EDHEM RAHİMOVİÇ TENİŞEV ( ) Büyük Türkolog Edhem Rahimoviç Tenişev i 11 Temmuz 2004 tarihinde kaybettik.

Transkript

1 Vefeyat 177 Vefeyat EDHEM RAHİMOVİÇ TENİŞEV ( ) Büyük Türkolog Edhem Rahimoviç Tenişev i 11 Temmuz 2004 tarihinde kaybettik. Edhem Rahimoviç Tenişev 1921 yılında Rusya nın Penze bölgesindeki Penze şehrinde dünyaya geldi. Aydın ve sanatçı bir ailenin çocuğu olan E.R.Tenişev, ilk gençlik yıllarını Penze de geçirmiş, 1938 yılında ortaokulu burada bitirerek Moskova Demiryolu Taşımacılığı Mühendisliği Enstitüsüne kabul edilmiştir. Ancak bu arada patlak veren savaşa katılmak zorunda kalmış, 1941 de Enstitü doğuya nakledildiğinde Tenişev de Enstitüyle birlikte gitmek durumunda kalınca, Leningrad Üniversitesi Şarkiyat Fakültesine girme kararı almıştır. Ancak 1945 ten sonra devam edebildiği öğrenim hayatı süresince N.K. Dmitriyev, V.M.Jirmunskiy, A.N.Kononov, S.E.Malov, O.İ.İvanov-Şatskaya, V.M.Alekseyev, V.M.Nadelyayev gibi ünlü Türkologların derslerini dinleme imkânı bulmuş, yine bu dönemde 1945 te SSCB Bilimler Akademisi Tefekkür ve Dil Enstitüsü Türk Dilleri Kürsüsünde S.E.Malov çevresinde kurulmuş olan Türkoloji derneklerine devam etmiştir. Tenişev 1949 yılında Kıpçak Dili ve Onun Bugünkü Kıpçak Grubu Dilleriyle Olan İlişkileri (Fiil Çekimi Sistemi) konulu diploma tezini, 1953 yılında da Altın Işık başlıklı bilimler adayı tezini savunmuştur. N.K. Dmitriyev, A.N.Kononov, S.E. Malov gibi büyük Türkologların yanında filoloji, dilbilim, kültür ve tarih gibi çok yönlü bir şarkiyat öğrenimi görmesi Tenişev in ilerideki bilimsel yaşamında da ilgi alanlarının da çok yönlü olmasını sağlamıştır. Bu arada Türkoloji Kürsüsünde Eski Türk Yazıtları, Türkçe, Kazakça, Özbekçe, Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Grameri gibi dersler vermiştir. Bilimler Adayı Tezini başarıyla savunduktan sonra 1954 te ömrünün sonuna kadar çalışacağı SSCB Bilimler Akademisi Dilbilim Enstitüsünün daveti üzerine, burada göreve başlamıştır. Bu arada Çin Halk Cumhuriyeti Hükümetinin

2 178Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 2. Sayı: 1. Mart 2005 daveti üzerine Çin deki millî azınlıkların dillerinin araştırılması ve Türkolog kadrosunun yetişmesi için çalışmalara katılmış, yılları arasında Çin Halk Cumhuriyetine giderek 1956 Aralık ında Uygur ağızlarını araştırmak üzere Şincan a, 1957 Nisan-Temmuz ayları arasında Salarların dilini araştırmak üzere Tsinhay a, Sarı Uygurların dilini araştırmak üzere Gansu bölgesine olmak üzere üç araştırma gezisinde bulunmuştur. Bunların sonucunda pek çok makale ve monografi yayınlamıştır. Doktora tezi olarak sunduğu Sarı Uygur Dilinin Yapısı (Stroy sarıgyugurskogo yazıka, Moskova, 1976) ile Salar Dili (Salarskiy yazık, Moskva 1963), Salar Metinleri (Salarskie tekstı, Moskova, 1964), Salar Dilinin Yapısı (Stroy salarskogo yazıka, Moskova, 1969) gibi monografiler bu çalışmalardan bazılarıdır. Rusya, Avrupa ve Türkiye sahasında bütün Türkologların yararlandığı Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Tarihî Grameri nin (Sravnitel no-istoriçeskaya grammatika tyurkskih yazıkov) Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi, Söz