Tarihi buluşmada ne konuşuldu?

Transkript

1 Eski Milletvekili, Eski Bakan, Gazeteci Yazar Dr. Alev Coşkun Tarihi buluşmada ne konuşuldu? Gazeteci yazar Dr. Alev Coşkun, dergimizin Kasım ayında yayımladığı ve ilk kez ortaya çıkan Atatürk ün Samsun a hareket etmeden önce Büyük Kulüp te gerçekleştirdiği yemekli toplantıya ilişkin araştırmalarını üyelerimiz için kaleme aldı. Bu buluşmada ne konuşulduğunu araştıran Coşkun, öncelikle o döneme göz atıyor; yemeğe katılan bakanları mercek altına alıyor Bu makalemizde, Atatürk ün Samsun a hareket etmeden tam 64 gün önce, Büyük Kulüp ün Beyoğlu ndaki binasında, 13.Mart 1919 günü, Osmanlı hükümetinin iki bakanıyla yediği tarihi yemek üzerinde duracağız. Atatürk e Anadolu ya gitmek üzere verilen görevlendirmede, bu yemekte konuşulanların etkisi olduğu kuşkusuzdur. Büyük Kulüp Dergisi, Kasım ayı sayısında Atatürk Büyük Kulüp teydi başlıklı yazısında çok önemli bir belge sundu. Bu belge ilk kez yayımlanıyor. Atatürk ün not defterinden kopyası verilen ve Atatürk ün el yazısıyla yazılmış bu önemli belge 13 Mart 1919 tarihini taşıyor. Atatürk not defterine şunları yazmış: Dahiliye Nazırı (İç İşleri Bakanı) Mehmet Ali Bey beni Cercle d Orient de bir vesile ile öğle yemeğine davet buyurdular. Bu davete icabet edeceğimi (katılacağımı) ancak yemekte Bahriye Nazırı (Deniz Bakanı) Avni Paşa dan başka kimsenin bulunmamasını yaverim Cevat Abbas vasıtasıyla (aracılığıyla) Dâhiliye Nazırı Mehmet Ali Bey den rica ettim. Atatürk hakkında önemli kitaplar yazan Dr. Y. Mimar-Mühendis Sayın Eriş Ülger, bu son derece önemli

2 belgenin Büyük Kulüp Dergisi nde yayınlanmasını sağladı. Kendisine içtenlikle teşekkür etmeliyiz. Önemli olan, 13 Mart 1919 günü Cercle d Orient te ki bu yemekte Osmanlı Devletinin iki bakanı ile Mustafa Kemal ne konuştular ve nasıl bir araya geldiler? Bu yazımızda bu soruları, belgelere dayanarak yanıtlamaya çalışacağız. Öncelikle o günlere kısaca değinelim: O GÜNLERDE İSTANBUL Osmanlı Devleti I. Dünya savaşını kaybetmiş ve 30.Ekim.1918 de Mondros Ateşkes Antlaşması imzalanmıştı. Bu antlaşma ağır hükümler taşıyordu. Bu antlaşma gereğince Anadolu ve Trakya adım-adım parçalanıp işgal edilmeye başlanmıştı. Antlaşmanın imzalanmasından 14 gün sonra, I. Dünya Savaşında Çanakkale boğazını zorladıkları halde geçemeyen, yabancı güçler, Çanakkale den geçip, Marmara denizini aşarak rahat bir biçimde İstanbul a doğru yol alıyorlardı. Tarih, 13.Kasım.1918 İngiliz, Fransız, İtalyan ve Yunan Savaş gemilerinden oluşan 55 parçalık askeri deniz gücü, İstanbul a girdi ve İstanbul u fiilen işgal etti. Bu tarihten sonra İstanbul un sokaklarında yabancı askerler devriye geziyor, en önemli noktalar yabancı askerler tarafından kontrol ediliyordu. O karanlık günlere mütareke İstanbul u adı verilir. O işgal günlerinde İstanbul unda bütün değerler alt-üst olmuştu. Bir yanda ülkenin düşman işgalinden kurtarılmasını isteyen bir avuç yurtsever, öte yanda işgal güçleriyle yan yana, kol-kola olan işbirlikçiler Eriş Ülger in Atakürk fotoğraf arşivinden. 21 mayıs 1938 Viranşehir Bir yanda fakirlik, düşkünlük ve hüzün Öte yanda işgal güçlerinin yetkili subaylarıyla eğlence ve sefahat Padişah ve onun hükümetleri, işgal karşısında hiçbir şey yapamıyor, imparatorluğun işgal altında sürdürülebileceğini düşünüyorlardı. Bütün Trakya ve Anadolu da yabancı işgalleri gün geçtikçe daha etkili oluyordu. İşte, 13 Mart1919 da Büyük Kulüp Cercle d Orient de Atatürk ve Osmanlı Devleti nin iki bakanı ile yenen yemek sırasında İstanbul un ve vatanın genel havası böyleydi. Şimdi, bu tarihi yemekte bulunan kişiler üzerinde duralım. İlk kez Büyük Kulüp dergisi aracılığıyla ortaya çıkartılan tarihi buluşmanın belgesi Kasım ayında yayımlanmıştı.

