Yönetsel, Mesleki ve Örgütsel ETİK. Prof. Dr. İnayet Aydın. 6. baskı

Transkript

1 Yönetsel, Mesleki ve Örgütsel ETİK Prof. Dr. İnayet Aydın 6. baskı

2 Prof. Dr. İnayet AYDIN YÖNETSEL, MESLEKİ ve ÖRGÜTSEL ETİK ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 6. Baskı: Şubat 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Cemal İnceoğlu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Sarıyıldız Matbaacılık Ltd. Şti. İvogsan Ağaç İşleri Sanayi Sitesi 523. Sk. No:31 Yenimahalle-ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Prof. Dr. İnayet AYDIN 1963 yılında Artvin in Borkça ilçesinde doğdu. İlk ve ortaöğrenimini Çanakkale nin Yenice ve Bayramiç ilçelerinde tamamladı yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Planlaması Bölümü nden mezun oldu yılları arasında Sümerbank Bankacılık Personel ve Eğitim Müdürlüğü nde görev yaptı yılında A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü nde 3308 Sayılı Çıraklık ve Meslek Eğitimi Kanunu Gereğince Sümerbank Banka Şubelerinde Ticaret Lisesi Öğrencilerine Yaptırılan Beceri Eğitimi başlıklı tezini vererek yüksek lisans eğitimini tamamladı yılında A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Planlaması Bölümüne Araştırma Görevlisi olarak atandı yılında Eğitim Yönetiminde Stres Kaynakları konulu tezi ile Doktor unvanını kazandı yılında aynı bölüme Yardımcı Doçent olarak atandı yılında 8 ay süre ile YÖK/Dünya Bankası Milli Eğitimi Geliştirme Projesi kapsamında kazandığı bursla Amerika Birleşik Devletleri-OHIO University of Cincinnati de doktora sonrası araştırmacı olarak çalıştı. Aynı dönemde 6 haftalık Yönetici Yetiştirme Akademisi nde konuk öğretim üyeliği yaptı. Eğitim Yöneticilerinin Etik Davranışları Üzerine Bir Araştırma başlıklı çalışmasını yaptı ve 1997 yılında Doçentlik unvanını kazandı. İş Yaşamında Stres, Yönetsel Mesleki ve Örgütsel Etik, Eğitim Yönetimi, Alternatif Okullar, Eğitim ve Öğretimde Etik, Öğretimde Denetim, Türkiye de Eğitim Yönetimi Alanının Sözlü Tarihi: Öncü Akademisyenler, Türk Eğitim Yönetiminde Öncü Kadınlar isimli 8 kitabı bulunmaktadır. Ayrıca, Educational Leadership: Global Contexts and International Comparisons", Volume 11 de bir kitap bölümü yazarlığı, Türkçe ve yabancı dergilerde yayımlanmış çok sayıda makalesi bulunmaktadır.

4 Lisans düzeyinde; İnsan Kaynakları Yönetimi, Meslek Etiği; Yüksek Lisans düzeyinde Meslek Etiği, Teftiş Teknikleri, Öğretimde Denetim, Eğitim Yönetiminde Yeni Yaklaşımlar, İnsan Kaynakları Yönetimi, Doktora Düzeyinde Yönetimde Etik ve Çağdaş Denetim Yaklaşımları derslerini vermektedir. Uzun yıllardır çalışanların hizmet içi eğitimi konusunda araştırmalar yapan ve dersler veren yazar, son beş yılda 100 den fazla kurumda meslek etiği, kamu etiği, etik eğitimi, hizmet içi eğitim teknikleri, insan kaynakları yönetimi, stres ile başa çıkma, örgütsel ve bireysel etkililik, insan ilişkileri ve iletişim, eğiticilerin eğitimi, çağdaş denetim teknikleri, denetim etiği, yönetim süreçleri, yönetimde verimlilik, akademik etik, bilim ve yayın etiği vb. konularda seminer ve konferanslar vermiştir yılları arasında Başbakanlık Etik Kurulu ile Avrupa Komisyonu işbirliği içinde yürütülen Yolsuzluğun Önlenmesi İçin Etik Projesinde, yerel uzman olarak eğitim materyalinin geliştirilmesi ve etik eğiticilerinin yetiştirilmesine katkıda bulunmuştur. Yazar Prof. Dr. Erdem Aydın ile evlidir ve Bilgesu Aydın ın annesidir. iv