Dizimi ve Söz Varlığı olmak üzere 4 cildi E.R. Tenişev in sorumlu redaktörlüğünde hazırlanmıştır. Tenişev, SSCB sahasının en önemli Türkoloji dergisi olan ve bütün Türklük bilimi çevrelerinde de oldukça iyi bilinen Sovyet Türkolojisi (Sovetskaya Tyurkologiya) nin, SSCB Halklarının Destanı (Epos narodov SSSR) serisinin baş redaktörü, Dünya Dilleri (Yazıki mira) adlı serinin ise, bilim kurulu üyesi idi. Türklük bilimi dünyasına yaptığı büyük hizmetlerinin sonucunda E.R.Tenişev 1984 yılında SSCB Bilimler Akademisi üyesi seçildi yılında Türk Dil Kurumu muhabir üyesi olan Tenişev, 1989 yılında bu kurumun onur üyesi ve Fin-Ugor Cemiyetinin muhabir üyesi oldu. Tenişev, aynı zamanda Sovyet Türkologları Temsilcisi, SSCB Halklarının Kültürlerinin Korunması ve Geliştirilmesi Bilimsel- Toplumsal Kurulu Başkanı, Penza daki Yaktaşlar Tatar Cemiyeti üyesi idi. Yetiştirdiği bilim adamlarıyla hem Rusya Federasyonu nda, hem de dış ülkelerde Türklük Biliminin kurulması ve gelişmesine büyük katkıları olan Edhem Rahimoviç Tenişev in vefatı ile Türklük Bilimi dünyası büyük bir kayıp vermiştir. Anısı önünde saygı ile eğiliyoruz. (Alındığı tarih 25 Aralık 2004) (E-Yayın tarihi 14 Mart 2005) Gülsüm Killi (Ankara)

3 Vefeyat 179 ŞİNASİ TEKİN ( ) Büyük Türkolog Şinasi Tekin i 17 Eylül 2004 tarihinde kaybettik. Prof. Dr. Şinasi Tekin 1933ʹte doğdu. İlkokulu Bursaʹda, ortaokulu Bilecikʹte ( ), liseyi de İstanbul Haydarpaşa Lisesiʹnde yatılı okudu. 1950ʹde girdiği İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünü 1953ʹte bırakıp Almanyaʹya gitti. 1958ʹde Hamburg Üniversitesinde Annemarie von Gabainʹin yanında doktora çalışmasını bitirip Türkiye ye döndü. İstanbulʹda altı ay süren bir asistanlıktan sonra yeni açılmış olan Erzurum Atatürk Üniversitesine geçti. 1961ʹde doçent, 1964ʹte profesör oldu ve Türk Dili ve Edebiyatı bölümü başkanlığına getirildi. 1965ʹte girdiği Harvard Üniversitesi Yakın Doğu Dilleri ve Uygarlıkları Bölümü, Türkçe Araştırmalar programında uzun yıllar hocalık yaptı. Prof.Dr. Tekin Türk, İslâm ve Orta Asya kültürlerinin ana kaynaklarını yayınlamak üzere Harvardʹda kurulan Doğu Dilleri ve Edebiyatlarının Kaynakları serisini eşi Gönül Alpay Tekin ile birlikte idare etti. Bu seriden Türklük bilimi alanında değerli eserler neşretti. Bunun yanı sıra Türklük Bilgisi Araştırmaları / Journal of Turkish Studies (TUBA) adlı bilimsel dergiyi, Prof.Dr. Fahir İz ile birlikte 1977 yılında çıkarmaya başladı. Bu faaliyete daha sonra eşi Gönül A. Tekin de katıldı. Prof. Tekin, son olarak 1997 yılında Harvardʹın Continuing Education/Eğitimi Sürdürme bölümüne bağlı olarak Ayvalıkʹın Alibey adasında Harvard-Koç Üniversitesi işbirliği ile Türkiye de Yoğun Osmanlı ve Türkçe Yaz Okulu adlı programı faaliyete geçirdi. Prof. Dr. Şinasi Tekin, Türklük biliminin seçkin dil bilginlerinden biriydi. Tarihsel Türk dilinin eski ve orta devrelerinin araştırılması alanında çok sayıda değerli eser bıraktı, dil tarihinin önemli meselelerine dair görüşlerini bildirdi. Prof.Dr. Ş. Tekin tarihsel Türk dili kadar modern Türklük ve onun meseleleri ile de yakından ilgili idi. Prof.Dr. Tekin renkli, alçak gönüllü, düşüncelerini eyleme geçirebilen, bilgin ve bilge bir kişilikti. Türkçeyi sever, Türkçe düşünürdü. Türk toplumu aktivist bir entellektüelini yitirdi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi olarak Hocamıza Tanrı dan rahmet, sevgili ailesine baş sağlığı diliyoruz. MTAD (Alındığı tarih 20 Şubat 2005) (E-Yayın tarihi 14 Mart 2004)