3 YEMEĞE KATILANLAR Büyük Kulüp Dergisi nin Kasım 2013 sayısında belgesi verilen Büyük Kulüp yemeğinde masada üç kişi bulunuyordu. Atatürk, Osmanlı Hükümetinin Bahriye Nazırı (Deniz Savaş Bakanı) Ahmet Avni Paşa ve Dahiliye Nazırı (İç İşleri Bakanı) Mehmet Ali Bey. Şimdi Mustafa Kemal le bu iki bakan arasındaki ilişkiye bakalım. Bahriye Nazırı (Bakanı) Ahmet Avni Paşa ile Mustafa Kemal Suriye Cephesinden tanışıyorlardı. Mustafa Kemal, Ağustos 1918 de Suriye deki Yıldırım Orduları Grubu içinde bulunan 7. Ordu Komutanlığına atanmıştı. Yıldırım Orduları Grubu menzil komutanı da, o sırada Albay rütbesinde olan işte bu Ahmet Avni beydi. Ağustos-Ekim 1918 arasında, Suriye-Filistin cephesinde İngilizlerle yapılan Savaşlar nedeniyle 7.Ordu Komutanı olarak bu cephede savaşan Mustafa Kemal le, Yıldırım Orduları Menzil Komutanı Albay Ahmet Avni bey kuşkusuz birbirlerini tanıyorlardı. İşte bu Albay Ahmet Avni Bey daha sonra Paşalığa yükselmiş ve Mart 1919 da Osmanlı Devleti nin Bahriye Nazırlığı makamına getirilmişti. İçişleri Bakanı Mehmet Ali Bey e gelince. Mustafa Kemal in Harbiye den çok yakın sınıf arkadaşı general Ali Fuat Cebesoy la sözü edilen bu Mehmet Ali Bey arasında, ilginç bir rastlantıdır ki, bir akrabalık ilişkisi doğmuştu. Mütareke döneminde İstanbul da ticaretle uğraşan Mehmet Ali Bey in kızı ile Ali Fuat Cebesoy un oğlan kardeşi nişanlanmıştı. Bu nedenle henüz içişleri bakanı olmadan, Mehmet Ali Bey doğal olarak dünür olma ilişkisi nedeniyle Ali Fuat Cebesoy un babası İsmail Fazıl Paşa ile görüşüyordu. İsmail Paşa oğlu Ali Fuat Paşa nın arkadaşı Mustafa Kemal i çok severdi ve onun hakkında daima övücü sözler söylerdi. Mehmet Ali Bey Eriş Ülger in Atatürk Arşivi nden (10 Şubat 1921)... Mehmet Ali Bey henüz Osmanlı Devletinin Bakanlar kuruluna girmemişti, ancak o günlerde etkin olan Hürriyet ve İtilaf Partisi nin ileri gelen bir üyesiydi. Mustafa Kemal in, Mehmet Ali Bey le, ilk karşılaması, Ali Fuat Cebesoy un aracılığıyla oldu. Mustafa Kemal in arkadaşı Ali Fuat Cebesoy anılarında şöyle anlatıyor: Ahmed Avni Paşa Gününü pekiyi hatırlamıyorum. Galiba kardeşim Ali Bey in evlenmesinin ikinci veya üçüncü günü idi. Babam evde bir akşam yemeği tertip etmiş (düzenlemiş), Mustafa Kemal Paşa yı da çağırarak aynı masada ikisini karşılaştırmıştı. Bu buluşma çok faydalı olmuştu Buraya kadar Büyük Kulüp Dergisi nde yayınlanan ve isimleri geçen İçişleri Bakanı Mehmet Ali Bey le, Bahriye Bakanı Ahmet Paşanın, Atatürk le olan ilişkilerini vermeye çalıştık.

