraa şeklinde isimlendirilen yerleşim birim lerinin, içinde bulundukları coğrafi ortamın etkisiyle, kökenleri, iskân edilme süreleri, kullanım ve ekonom ik faaliyet amaçları, m ülkiyetleri, bağlı bulundukları merkez ve çevreyle olan ilişkileri, son olarak fiziksel yapıları açısından birbirlerinden farklı şekillerde karşımıza çıktıkları görülmektedir. Kesin olan şu ki Doğu Karadeniz Bölümü ve Doğu Anadolu nun Erzurum- Kars Bölümü mezraaları ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Doğu Anadolu Böl- gesi nin diğer bölümlerindeki mezraalar arasında hemen her bakımdan önemli farklar sözkonusudur.

17 YARARLANILAN ESERLER AHMET R E F İK, 1930., Anadolu da Türk Aşiretleri. İstanbul. (2. Baskı 1989, Enderun Yayınları No: 27, İstanbul) AKKAN, E r d o ğ a n, 1973., Elazığ ve Keban Barajı Çevrelerinde Coğrafya Araştırm aları. Coğrafya Araştırmaları Dergisi (1972) Sayı: 5-6, s , Ankara. ALAGÖZ, C e m a l ARİF; A nadolu da Yaylacılık. Ankara Halkevi Konferansları Seri: 1, Kitap. 25, Ankara. ALAGÖZ, Cemal A r if, Yayla Tabiri Hakkında Rapor, Birinci Coğrafya Kongresi, Raporlar, Müzakereler, Kararlar, s , Ankara. ALİ NAZİM A-REŞAT., 1318: Mükemmel Türkçe Lûgât. İstanbul. AN ONİM., Tarihsiz. Resimli Yeni Lügat ve Ansiklopedi (Ansiklopedik Sözlük). İstanbul. ANONİM, Tarihsiz. Büyük Türk Sözlüğü. İstanbul. AN ONİM., Türk Hukuk Lügati. Ankara. ARAŞ, ALİ., Güneydoğu A nadolu da Arazi Mülkiyeti ve İşletme Şekilleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 100, Çalışmalar: 57, Ankara. ARIKAN, Z E K İ., XV-XVI. Yüzyıllarda Hamit Sancağı, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. No: 52, İzmir. BAYKARA, TU N CER., A nadolu nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I Anadolu nun İdari Taksimatı. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 86, Seri: V II, Sayı A. 7, Ankara. BAŞBAKANLIK DEVLET İSTATİSTİK ENSTİTÜSÜ, Köy Genel Bilgi Anketi. BD İE Yayın No: 964, Ankara. BİLGİN, T U R G U T., Ceyhan Doğusunda Volkanik Şekiller İle Hassa Le- çesi. İstanbul Üniversitesi Yayın No: 1494, Edebiyat Fakültesi Coğrafya Enstitüsü Yayın No: 58, İstanbul. DarkOT, BESİM., El Aziz Maddesi, İslam Andiklopedisi, C. 4, s , İstanbul. DENKER, B E D R İY E., Güneydoğu Toroslarda G öçebelik. Dr W olf Dieter Hutteroth a Göre, Türk Coğrafya Dergisi Yıl X V I, Sayı 20, s , Ankara.