4 180Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 2. Sayı: 1. Mart 2005 BEGALİ KASIMOV ( ) Büyük Türkolog Prof.Dr. Begali Kasımov u 25 Eylül 2004 tarihinde kaybettik. Hür ve müstakil olma mutluluğundan uzun yıllar mahrum kalmış bir memleketin insanı olarak 19 Aralık 1942 yılında Kaşkaderya vilâyetinin Kasbi ilçesi Denov Köyünde doğdu. İlk ve orta öğrenimini Denov da tamamlayan Kasımov, yılları arasında Taşkent Devlet Üniversitesi, Filoloji Fakültesi nde okudu. Mezuniyet sonrasında aynı üniversitede yüksek lisans yaptı. Mirmuhsin Şermuhammedov va Uning Adabiy Muhiti adlı tezinin ardından (1968) bu üniversitede hoca olarak dersler vermeye başladı yılında XX. Asr Başi Özbek Poeziyasi ( İnkilabiy Şe riyätning Şäkillänişi va Taraqqiyati) Mäsäläläri isimli doktara tezini tamamladı yılında profesör oldu. Begali Kasımov, tüm yaşamını Özbek edebiyatının önde gelen vatanperver simalarını ve onların eserlerini araştırmaya adadı. Uzun yıllar lisans, yüksek lisans ve doktora seviyesinde Mümtaz edebiyat, Edebî Alâkalar, Özbek Edebiyatını Okutuş Usulleri, Metin İnceleme ve Cedit Edebiyatı üzerine dersler verdi ve kısa süreli de olsa çeşitli idarî görevler üstlendi yılında Özbekistan Yazuvçilar Uyuşmasi üyeliği, 1993 yılında TAŞDÜ Özbek Filolojisi Fakültesi Millî Uyanış Devri Özbek Edebiyatı Bölümü başkanlığı, yılları arasında rektör yardımcılığı, yıllarında Özbek Filolojisi Fakültesi dekanlığı, yıllarında Özbekistan Cumhuriyeti Fen ve Teknik Devlet Komitesi Sosyal-Beşerî Bilimler Uzmanlar Komisyonu ve yıllarında Özbekistan Yüksek Tasdik Komisyonu başkanlıkları bu görevleri arasındadır. 25 Eylül 2004 tarihinde Taşkent te, 62 yaşında hayata gözlerini kapadı. Geride bir eş, ikisi erkek biri kız üç çocuk ve onu seven yüzlerce öğrenci ve dost bıraktı. Onun ölümü ile Özbek edebiyatı ve Türk dünyası kültür camiası değerli bir meslekdaşını yitirmiş bulunuyor. Begali Kasımov, bilgisine güvenen, çok çalışan, sakin, alçak gönüllü, az ama öz konuşan bir yaratılışa sahipti. Gururlu ve kendinden emin duruşu ile politik çevrelerde olmasa bile akademik çevrelerde gerek yurt içi gerekse yurt dışında saygınlığı olan bir bilim adamı idi. Bu saygınlık ona 1997 de Atatürk Kültür Merkezi Şeref Üyeliğini ve bu merkezin Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi Projesi nde Özbekistan koordinatörlüğünü getirmiştir. Ayrıca Yässäviy Namidagi Xalqara Mukafat sahibi ve Özbekistan Respublikasi Fän Arbabi ünvanına sahip olması da bunun bir göstergesidir. Üretken bir yapıya sahip olan Kasımov un kırkın üzerinde kitabı ve üç yüzden fazla makalesi vardır. Cedit edebiyatı ve ceditler üzerine çalışma yapan edebiyatçıların önde gelenlerinden biri olan Begali Kasimov; Bеhbudî, Аvlanî, Sıddıqî-Аczî, Sıdqî- Handаyliqî, Sofizadä gibi şairlerin eserlerinin ilk defa yayınlanmasını sağladı.