4 Eriş Ülger in Atatürk Arşivi nden (5 Eylül 1930)... YEMEK NASIL GERÇEKLEŞTİ? Şimdi, Büyük Kulüp teki yemek nasıl gerçekleşti ona bakalım: Atatürk, 1926 yılında ikisi de Milletvekili ve gazeteci olan Hakimiyet-i Milliye Gazetesi Başyazarı Falih Rıfkı Atay ile Milliyet Gazetesi Başyazarı Mahmut Soydan a Samsun hareketinden önceki günlere ait yaşadığı kimi olayları anlatmıştır. Atatürk, bu sıralardaki çalışma ve temaslarını ayrıca gazeteci-yazar Asım Us a da anlatmıştır. Ayrıca, Atatürk ün Başyaveri Cevat Abbas ta anılarında bu konulara açıklık getirmiştir. Buna göre, kulüpteki bu yemek öncesi gelişmeler bizzat Atatürk tarafından anlatılmış oluyor. ATATÜRK ÜN ANLATIMI Şimdi sözü Atatürk ün anlatımına bırakalım. Ahmet Avni Paşa Mart ayında, Osmanlı Devletinin Bakanlar Kuruluna girince, Mustafa Kemal Filistin Cephesinden tanıdığı bu eski arkadaşını ziyaret etti ve kendisine şunları söyledi: Sizi tebrik ederim. Devletin en büyük makamlarından birini işgal etmiş bulunuyorsunuz. Bu protokol kutlamasından sonra, genel durum hakkında görüştüler ve Mustafa Kemal ayrılırken yeni Bakan Ahmet Avni Paşaya: Sizden bir ricam var: Beni, Osmanlı hükümetini oluşturan kişilerle tanıştırır mısınız dedi. Avni Paşa bu isteğe olumlu yanıt verdi ve bir süre sonra, Atatürk e Şişlideki evinde iade-i ziyaret te bulundu. Şişlideki eve gelirken yanında o sırada Posta-Telgraf Bakanı olan Mehmet Ali Bey i de getirdi. Bu ziyaret sırasında, Şişlideki evde çok ciddi konuşmalar geçti. Mustafa Kemal le sohbet ederken iki bakan onu adeta sorguluyorlardı. O günlerde, I.Dünya Savaşının kaybedilmesi tamamen İttihat ve Terakki ye bağlanıyordu. İngilizler de, İttihat ve Terakki liderlerini ve Osmanlı Devletinin Başkomutan vekili Alman yanlısı Enver Paşa yı hiç sevmezlerdi. Konuşmalar öncelikle bu iki konu üzerinde yoğunlaştı. Bu görüşmelerin ayrıntısını Başyaver Cevat Abbas hatıralarında şöyle aktarmaktadır: Mehmet Ali Bey, Mustafa Kemal e sordu: -Siz İttihat ve Terakki ci misiniz? Mustafa Kemal: - Ben İttihat ve Terakki ci değilim, fakat İttihat ve Terakki nin kuruluşunda ve esas gayesinde onunla beraberim dedi. Mehmet Ali Bey, Mustafa Kemal e Enver Paşa hakkındaki düşüncesini de sordu ve: -Paşa hazretleri bugün Enver Paşa ile tekrar teşriki mesai eder misiniz? (birlikte çalışır mısınız) dedi: Mustafa Kemal bu can alıcı soruya: -Ben Askerlik hayatımda hiçbir zaman Enver Paşa ile yakından işbirliği yapmadım ki, bundan sonra böyle bir birlik peşinde koşayım diyerek yanıtladı. Özellikle bu yanıt Enver Paşa dan adeta nefret eden bu iki bakanı memnun etmişti. Mehmet Ali Bey: - Peki, Paşa hazretleri, bizimle çalışır mısınız? diye sordu. -Niçin çalışmayayım Eğer siz memleketi bugün içine düştüğü dar geçitten kurtarmak isterseniz tabiidir. İSTENİLEN YANIT İki bakan da istedikleri yanıtı almışlardı. Çünkü onlar için İttihat ve Terakki ye ve Enver Paşa ya karşıt olmak çok önemliydi. Ayrıca, Çanakkale kahramanı olarak halk içinde ün yapmış, halk tarafından sevilen Mustafa Kemal i yanlarına çekmek istiyorlardı. Her iki bakan Şişlideki evden ayrılırken, ertesi gün için

