BURSA'DA DÜNDEN BUGÜNE TASAVVUF KÜLTÜRÜ

Transkript

1 BURSA'DA DÜNDEN BUGÜNE TASAVVUF KÜLTÜRÜ Vakfı İslAm Ara~tırrrıalan Merkezi Kütüphanesi Dem. No: Tas. No: ffb~t 3

2 BURSA KÜLTÜR SANAT VE TURİZM V AKFI YA YINLARI BURSA KİTAPLIGI: ı ı ı i. \ ISBN Birinci Basım Kasım2002 Yayıma Hazırlayan Ramis Dara Kapak- Sayfa Tasarımı Ömer Yıldız Baskı Graphis Matbaa Yüzyıl M. Matbaacılar Sitesi, 1. Cadde No: 139 Bağcılar/ İstanbul Tel: (02ı2) BURSA KÜLTÜR SANAT VE TURİZM V AKFI Açık Hava Tiyatrosu Yanı, Kültürpark - Bursa Tel : ı2 (3 hat) Faks : ı ı E-posta: bkstv@bkstv.org 2

3 MEZAR TAŞLARlNDA ÖLÜM FELSEFESi Prof. Dr. Necmi ÜLKER* Genelde ölüm tanrının dünya yüzünde yarattığı canlıların fiziki anlamda yaşamlarının sona ermesi olarak tarif edilebilir. Eski inanç biçimlerinde olduğu gibi İslam düşüncesinde Tanrının yarattığı varlıkların en mükemmeli olan insanın dünyadaki ömrünün son bulmasını takiben ebedi hayatın başladığına inanılmaktadır. Başka bir ifadeyle bu durum insanın "darü 'lfenadan darü 'l-bekaya" yani geçici ve fenalıklar dünyasından kalıcı ve ebedi aleme göç etmesi anlamına gelmektedir. Kısaca ölüm Tanrıya yani kendisini yaratana kavuşmaktır. Orta Asya'daki Türklerden sonra batı istikametinde kurulmuş olan Türk devletlerinde ve en son Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti dönemlerinde dünyadaki fiziki hayatını yitirmiş olan bir insanın, ailesinin maddi gücüne paralel olarak kabrinin başına ve ayak ucuna taş dikmek vazgeçilmez biranane olarak devam etmektedir. Ancak bu hususta Kur'an-ı Kerim'de açık bir hüküm bulunamamasma rağmen vefat eden bir insan için yapılmış olan mezarın üzerine şahide yani taş dikilmesi veya türbe yapılması İslam geleneğinde hoş karşıianma yan bir anlayıştır. Bu husus "Hayru 'lkuburü 'l-münderis " 1 başka bir deyişle "kabirlerin en hayzrlzsz kaybolmuş olanlardır" mealindeki hadis-i şerifte açıkça ifade edilmiştir. Diğer yandan eski Türklerin yaşam tarzlarında mevcut olan Atalar Kültü ve özellikle Şamanizm 2 inancını tamamıyla terk etmedikleri ve unutmadıkları anlaşılmaktadır. Bundan dolayı Anadolu' daki Türkler saygı duyduğu, takdir ettiği büyükleri ve yakınlarının mezariarına taş dikmeyi gerekli görmüş, her biri birer sanat eseri durumundaki yazılı ve süslü taşları kullanma ihtiyacı duymuşlardır. Bu taş simgeler, Türklerin tarih boyunca atalarına ve dolayısıyla geçmişine göstermiş oldukları saygının somut bir ifadesi olarak kabul edilmelidir. Diğer sanat eserleri ve kültür varlıkları gibi mezar taşları da o yöre Türklerinin hatta o devir inançlarının, geleneklerinin, sanat anlayışının ve an'anelerinin sosyo-ekonomik durumunun birer ürünü ve göstergesidir. Anadolu'daki türbe inşa etme anlayışını ve mezar taşı dikme geleneğini, 2 Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Bornova İZMİR. C. Esat Arseven, "Mezarlıklar ve Türbeler", Türk Sanat Tarihi, İstanbul, tarihsiz, s Abdülkadir İnan, Tarihte ve Bugün Şamanizm, II. Baskı, Ankara,