18 66 HARUN TUNÇEL DEVELİOĞLU, FERİT., Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Eski ve Yeni H arflerle (8. Ofset Baskı). Ankara. DOĞANAY, HAYATİ., Türkiye Beşeri Coğrafyası. 3. Kitap Türkiye de Yerleşme. Atatürk Üniversitesi Fen. Ede. Fak. Yay. No: 9 8, Edebiyat Kesimi Yay. No: 62, Coğrafya Bölümü Yay. No: 6, Erzurum. DÖNMEZ, YUSUF., Karasu Batısında Bir Yörük Yerleşmesi. İst. Üniv. Coğrafya Enstitüsü Dergisi C. 7, S. 14 s , İstanbul. DÖNMEZ, Y u su f., Kuzeydoğu A nadolu da Bir Yerleşme-Karaağaç Köyü. İst. Üniv. Coğrafya Enstitüsü Dergisi C. 10, S , s , İstanbul. ELİBÜYÜK, MESUT., Türkiye nin Tarihi Coğrafyası Bakımından Önemli Bir Kaynak, Mufassal D efterler. Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Coğrafya Bilim ve Uygulama Kolu, Coğrafya Araştırmaları C. 1, S. 2, s , Ankara. EMİROĞLU, MECDİ., 1977a. B olu da Yaylalar ve Yaylacılık. AÜ DTCF Yayınları No: 272, Ankara. EMİROĞLU, MECDİ., 1977b. B olu da Geçici Bir Yerleşme Tipi: Güzle. Coğrafya Araştırmaları Dergisi S. 8, s , Ankara. ERİNÇ, S IR R I., Kuzey A nadolu Kenar Dağlarının Ordu-Giresun Kesiminde Landşaft Şeritleri. Türk Coğrafya Dergisi Yıl: III. S. VII-VIII, s , Ankara. ERİNÇ, SIRRI., Doğu Anadolu Coğrafyası. İstanbul Üniv. Yay. No: 572, Ed. Fak. Coğr. Ens. Yay. No: 15, İstanbul. GÖNEY, SÜHA., Türkiye deki Bir Eğreti Kır Yerleşme Şekli Hakkında Bazı Yeni Müşahedeler. İÜ Coğrafya Enstitüsü Dergisi ( ) S , s , İstanbul. GÖYÜNÇ, NEJAT., X V I. Yüzyılda M ardin Sancağı. İÜ Edebiyat Fakültesi Yayın No: 1458, İstanbul. GÜLENSOY, TU N C E R., Doğu Anadolu Osmanlıcası-Etim olojik Sözlük Denemesi-Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını, Ankara. HALAÇOĞLU, YUSUF., X V III. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmeleri. Türk Tarih Kurumu Yayınları VII. D izi, Sayı. 92, Ankara. HAYAT Y A Y IN L A R I., Tarihsiz. Büyük Türk Sözlüğü, İstanbul. HÜTTEROTH, WOLF-DİETER., Bergnomaden und Yaylabauern im Mitt- leren Kurdıschen Taurus. Marburger Geographısche Schriften, Heft 11, Marburg. İÇİŞLERİ BAKANLIĞI, Türkiye de Meskûn Yerler Kılavuzu. İçişleri Bakanlığı Yay. Seri: II. Sayı: 2, Ankara.

19 M EZRAA KAVRAMI VE TÜRKİYE 'DE MEZRAALAR 67 İÇİŞLERİ B A K A N L IĞ I., Köylerimiz İçişleri Bakanlığı Genel Yayın No: 372, Seri: 3 Sayı: 2, Ankara. İÇİŞLERİ B A K A N L IĞ I., Türkiye Mülki İdare Bölümleri, Belediyeler Köyler. İçişleri Bakanlığı Genel Yayın No: 408, Seri: III, Sayı: 4, Ankara. İNANDIK, H A M İT., Doğu Karadeniz Bölgesinde Köy Hayatı İÜ Coğrafya Enstitüsü Dergisi C: 5 S: 9 s , İstanbul. İZBIRAK, REŞAT., Cilo Dağı ve Hakkâri İle Vangölü Çevresinde Coğrafya Araştırmaları. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yay. No: 67, Coğrafya Enstitüsü No: 4, İstanbul. İZBIRAK, REŞAT., Coğrafya Terimleri Sözlüğü, Ankara. İZBIRAK, REŞAT., Türkiye (2. Baskı). Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yay. No: 263; Yardım cı ve Kaynak Kitaplar Dizisi: 14, İstanbul. KARABORAN, HİLMİ., İki Eğreti Yerleşme Şekli Banı ve Pey. Türk Dünyası Araştırm aları Dergisi No: 39, s , İstanbul. KOÇ, Y U N U S., X V I. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağının İskân ve Nüfus Yapısı. Kültür Bakanlığı Yay. No: 1021, Kaynak Eserler Dizisi: 26, Ankara. KÖKSAL, A Y D O Ğ A N., Karadeniz Bölgesi nin Turizm Coğrafyası. On- dokuzmayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi, B irinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi B ildirileri, Ekim 1986, s , Samsun. KÖY HİZM ETLERİ GENEL M ÜDÜRLÜĞÜ., Köyümüzün Köy Envanter Etüdleri 1981-Türkiye. Ankara. KÖY İŞLERİ B A K A N L IĞ I., Köy Envanter Etüdlerine Göre Urfa. Köy İşleri Bakanlığı Yay. No: 48, Konya. KÖY İŞLERİ B A K A N L IĞ I., Köy Envanter Etüdlerine Göre Hakkâri. Köy İşleri Bakanlığı Yay. No: 94, Ankara, KÖY İŞLERİ V e KOOPERATİFLER BAKANLIĞI., Tarihsiz. Köy Envanter Etüdü 1981, 30-H akkâri, Ankara. K öy İŞLERİ VE KOOPERATİFLER BAKANLIĞI., Köy Envanter Etüdü 1981, 63-U rfa, Ankara. ORHONLU, CENGİZ., Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretleri İskân Teşebbüsü ( ). İÜ Edebiyat Fakültesi Yayın No: 998, İstanbul. ÖNGÖR, SAMİ., İmroz Adasında Tipik Bir Yerleşme Şekli, Türk Coğrafya Dergisi Yıl: X V I, S. 20, s , İstanbul. ÖNGÖR, SAMİ., Coğrafya Sözlüğü, İstanbul. ÖNGÖR, SAMİ., Ortadoğu Ülkelerinde G öçebe Hayatın Bugünkü Şartları ve Göçebe Nüfusun Sedantarizasyonu, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi C. X IX, No: 1, s , Ankara.