5 v Eşim "ERDEM"e

6 ALTINCI BASKIYA SUNU 1995 yılında yönetsel, mesleki ve örgütsel etik konusundaki çalışmalarıma başladığımda bu kavram ülkemizde henüz pek çok kişi tarafından bilinmiyordu ve oldukça az sayıda Türkçe kaynak vardı. Aradan geçen yıllar içinde etik kavramı toplumun farklı kesimleri tarafından daha fazla kullanılmaya, bu konudaki akademik çalışmalar artmaya başlamıştır. Ülkemizde tarih ve 5176 sayılı Kamu Görevlileri Etik Kurulu Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun ile Kamu Görevlileri Etik Kurulu kurulmuştur. Ardından Kamu Görevlileri Etik Davranış Đlkeleri Başvuru Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu gelişmeler kamuda etik bilinç geliştirmek adına önemli bir adım olmuştur. Daha sonra Avrupa Konseyi ve Başbakanlık Etik Kurulu işbirliği ile sürdürülen Yolsuzluğun Önlenmesi Đçin Etik Projesi kapsamında yazarın da katkısı ile Kamuda Etik davranışın geliştirilmesi için düzenlenecek eğitim etkinliklerini yürütmesi beklenen 100 den fazla eğitici yetiştirilmiştir. Tüm bu çabalarla kamu kurumlarında etik eğitimleri başlamış, adaylık ve yükselme eğitimlerine etik konular eklenmiş ve kamuda etik eğitimleri verilmeye başlanmıştır. Diğer yandan bazı üniversiteler, yetiştirdikleri öğrencilerin sadece mesleki bilgi ve becerileri kazanmalarının bir profesyonel olmaya yetmeyeceğini anlamış olacaklar ki, öğretim programlarında etik derslerine yer vermeye başlamışlardır. Bu konuda ABD de bir lise müdürünün her yıl okulun açılışında öğretmenlerine gönderdiği bir mektup, etik eğitiminin önemini hepimize göstermektedir. vii

7 "Bir toplama kampından sağ kurtulabilen insanlardan biriyim. Gözlerim, hiçbir insanın görmemesi gerekenleri gördü; iyi eğitilmiş mühendislerin inşa ettiği gaz odaları, iyi yetiştirilmiş doktorların zehirlediği çocuklar, işini iyi bilen hemşirelerin öldürdüğü bebekler, lise ve üniversite mezunu insanların vurduğu, yaktığı kadın ve çocuklar. Eğitimden bu nedenle kuşku duyuyorum. Sizlerden isteğim şudur: Öğrencilerinizin insan olması için çaba harcayın. Çabalarınız, bilgili canavarlar, becerikli psikopatlar üretmesin. Okuma, yazma, matematik, çocuklarınızın daha fazla insan olmasına yardımcı olursa, yalnızca o zaman önem taşır." Đnsanın çıkarları vardır ve her insan çıkarlarının peşinde koşmak isteyebilir. Ancak bu noktada önemli olan değerlerimizin çıkarlarımızı kontrol edebilmesidir. Çıkarlarımızın değerlerimiz haline gelmemesi için herkesin etik yargılamalarda bulunup, Yapmam gereken en doğru şey nedir? sorusuna yanıt vermesi, etik sorgulamanın bir gereğidir. Kitabın bu baskısında okuyucuya daha yararlı olabilmek için etik kavramı ve ilkelerle ilgili bölümler geliştirilmiş, tartışmalar genişletilmiştir. Etik bilinçlenme ve etik davranışa katkıda bulunması amaçlanan bu kitaba okuyucunun gösterdiği ilgi son derece sevindiricidir. Bu ilgi doğrultusunda geliştirilen bu kitabın sizlere ulaşmasında Her zamanki gibi büyük emekler veren PEGEM AKADEMĐ TAKIMINA sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Prof. Dr. Đnayet AYDIN viii