4 onların Anadolu'da yaşattıkları Şamanizm inancı ile İslam düşüncesinin sentezinde aramak gerekir. Konya Selçukluları'nın ve onların kültür ve geleneğini devam ettiren Osmanlılar'ın ortaya koydukları sanat eseri mahiyetindeki türbeler ve her biri plastik sanat eseri durumundaki mezar kitabeleri, şekilleri, yazı stilleri ve oyma süslemeleri yönünden İslam dünyasında müstesna bir yer tutmaktadır. Hiç şüphesiz, Türklere ait kabristanlarda gördüğümüz mezarların baş ve ayak uçlarına dikilmiş şahideleri yalnızca kabirde yatan kişinin kimliğini ortaya koyan soğuk birer taş parçaları olarak görmek mümkün değildir. Özellikle baş taşında, kabirde yatan kişinin kimliği yanında zaman zaman edebi ifadeler kullanıldığı gibi yüzyıllara göre gelişerek olgunlaşan ve dönemin sanat anlayışına göre şatafatlı kabartma süslemelerin de işlendiği açıkça görülmektedir. Genelde, bir çocuğun dünyaya gelmesi ne kadar sevindirici ve mutluluk veren bir olay ise de onun ölümü, yani yaratıcısına geri dönmesi, yakın çevresi için o nispette de üzücü ve hüzün veren bir olgudur. Aslında her ikisi de dünyadaki yaşam düzeninin değiştirilemez kliralı, hatta kesin bir doğa kanunudur. Bu husus, Kur'an-ı Kerim'de insanlara çok net bir ifade, "küllü nefs in zaikatülmevt sümme ileyna türce 'un" [Her canlı ölümü tadacak sonunda bize döndürüleceksiniz ] 3 ay eti ile de ifade edilmekte olup birçok mezar taşının üzerinde bu ilahi hükmü görmek de mümkündür ki bütün hüzün ve acılara rağmen Müslüman-Türk insanının bu hükme teslim olduğunun da bir ifadesidir. Yine ilk bölümü bazı mezar kitabelerinin baş tarafına kazınmış olan "küllü men aleyha jan ve yebka vechü rabbike zülcelali ve 'l ikram" yani [Yeryüzünde bulunan her canlı yok olacak. Ancak azarnet ve ikram sahibi Rabbinin zatı baki kalacaktayet-i kerimesi de aynı anlamı ifade etmektedir. hiç bulmadım şu dünyada rahatı anın çün ihtiyar ettim rıhleti zevkine değmez şu dünyanın mihneti bize bir Fatiha okuyan bulur cenneti 5 Hemen bütün büyük dinlerde olduğu gibi "emr-i Hakk" yani Allah'ın emri olarak kabul edilen ölüm hadisesinin karşısında insan hemen her dönemde çaresizliğini kabullenmiş ve buna gönülden inanmış olmakla beraber, bu kabul ölümü elem ve acı verici olmaktan çıkarmamıştır. Müslüınanlar, inançlarının gereği olan bu kabulü dünyanın güzellikleri ile 4 Kur'an-ı Kerim, Ankebfıt Suresi, 57. Ayet. Kur'an-ı Kerim, Ralıman Suresi, Ayetler. Bursa Emir Sultan Kabristanı I. Pafta 63 numaralı mezar kitabesi. 17