20 68 HARUN TUNÇEL Ö NGÖR, SAMİ., Coğrafya Terimleri Sözlüğü, İstanbul. ÖNGÖR, SAMİ., Coğrafya Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları No: 467, Ankara. PAKALIN, M. ZE K İ., Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü., Cilt 2. İstanbul. SARAÇOĞLU, H Ü SEYİN., Türkiye Coğrafyası Üzerine Etüdler Cilt: I, Doğu Anadolu, İstanbul. SARIREYOĞLU, M AH M U T., Aşağı Murat Bölgesinin Beşeri Coğrafyası. AÜ DTCF Doğu Anadolu Araştırma İstasyonu Yayınları No: 1, İstanbul. SOMUNCU, M EH M E T., The Kaçkar Mountains o f the Eastern Black Sea Coast. Image o f Turkey No: 26, s , Ankara. SÖZER, A. N E CDET., Beşeri ve İktisadi Coğrafya Açısından Bir Bölge Araştırması, Diyarbakır Havzası. Diyarbakır ı Tanıtma ve Turizm Derneği Yayınları No: 19, Tarih ve Coğrafya Dizisi No: 4, Ankara. SÖZER, A. N ECD ET., Kuzeydoğu A nadolu da Yaylacılık (Coğrafi İnceleme), Ankara. SÖZER, A. N ECD ET., 1974a. Güneydoğu A nadolu nun Nüfus ve Kır Yerleşme Sorunlarına Coğrafi Bir Bakış. Cumhuriyetin 50. Yılında Türkiye nin Sosyal ve Ekonomik Sorunları Semineri (Erzurum, Ekim 1973) Atatürk Üniversitesi Yayını, s , Erzurum. SÖZER, A. NECDET., 1974b. Erzurum Coğrafyası: Tabiî ve Beşerî Özellikler. 50. Yıl Armağanı, Erzurum ve Çevresi, Cilt 1, Atatürk Üniversitesi Yayını, s , Erzurum. SÖZER, A. N E CDET., Türkiye nin Kırsal Yerleşim Coğrafyasına İlişkin Terminolojik Sorunlar ve Tipolojik Yaklaşımlar. Ege Coğrafya Dergisi, Sayı: 1 (Ocak 1983), s. 1-13, İzmir. SÜMERKAN, M. REŞAT., Halk Dilinde M imarlık-doğu K aradeniz Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mimarlık Bülteni Sayı: 6, s. 1-50, Trabzon. TANDOĞAN, A L Â E D D İN., Fırtına Deresi Yukarı Çığırının Üç Köyünde Coğrafi Müşahadeler Coğrafya Araştırmaları Dergisi Sayı: 2 s , Ankara TANDOĞAN, A L Â E D D İN., Çayeli ve Pazar İlçelerinde Yerleşme-Mesken Tipleri ve Nüfus AÜ DTCF Dergisi C: X XVIII sayı: 3-4 s , Ankara. TANDOĞAN, A LÂ E D D İN., Çayeli ve Pazar İlçelerinin Ekonomik Yapısı A Ü DTCF Dergisi C: X X IX Sayı: 1-4 s , Ankara. TANDOĞAN, A L Â E D D İN., İncesu Vadisinde (Çayeli) Coğrafya Gözlemleri. Coğrafya Araştırmaları Dergisi No: 11, s , Ankara.