5 Mustafa Kemal i Cercle d Orient e (Büyük Kulüp e) öğle yemeğine davet ettiler. Mustafa Kemal, ertesi gün Beyoğlu ndaki kulübe gitti. Kendisine ayrılan masa dört kişilikti. Mehmet Ali Bey, Mustafa Kemal i karşıladı, salonun solunda yalnız oturan kişiyi göstererek Çok değerli arkadaşımız Posta ve Telgraf Genel Müdürü Refik Halit bey, izin verir misiniz masamızda bulunsun dedi. Atatürk Henüz kendisini tanımadım. Şimdilik biz bize kalalım karşılığını verince, Refik Halit masayla çağırılmadı. Atatürk, bu olayı Cumhuriyet in ilanından sonra, Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri olan Hikmet Bayur a da anlatmış ve iki bakanla daha özgürce konuşmak, onların düşüncelerini kazanmak için, başka bir kişinin masaya dahil olmasını istemediğini belirtmiştir. BAKANLAR HAKKINDA DEĞERLENDİRME Bu görüşmelerle ilgili olarak, Atatürk aldığı izlenimlere göre Mehmet Ali Bey i çok zeki ve kurnaz, Avni Paşa yı ise siyasadan anlamaz diye nitelendirmiştir. Kulüpte ki bu yemekte konuşulanların ayrıntılarını bilemiyoruz. Ancak, olayın doğal gelişimi çerçevesinde, sohbetin bir önceki görüşmeler yönünde yürüdüğü kuşkusuzdur. Bu görüşmeler, kuşkusuz çok önemliydi. Çünkü o günkü siyasal durumda Bakanlar kurulunda Mustafa Kemal e güvenmenin doğru olmadığı yönünde düşünenler de vardı. Ancak Mustafa Kemal, bu iki bakanı etkilemişti. Atatürk ün Samsun a gönderilişinde Kulüp teki bu yemeğin olumlu etkilerini daha sonraki gelişmeler gösteriyor. Şöyle ki: İNGİLİZ NOTASI 21 Nisan 1919 da İstanbul daki İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe, Osmanlı Hükümetine Karadeniz deki çetelerle ilgili bir nota verdi. Bu İngiliz notasına göre Türklerin oluşturdukları çeteler Karadeniz de yaşayan yerel Rumlara zarar veriyordu. Aslında işin doğrusu tam tersiydi. İngilizler Karadeniz de kamu düzeninin yeniden kurulmasını ve bunun için oraya yetenekli ve becerikli bir komutanın gönderilmesini istiyorlardı. İşte Büyük Kulüp teki yemekten 38 gün sonra verilen, bu İngiliz notası, Mustafa Kemal in Samsun a gönderilmesinin temel nedeni olmuştur. Madem ki, bir komutan gönderilecekti, Kulüp te iki bakanın yemek yediği Mustafa Kemal neden bu göreve getirilmesin di? Atatürk le Osmanlı Bakanlar Kurulunun iki üyesinin Kulüp teki yedikleri yemek, Mustafa Kemal le yakınlaşmayı sağlamış, kapıları açmıştı. O günkü Osmanlı hükümeti, Mustafa Kemal i kendi yanlarına çekmek gayreti içindeydiler. ATATÜRK Ü TUTANLAR TUTMAYANLAR Atatürk bu nazik konuda şunları söylemiş: Mütareke döneminde, adeta her gün değişen hükümetlerde bakanlık görevi alanların hakkımda şöyle bir düşünce beslediklerini zannediyorum: Beni genellikle İttihat ve Terakki ileri gelenlerinin karşıtı olarak görüyorlardı; bu sebeple kendileri için ka- Eriş Ülger in Atatürk Arşivi nden (5 Eylül 1930)...