5 zedelemiş ve belki de kirletmiş olmaktan dolayı duydukları pişmanlığı diğer insanlara adeta bir ders verir şekilde mezar taşlarına da yansıtmışlardır: Bu anlayışla: dehr-i ednaya muhabbet meyl ve rağbet etmeyin... faide vermez bugünkü ihtişam ve daire istiyorlar bizden akzbet kulub-ı tahire 6 kimseye bdki değildir çünki bu fani cihan her gelen la-büdd gider kim böyledir hükm-i cihan ahir-i ömrüm Bursada geçti teşekkür eyledim intihiib etmiştir anı ehl-i hiil ehl-i cinan sinnim altmış üçe geldi irci' emrin alu b rahmel-i derya-yı hakka karzşub verdikte can 7 muhadderat-z nisvandan küllü nefsin zaikatül-mevt nass-ı celfli üzere Badem/i köşkünde hulul-i ecel mev 'uduyla irtihal-i dar-ı bekii etmekle 8 Dünyevi saltanatın, zenginliğin ve tıp ilminin ölüm karşısında hiçbir faydasının olamayacağı, onun için mutlaka başka manevi zenginiikierin olması gerektiğine ilişkin anlayışı yine kitabelerde çok açık ifadelerle bulmak mümkündür. dünya kalsa Süleymana kalırdı satın alınsa Karun alırdı ölüme çare bulunsa Lokznan bulurdu 9 veya ehl-i servetten idi amma kim, bulamadı maraz-ı mevte şifa 10 Böylesine tavsiye ve ibret alma anlayışını daha açık ifadelerle de, görmek mümkündür ki çok görülen bir kitabe metninde bu nasihat şöyle ifade edilmektedir Bursa Alacahırka Kabristanı, I. Pafta 49 numaralı mezar kitabesi. Bursa Emir Sultan Kabristanı I. Pafta 32 numaralı mezar kitabesi. Bursa Emir Sultan Kabristanı I. Pafta 6 numaralı mezar kitabesi. İzmir Menemen Merkez Camii Haziresi, 1247 tarihli mezar kitabesi. Bursa Alacahırka Kabristanı, III. Pafta 7 numaralı mezar kitabesi. 18

6 ah efendim vah efendim bak şu benim mezarzmın taşına akıllı isen ga.fil olma aklını al başına akıbet toprak oldum taş dikildi başıma 11 gel efendim nazar eyle şu mezarzmın taşına akil isen ga.fil olma aklını al başına salınuh gezerdim her dem neler geldi başıma akıbet turab oldum taş dikildi başıma 12 Ölüm karşısında mutlak anlamda, hayatta iken Tanrı'nın emirlerine uygun bir hayat sürmenin vazgeçilmez bir zamret olduğuna ve kaçan fırsatın, ecel geldikten sonra geri gelmeyeceğine yönelik pişmanlık ve "ah keşke geriye dönmek mümkün olsa idi ben neler yapardım!" sorusunun cevabı olarak da Müslüman-Türk: rahat dünyaya aldanma her an, yok sebatı nimetinin bir zaman, ah ne çarefirsatıfevt eyledim, zayi ettim vakti isyanla hernan istemezken ölmeyi çattı ecel 13 ifadeleri ile adeta mezar ziyaretinde bulunan ve zaten mezarlığın manevi atmosferi içerisinde etki altında bulunan kişiye, zamanın kaybedilmemesini, dünya nimetlerinin, belki de hiç beklenmedik bir zamanda burada bırakılarak başka bir aleme gidileceğini hatırlatarak onu düşünmeye sevk etmektedir. Yine benzer ifade ile dünyada elde edilen her türlü servetin neticede eviada bırakılıp beka alemine göçüleceğini dolayısıyla mal-mülk biriktirmenin, maddi zenginliğin ölüm karşısında ve beka aleminde bir kıymetinin olamayacağı ifade edilmektedir. el çeküb bi 'l-cümleden etdim bekiiya rzhleti, eviadımı bırakıp gittim mal mülk ve devleti Bursa Alacahırka Kabristanı, I. Pafta 1 numaralı mezar kitab_esi. 12 Bursa Emir Sultan Kabristanı V. Pafta 29 numaralı mezar kihibesi. Ayrıca bkz. Bursa Emir Sultan Kabristanı III. Pafta 55 numaralı mezar kitabesi. 13 Bursa Alacahırka Kabristanı, II. Pafta 4 numaralı mezar kitabesi. 14 Bursa Alacahırka Kabristanı, III. Pafta 4 numaralı mezar kitabesi. 19