8 İÇİNDEKİLER Sayfa Altıncı Baskıya Sunu... vii Đçindekiler...ix GĐRĐŞ (ss. 1-2) 1. BÖLÜM ETĐK KAVRAMININ KURAMSAL TEMELLERĐ (ss. 3-22) Etik Kavramı... 4 Etik ve Yasalar... 9 Ahlaki Gelişim Evreleri Etik Davranışın Toplumsal Etkenleri: Kültür, Değerler ve Normlar Kültür Değerler Normlar ve Etik Standart, Đlke ve Kuralların Etikteki Yeri Görgü Kuralları ve Etik BÖLÜM ETĐK ĐLKELERĐNĐN GELĐŞTĐRĐLMESĐ VE ETĐK SĐSTEMLERĐ (ss ) Etik Sistemleri Amaçlanan Sonuç Etiği Kural Etiği Toplumsal Sözleşme Etiği Kişisel Etik Etik Sistemlerine Yöneltilen Eleştiriler ix

9 3. BÖLÜM ETİK DIŞI DAVRANIŞLARIN USSALLAŞTIRILMASI VE ETİK KARAR VERME SÜRECİ (ss ) Etik Karar Verme Süreci BÖLÜM YÖNETİMDE ETİK (ss ) Yönetimde Etik Neden Önemlidir? BÖLÜM YÖNETİMDE ETİK İLKELER VE ETİK DIŞI DAVRANIŞLAR (ss ) Yönetimde Uyulması Beklenen Etik İlkeler Yönetimde Etik Dışı Davranışlar BÖLÜM MESLEKİ ETİK (ss ) Meslek Kavramı Mesleki Birlik Etik Kod Meslek Etiği x

10 7. BÖLÜM ÇEŞİTLİ ALANLARDA ETİK İLKELER (ss ) Politikada Etik Tıpta Etik Hukukta Etik Kitle İletişimde Etik Bilim ve Araştırmada Etik Psikolojik Danışma ve Rehberlikte Etik Kamu Yönetiminde Etik Sporda Etik Eğitimde Etik BÖLÜM ÖRGÜTSEL ETİK (ss ) 9. BÖLÜM EĞİTİM YÖNETİMİ ve ETİK (ss ) Eğitim Yönetimi ve Etik Okul Yönetiminde Etik Değerler BÖLÜM ETİK EĞİTİMİ (ss ) Kaynaklar xi

11 GİRİŞ Nasıl bir dünyada yaşıyoruz? Bir yandan teknolojinin hızla geliştiği, yaşam standartlarının yükseldiği, her geçen gün yeni buluşların yapıldığı bir dünyada, diğer yandan insan olarak her geçen gün yabancılaşmaya başladığımız bireyler, meslekler, ilkeler ve kurumlarla dolu bir dünyada yaşıyoruz. Yaşadığımız yüzyılda daha doğru, daha özgür, daha eşit, daha adil, daha temiz, daha yaşanılır bir dünyayı özlemiyor muyuz? Her gün farkında olarak ya da olmaksızın katkıda bulunduğumuz yozlaşma ve kirlenmeden yakınmıyor muyuz? Her şeyin değişmesini isterken, biz kendimizi ne kadar değiştirebiliyoruz? Her şeyi eleştirirken kendimizi neden savunuyor ve yanlışlıklarımızı mantığa bürümeye çalışıyoruz? Victor Hugo, herkes insanlığı değiştirmeyi düşünür, ama kimse kendisinden başlamaz diyor ne kadar haklı. Belki de değişmeye, işimize geldiği gibi kullandığımız ve yorumladığımız kavramların içini doğru bir şekilde doldurarak başlamalıyız. Bu kitabın oluşumunda tüm bu sancıların büyük katkısı vardır. Yönetici ya da yönetilen olarak içinde varolduğumuz örgütsel yapılarda, üzerimize düşen işi en iyi biçimde yerine getirmek, üyesi olduğumuz mesleğin ilkelerini kusursuz uygulamak, çalıştığımız örgütlerin toplumsal sorumluluklarını yerine getirdiğinden emin olmak, yaşamı daha bir anlamlı kılacaktır. Toplumda yaygınlık kazanmış yanlış düşünce ve eylemlerin, bu yaygınlıktan dolayı meşrulaşamayacağı, bireylerin tek tek sorumluluklarından kaçışlarının nasıl bir sistem sorunu haline dönüştüğü, çözümlerin çabalarla olanaklı olduğu, bilinmeyen gerçekler değil kuşkusuz.