21 MEZRAA KAVRAMI VE TÜRKİYE DE M EZRAALAR 69 TANOĞLU, A l î., Malatya Dolaylarında Coğrafi Geziler I. Türk Coğrafya Dergisi Yıl: 2, s , Ankara. TANOĞLU, ALİ, İskân Coğrafyası Esas Fikirler, Problem ler ve Metod. Türkiyat Mecmuası Cilt: X I, s. 1-32, İstanbul. TANOĞLU, A L İ., Beşeri Coğrafya Nüfus ve Yerleşme Cilt 1. İÜ Yay. No: 1183, Ede. Fak. Coğ. Ens. Neş. No: 45, İstanbul. TARKAN, M. T E V F İK., 1971, Yukarı Kelkit ve Çoruh Havzası (Doğal ve Beşeri Coğrafya Etüdü). Atatürk Üniv. Ed. Fak. Araştırma Dergisi, Sayı: 2, s , Erzurum. TARKAN, M. T E V F İK., Orta ve Aşağı Çoruh Havzası, Beşeri ve İktisadi Bakımdan Bir Bölge Araştırması. Atatürk Üniv. Yay. No: 166, Ede. Fak. Yay. No: 37, Araştırma Serisi No: 29, Ankara. TARKAN, M. T E V F İK., Doğu Karadeniz Bölüm ü nün Nüfus ve Yerleşme Özelliklerinin Ana Çizgileri Atatürk Üniv. Ede. Fak. Araştırma Dergisi, Sayı: 7, s , Ankara. TRAK, SELÇUK., İktisadî ve Ticarî Türkiye C. 1. Milli Eğitim Bakanlığı İzm ir Yüksek Ekonomi ve Ticaret Okulu Yayınlarından Sayı: 20, İzmir. TUNCEL, M E T İN., Türkiye de Yer Değiştiren Şehirler Hakkında Bir İlk N ot. İÜ Coğr. Ens. Der. ( ) Sayı: 20-21, s , İstanbul. TUNÇDİLEK, NECD ET., Türkiye İskân Coğrafyası, Kır İskânı, Köy-altı İskân Şekilleri. İst. Üniv. Ede. Fak. Yay. No: 1283, Coğrafya Enstitüsü Yayınları No: 49, İstanbul. TUNÇDİLEK, NECDET, Kır Yerleşmeleri: Köy Altı Şekilleri. Türkiye Coğrafi ve Sosyal Araştırmalar, s , İstanbul. TÜRK COĞRAFYA KURU M U., : Ölçekli Türkiye Hartası Yerad- ları Cetveli (İndeks). Türk Coğrafya K u r u m u Yayınları Sayı: 2, Ankara. TÜRK DİL KURUM U., Türkiye de Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi (Cilt 1-5). İstanbul ve Ankara. TÜRK DİL KURUM U., Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (Cilt 1-8). İstanbul ve Ankara. TÜRK DİL KURUMU., Türkçe Sözlük, İstanbul. TÜRK DİL KURUMU., Türkçe Sözlük (3. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları No: 175, Ankara. TÜ RK DİL KU RU M U., Derleme Sözlüğü (Cilt I-XII), Ankara. TÜ R K DİL K U RU M U., Yeni İmlâ Kılavuzu (2. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 235, Ankara. T Ü R K D İL KURUM U Yeni Yazım Kılavuzu (11. Basım) Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 309, Ankara.

22 70 HARUN TUNÇEL TÜRK DİL KURUMU., Türkçe Sözlük. C. 1 (A-K) Türk Dil Kurumu Yay. No: 505/1, C.2 (L-Z). Türk Dil Kurumu Yay. No: 505/2, (Genişletilmiş 7. Baskı), Ankara. TÜRK DİL KURUMU., İmlâ Kılavuzu. Türk Dil Kurumu Yayınları Sayı. 525, Ankara. Ü N AL, M. A L İ., XVI. Yüzyılda Harput Sancağı ( ). Türk Tarih Kurumu Yayınları XIV. D izi, Sayı: 7, Ankara. Y ED İYILD IZ, B A H A E D D İN., Ordu Kazası Sosyal Tarihi ( ). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 598, Kültür Eserleri Dizisi: 42, Ankara. YİĞİT, A L İ., Hazar Gölü Havzasında Yerleşme Tipleri. Fırat Üniversitesi Dergisi (Sosyal Bilim ler) Cilt: 4 Sayı: 2 s , Elazığ. YÜCEL, T A L İP., İm roz da Coğrafya G özlem leri Coğrafya Araştırmaları Dergisi Sayı: 1, s , Ankara. YÜCEL, T A L İP., Türkiye de Kır Yerleşme Tipleri. Türk Kültürü Araştırmaları X X V I/I (Prof. Yaşar Önen e Armağan), s , Ankara.