7 Müslüman-Türk anlayışı, ölümü bütün bunların ötesinde ibret alınacak bir vakıa olarak görmüş ve gönülden inanmıştır. XVIII. yüzyıl civarına bile fazla ulaşmayan ve daha ziyade XV-XVI. yüzyılların ki tabelerinde görülen: ya nazzran bi kabri mütefekkiren bi 'l-emsi 15 ifadesinde kitabe, ziyaretçiye seslenerek bu anlamda tefekkür etmesini, şahit olduğu kitabeden ve elbette kabirde yatan ölüden ibret alması gerektiğini de hatırlatmaktadır. Burada alınacak ders, doğal olarak her canlının bir zaman süreci içinde öleceği ve belki ölümü düşünerek dünya ve dünya nimetlerine fazla rağbet edilmemesi keyfıyetidir. Diğer bazı kitabelerde veciz ifadesini bulan bu düşünce, Osmanlı toplumunda ölüm olgusu, adeta bir sıralaması varmış gibi formüle edilerek şöyle ifade edilmektedir. ziyaretten murad bir du 'adzr bugün bana ise yarın sanadır Yukarıda ifade ettiğimiz gibi, ayrılığın vermiş olduğu acı ve eleme rağmen, ölümün karşısında feryat etmek yerine, bunun Tanrı' dan geldiği ve onun hükmü olması sebebiyle, sonsuz bir rıza ve kabullenme anlayışının var olduğunu da ifade etmek mümkündür. Her ne kadar bu "rıza" anlayışını tasavvuf erbabından bazılarına ait kitabelerde Tanrı 'ya kavuşmuş olmak, sevgiliye ulaşmış olmak, Tanrının öleni çok sevdiği için onu yanına almış olması gibi süfıyane anlayışlarla bezenmiş olmakla beraber ben dedim el-hükmullah razzyzm her emrine, çün ezelden böyle takdir etmiş zü 'l-celal 16 ifadelerinde bu rızanın dil ile ikrar edildiğini görmekteyiz. Mutlaka böylesi bir anlayışı kalben tasdik edenler bulunduğu gibi sadece dil ile ikrar edip, bu ikrarda bile gizli bir feryadı yansıtan ifadelere rastlamak da mümkündür. Ancak şunu ifade etmek gerekir ki, en azından bugüne kadar görebilmiş olduğum kitabelerde, çok açık bir dille Tanrı'ya isyan ve onu reddetme olgusuna rastlanmamıştır. Ölüm karşısında gösterilen tepkiler manzumesinin kitabelere yansıyan unsurlarından bir tanesi de ölen kişinin cennete gideceğine ve mutlak manada iyi bir insan olduğuna dair anlayıştır. Bunun aksine, ınevtanın cehennemlik olduğu ya da onu kötü vasıflarla tavsif etme durumunu görmek Bursa Alacahırka Kabristanı, L Pafta 42 numaralı mezar kitabesi Bursa Alacahırka Kabristanı, L Pafta 44 numaralı mezar kitabesi 20