6 Eriş Ülger in Atatürk Arşivi nden (30 Ekim)... zanabileceğim ve onlara hizmet ederek faydalı olacağım fikrinde idiler. Benimle bu yoldan temas arayan, dostluk kurmaya çalışan bakanlar vardı. Bununla beraber şunu da sezer gibi idim: temas ettiklerimin arkadaşları arasında bana güvenmenin doğru olmadığını düşünenler de vardı. İşte genel durum buydu. Atatürk ü kimileri tutuyor, kimi bakanlarda kabul etmiyordu. Biz tekrar İngiliz notasına dönelim. GÖKTEN İNEN MÜJDE İngilizlerin verdikleri nota çok ağırdı ama Milli Mücadele tarihimizde, Türkler için adeta gökten inen bir müjdeydi. Çünkü Mustafa Kemal e Anadolu ya geçiş yolunu açmıştı. Bilindiği gibi Mustafa Kemal kendisine verilen Karadeniz bölgesinde kamu düzenini sağlamak göreviyle 16 Mayıs 1919 da Samsun a hareket etti. Bir başka anlatımla, Büyük Kulüp te yenen öğle yemeğinden tam 64 gün sonra Mustafa Kemal Samsun a hareket ediyordu. Karadeniz deki yerel çeteleri ortadan kaldırmak için Samsun a gönderilen Mustafa Kemal, Anadolu ve Trakya yı parça-parça işgal eden emperyalist güçlere karşı Milli Mücadeleyi başlatacaktı. Böylece, Anadolu da bir Türk devletinin, yepyeni, çağdaş, bağımsız, laik bir Cumhuriyet in kuruluşunun yolu açılmıştı. KAYNAKÇA: Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatıraları, Temel Yayınevi, Falih Rıfkı Atay, Atatürk ün Bana Anlattıkları, Cumhuriyet Kitapları, İsmet Görgülü (Yayına Hazırlayan) Atatürk ün Anıları, 3.Basım, Bilgi, Sadi Borak, Atatürk ün İstanbul daki Çalışmaları, Kaynak, 1998 Turgut Gürer (Yayına Hazırlayan) Atatürk ün Yaveri Cevat Abbas Gürer, Gürer Yayınları, Yusuf Hikmet Bayur, Atatürk Hayatı ve Eseri, Atatürk Araştırma Merkezi, Alev Coşkun, Samsundan Önce Bilinmeyen 6 Ay, İşgal-Hüzün-Hazırlık, 21.Baskı, Cumhuriyet Kitapları, Ahmet Avni Paşa (Bahriye Nazırı) ( ) Ahmet Avni Paşa 1872 de Batum da doğdu. 1.Dünya Savaşında, Yıldırım Orduları Menzil Müfettişi görevindeyken cephede, 7. Ordu Komutanı Mustafa Kemal le birlikte çalıştı. 4 Mart 1919 da kurulan Damat Ferit Paşa hükümetinde Bayındırlık Bakanı oldu. 2 Nisan 1919 da yapılan değişiklikle Bahriye bakanlığına geldi. Bu bakanlıkta 21 Temmuz 1919 tarihine kadar kaldı. Zaferden sonra 17 Aralık 1923 te emekli oldu yılında vefat etti. Sh. 347 Mehmet Ali Bey (Dahiliye Nazırı) (İçişleri Bakanı) İstanbul da Yeniköy Belediye Başkanlığı yaptı. Hürriyet ve İtilaf Partisi ileri gelenlerindendir. Atatürk ün yakın arkadaşı Ali Fuat Cebesoy un oğlan kardeşi bu İçişleri Bakanı Mehmet Ali Bey in kızı ile evlendiği için, Atatürk le de tanışma olanağı ortaya çıktı. 4.Mart.1919 da kurulan Damat Ferit Paşa hükümetinde önce Posta Telgraf Bakanı, daha sonra İçişleri Bakanı oldu. Mustafa Kemal in Anadolu ya geçişiyle ilgili görev verilmesinde etkili oldu. Ancak İçişleri Bakanı olarak Anadolu hareketine karşı çıktığı için, zaferden sonra 150 lilikler listesinden yurt dışına gönderildi. Cercle d Orient Kulübü, o sıralarda Beyoğlu nda Galatasaray Lisesi karşısındaki bu binada faaliyet gösteriyordu.