12 2 Etik Minimum yeterliklerle maksimum yerlere gelmek için milletvekillerine olağanüstü güçleri biz kazandırmıyor muyuz? Sonra bu durumdan şikayet eden yine biz değil miyiz? Her gün başkalarının yaşamını, acılarını, zayıflıklarını izlerken keyiflendiğimiz medyaya, rating oranlarını yine biz sağlamıyor muyuz? Temel kamu hizmetlerini istediğimiz gibi sunmadığı için şikayet ettiğimiz devlete vergimizi ödememek için türlü dolapları biz çevirmiyor muyuz? Bu kitap etik, yönetsel etik, mesleki etik, örgütsel etik konularını tartışmayı ve kavramlar üzerinde düşünmeyi hedeflemiştir. Eksiklikleri olsa da bu alanda ortaya çıkan bir ürün olarak okuyucuya derli toplu bilgiler sunmayı amaçlamıştır.

13 1. Bölüm ETİK KAVRAMININ KURAMSAL TEMELLERİ Bu bölümde etik kavramı felsefi, psikolojik ve sosyolojik açılardan ele alınmıştır. Bu bağlamda etik kavramının anlamı ve etik davranışı belirleyen önemli ögeler olan kültür, değer, norm kavramları üzerinde durularak, görgü kuralları ile etik arasındaki ilişkiler tartışılmıştır. Ayrıca, etik davranışın psikolojik kökenleri incelenerek, Kohlberg in ahlaki gelişim evreleri açıklanmıştır. Önemli Tanımlar: Ahlak (Morality): Bir toplumsal bilinç, davranış ve ideolojik ilişki biçimi; bir toplumsal oluşuma, sınıfa, kesime özgü, tarihsel ve somut olarak belirlenmiş, bunların belli bir topluluğa, sınıfa, devlete ya da tümüyle topluma olan tutumunu kurallandıran törel görüşler, değerler, normlar, ilkeler, ilişki ve davranış biçimlerinin bütünüdür (Çalışlar, 1983,s.10). Etik (Ethics):Geçmiş ve bu güne ilişkin doğru ve yanlış ölçülerinin anlatımıdır (Lamberton ve Minor, 1995, s.409). İnsanların töresel ya da ahlaksal ilişkilerini, davranış biçimlerini ve görüşlerini araştıran bir felsefe dalıdır (Çalışlar, 1983, s.135). Etik İlkeleri (Code of ethics): Bir örgüt içinde etiğin kurumsallaşması için, örgütün genel değerler sistemi

14 4 Etik ve amaçlarını tanımlayan, verilen kararların bu ilkelere uygunluğu için rehberlik eden mekanizmadır (Northcrafts ve Neale, 1990,s.212). Mesleki etik (professional ethics): Belirli bir meslek grubunun, mesleğe ilişkin olarak oluşturup, koruduğu; meslek üyelerine emreden, onları belli bir şekilde davranmaya zorlayan; kişisel eğilimlerini sınırlayan; yetersiz ve ilkesiz üyeleri meslekten dışlayan; meslek içi rekabeti düzenleyen ve hizmet ideallerini korumayı amaçlayan mesleki ilkeler bütünüdür. Örgütsel Etik: Yasal bir çerçevede işgörenlerde aynı tür davranışların yerleştirilmesini sağlayan, örgütün topluma karşı yerine getirmeyi üstlendiği hizmetleri sağlarken bazı toplumsal sorumlulukların da üstlenildiğini gösteren ilkeler dizisidir. Yönetsel Etik: Yönetsel kararların verilmesinde tutarlı, tarafsız ve gerçeklere dayalı olmayı; bireylerin varlık ve bütünlüğüne saygıyı; herkes için en iyi olacak eylemlerin seçilmesini ve eylemlerde adalet, eşitlik, tarafsızlık, dürüstlük, sorumluluk, saygı, açıklık, sevgi, demokrasi, hoşgörü vb. gibi evrensel değerleri temel almayı sağlayan, yöneticilere eylemlerinde yol gösteren davranış ilkeleridir. ETİK KAVRAMI Etik, ahlaki davranış, eylem ve yargıları ilgilendiren bir konu olarak felsefe ve bilimin önemli bir parçası ve sistematik bir çalışma alanı olmuştur. Ahlak yanlış-doğru, iyi-kötü, erdem ve kusur ile davranışları ve davranışların sonuçlarını değerlendirme ile ilgilidir. Ahlak felsefesi ya da etik, ahlakı konu edinen felsefe dalıdır. Kullanılan ahlak terimlerini ve ahlaki yargıların statüsünü analiz eden etik, takınılan ahlaki tutumların ardında yatan yargıları ele alır (Nuttall, 1997, s.15).