8 mümkün değildir. En azından bugüne kadar böyle bir kitabeye rastlayamadım. Cennete gitme olgusu mezar kihibelerinde yaygın olarak işlenen bir temadır. ahla zar kılarım gençliğime doymadım derdime derman aradım bir ilacın bulmadım hasreten jan i cihanda tu l-i ömr sürmedim firkaten takdir bu imiş ta ezelden bilmedim valideyn hem karzndaşlarzma ah elveda emr-i takdir böyle imiş bir murada ermedim 17 eyledim semt-i bekaya ah kim azm ü hzram, cennetü '!-me 'vayz rabbim bana eylesin ihsan ifadelerinde bu gencin beka alemine göçtüğü ifade edildikten sonra, mevtanın ağzından Mevla'nın kendisini cennı;tine alması arzusu dile getirilmektedir. Belki burada ölümü iki türlü olarak anlamak ya da ölümün iki hali karşısında toplumsal tavrın farklı olduğunun vurgulanması gerekmektedir. Bunlardan birincisi, dünyada gün görmüş, uzun ömür sürmüş yani yaşlı kişilerin ölümü karşısında, toplumun, acı duyduğunu, ancak daha sakin ve kabülcü olduğunu görmek mümkündür. Her ne kadar ölümün yaşı olmadığına inanılsa da genç hatta çocuk denilecek yaşta hayatını kaybeden kişilerin adeta "zamansız" gelen ölümleri karşısında, yukarıda ifade ettiğimiz ölümün zamanının olmadığı anlayışı bir an için olsun unutulmaktadır. Bu tür genç yaşta ölümler halinde, mezar taşlarında işlenmiş ve en sık rastlanılan, "gençliğine doymadan muradzna ermeden" ifadesi genellikle isim ve tarih eklenerek tamamlanmaktadır. Dikkat edileceği üzere, yaygın olarak kullanılan bu tür metinlerde ölüm karşısında feryat etmek yerine takınılan tavır, uzun ömür sürülernemesi ve hayatın insana değişik yaşlarda sunduğu nimetlerinden istifade edilememiş olmasından dolayı duyulan üzüntü ve elemdir. Burada "gençliğine doymadan " şeklinde kullanılan ifade ve belki de bundan daha önemli olan husus "muradzna ermek" yani evlenipharklanmak keyfiyetidir ki bunun gerçekleşmemiş olması toplum vicdanını derin bir acıya sürüklernektedir. Hadfcem genç iken ah irtihal etti bu alemden Firakzndan gönül mecnun-z meslubü 'i-karar oldu Hüda hem bezm-i gılman eylesün her lahza-yz cennette 17 Necmi Ülker, "İzmir Ali Ağa Camii Haziresi Mezar Kİtabeleri (XVIII. ve XX. Yüzyıl)", VI. Araştırma Sonuçlarz Toplantısı, Arıkara 1989, s

9 Murada ermeden ol-nev-nihalim haksar oldu Yine gençliği küçük bir kuşa benzeten ve ölümü de yuvadan uçmak, anababa yanından ayrılmak olarak algılayan bir anlayışın sonucu olarak bir kuş idim uçtum yuvadan ecel ayırdı anadan babadan veya bir kuş idim uçtum yuvadan ecel ayırdı beni anadan babadan unutmayın beni hayır du 'ad an şefaat dilerim sizlere hüdadan ifadesi ve yine belki daha güzel bir tanımlama ile nagehan gitti cihandan kaldı ıssız hanesi, mürg-ı dil uçdu kafesten canımın din paresi, gitti cennet bağına dilde kaldı yaresi 18 dizeleriyle genç mevtayı bir gönül kuşu olarak tanımlayıp onun cennet bağlarına gittiği ve geride kalanların gönlünde ise ayrılık yarasının kaldığı anlatılmaktadır. Yine genç yaşta öleni bir gonca gül olarak tasvir eden ve dünyada uzun ömür sürınemiş olduğunun vurgulanması suretiyle oluşturulmuş formlara bir ömek olarak da ah ne yazık oldu bana derdime bir çare bulmadım bu bag-ı alemde bir gonca gül idim 19 şeklindeki ifadenin kullanıldığı görülmektedir. Böylesi ölüm karşısında vurgulanan en önemli unsurlardan birisi de ana-babadan ayrılmak anlayışı olarak ifade edilmektedir. Çaresiz bir derde düşmek ve neticede derman bulamadan ölmek hususu da kitabelerde görülmektedir. genç idim yaşım da yirmiüçdü tamam, görmedim dünyamı hastalık bana oldu hicran, Bursa Alacahırka Kabristanı, I. Pafta 36 numaralı mezar kitabesi. Bursa Alacahırka Kabristanı, I. Pafta 35 numaralı mezar kitabesi. 22

10 eyledim semt-i bekaya ah kim azm ü hıram, cennetü 'l-me 'vayı rabbim bana eylesin ihsan eyle kabrim ravza-i cennet ya ilahe 'l- alemfn 20 Anadolu kabristanlarındaki mezarların üzerinde kitabesi bulunan başucu şahide taşları ile beraber ayak ucunda dikilen taşlar üzerine genellikle servi ağacı 21 ve "hayat ağacı " 22 motifı işlemenin an' ane olarak kabul edildiği görülmektedir. Ayak ucu taşlarında yazı kullanılınayıp yalnızca ağaç ve süs motifleri işlenmiştir. Baş ucu taşındaki kitabedeki ölüm felsefesiyle ilgili ifadeyi veya düşünceyi ayak ucu taşındaki motifler tamamlamaktadır. İnsanoğlu tarih boyunca ağacı kutsal olarak kabul edip benimsemiş ve onun yaş olarak kesilmesini de hoş karşılamamıştır. Ağaca karşı duyulan saygı ve korku dünyadaki toplulukların inancında "ağaç kül tü "nün ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Yeryüzünde ölümsüz yani "layemut" olmayı gerçekleştiremeyen insanoğlu, çıkar yolu ölümden sonra dirileceğine yahut ruhun ölümsüzlüğüne inanmakta aramış ve "hayat ağacı" simgesini benimseyip böylece duygularını tatmin etme ihtiyacını hissetmiştir. Hayat ağacı sembolü olarak öncelikle ve yaygın olarak servi ağacı, hurma ve nar ağaçları kullanılmıştır. Bunların yanı sıra asma yaprakları ve üzüm salkımlarından oluşan kompozisyon, vazo içinde çiçek demeti ve kase içindeki meyveler insanoğlunun ölümsüzlük anlayış ve duygularını sembolize eden motifler olarak mezar ayak ucu ve lahit biçimindeki mezarların yan taşlarına işlendiğini görmekteyiz. Ayakucu taşlarına işlenen servi ağacı, her mevsimde yeşil olan, uzun ömürlü, güzel kokulu, doğa şartlarına dayanıklı, mevtanın ruhunu Tanrıya ulaştırmak istercesine uzun boylu olup rüzgardan etkilenmez bir yapıya sahiptir. Mezar taşlarında görülen hurma ağacı da ölümsüzlüğün sembolü olup İslam inancında cennete ait kutsal bir ağaç olarak kabul edilmiştir. Side antik şehrine adını veren nar ağacı ve meyvesi Hıristiyanlık inancında İsa'nın annesi Meryem Ana'yı sembolize ederken, Anadolu'da yaşayan Türkmen aşiretlerinde Fatma Ana'yı simgelerliğine inanılmaktadır. Hemen tüm bu ağaçlar ölümsüzlüğü temsil ettiği gibi çiçek ve meyve motifleri insan hayatının sona ermesinden sonra da devam ettiğine dair olan inancın simgeleridir. Yine evlatları tarafından babaları adına dikilen mezar taşı kitabesinde bu defa evlatlarının ağzından babalarına hitaben yazılan, bir taraftan insanı güldürürken mutlaka düşündürmesi ve ibret alınması gereken, Bergama Bursa Alacahırka Kabristanı, I. Pafta 28 numaralı mezar kitabesi. Cevdet Çulpan, Servii er, C. II, İstanbul, ı 96 ı. Güran Erbek, "Hayat Ağacı Motifı", Antika, S. ıs (1986), İstanbul,

11 mezarlığında olduğu söylenen Mehmed Hindi Kadıoğlu'nun ( ) mezar kitabesinde ise hayatın asıl hakikatleri dile getirilmektedir:. mal bıraktın mülk bıraktın üşüştük kavga ile niza ile bölüştük biz üç karış toprak için döğüştük sen mezarında huzur ile yat baba çocukların etsinler diye rahat saımadın da geçindin kıt kanaat evladından sana olsun nasihat o dünyada malın varsa sat baba Sonuç olarak şunu ifade etmek gerekir ki, Müslüman-Türk ölüm geleneklerinin önemli bir kısmını teşkil eden mezar kitabeleri belli dönemler içerisinde toplum vicdanının ölüm karşısındaki tavrını ortaya koyarken, kitabelere işlenen metinlerin canlı metinler olduğunu görmek mümkündür. Bu canlılık, metinlerde ifade edilen anlayışların büyük bir çoğunlukla ahireti değil dünyayı algılama biçimiyle ilgili olmasından kaynaklanmaktadır. Kitabeler, ölümün bir hakikat olduğunu ve biikinin sadece Tanrı olduğunu vurgularken, geride kalanlara, ölümden ibret alarak, hayatlarını nasıl şekillendirmeleri gerektiğini kısa ve veciz ifadelerle anlatmaktadır. 24