5 Vefeyat 181 Kitapları ve makaleleri ceditçilik ve cedit edebiyatının genel özelliklerini ortaya koyması, Rusya ve Avrupa daki yenilik hareketleri ile ceditlerin alakaları üzerine görüşler bildirmesi açısından önemlidir. Ayrıca radyo-televizyon konuşmalarında ve katıldığı seminer, konferans ve panellerde Özbek edebiyatının karanlıkta bırakılan Millî Uyanış Devri nin özelliklerini ve temsilcilerini tanıttı. Ş. Rizaev, U. Jorakulov, M.Tojiboeva, H. Azimova, G.Ernazarova ve F. Açık adlı doktora öğrencilerini de bu alanda yetiştirdi. Prof.Dr. Begali Kasımov, bilimsel, kültürel ve eğitim alanında pek çok eserin sahibidir. Türk edebiyatıyla ilgilenenler, Kasımov un ne denli ilmî ve ciddî eserler ortaya koyduğunu yakından bilir. Millî Uyanış Devri Özbek Edebiyatı nı öğrenmek yolunda olağanüstü çaba gösterdi. Her türlü zorluğa rağmen çalışmalarını bir an olsun durdurmayan edebiyatçılardan biri olarak Prof. Kasımov şu bilimsel kitapları yazdı: Mirmuhsin Şermuhamedov (Taşkent: Bilim Cemiyeti, 1967); Siddiqiy-Ajziy. Tanlangan Asarlar (näşr va tädqiq) (Taşkent: G. Gulam Neşriyatı, 1973); Inqilabiy Şeʹriyat Sahifalari (Taşkent: Ädäbiyat vä Sanʹat, 1977); Abdulla Avlaniy (Taşkent: Oqituvçi, 1979); Abdulla Avlaniy, Taşkent: Tangi (naşr va tadqiq) (Taşkent. G. Gulam Neşriyatı, 1979); İzläy-İzläy Tapganim... (Taşkent: G. Gulam Neşriyatı, 1983); Sidqiy-Hondayliqiy. Navbahar (naşr va tadqiq) (Taşkent: G. Gulam Neşriyatı, 1984); Botu. Jelanie Jelaniy (Taşkent: G. Gulam Neşriyatı, 1985); İsyankar Qalb (Taşkent: Özbekistan Neşriyatı, 1985); Sälam, Keläjäk (Taşkent: G. Gulam Neşriyatı, 1986); Nävaiyning Nigahi Tuşgan...(näşr va tädqiq) (Taşkent: G. Gulam Neşriyatı, 1987); Maʹrifat Dargalari (Taşkent: Oqituvçi, 1990); Revolyutsiya i Literature (Taşkent: Fen Neşriyatı, 1991); İsmailbek Gaspırali (Taşkent: G. Gulam Neşriyatı, 1992); Mustafa Çoqay ogli. İstiqlal Jälladlari (näşr va kiriş söz) (Taşkent: G. Gulam Neşriyatı, 1992); Abdulla Avlaniy. Asan, millät (söz başi, lugat, näşr va tädqiq) (Taşkent: Şarq, 1993); Tavalla. Ravnaqul islam (mätn, söz başi, lugat). (Taşkent: Fan, 1993); Mäsläkdaşlar (Behbudiy, Ajziy, Fitrat) (Taşkent: Şarq, 1994); Vatan vä Millät Muqaddäsdir (Taşkent: Oqituvçi, 1996); Behbudiy. Tanlangan Asarlar (mätn, söz başi, lugat) (Taşkent: Ma naviyat Neşriyatı, 1997); Abdulla Avlaniy. Tanlangan Asarlar (2 cilt mätn, söz başi, lugat) (Taşkent: Ma naviyat Neşriyatı, 1998); Sıdqiy Handayliqiy. Tanlangan Asarlar (yeniden düzenlenmiş) (Taşkent: Ma naviyat Neşriyatı, 1998); Behbudiy. Tanlangan Asarlar (yeniden düzenlenmiş) (Taşkent: Ma naviyat Neşriyatı, 1998); İbrät Ajziy, So fizada. Tanlangan Asarlar (mätn, sözbaşi, izah) (Taşkent: Ma naviyat Neşriyatı, 1999); Yusuf Saryamiy. Tanlangan Asarlar (mätn, sözbaşi, izah) (Taşkent. Ma naviyat Neşriyatı, 2002); Milliy Uyganiş: Jäsarät, Maʹrifät, Fidayilik (Taşkent: Maʹnaviyat Neşriyatı, 2002). Bağımsızlık sonrası yeniden yapılanma sürecinde her alanda olduğu gibi ders kitaplarının da yeniden hazırlanması gündeme gelmiştir. Begali Kasımov Özbek edebiyatını orta, lise ve üniversite düzeyindeki gençlere geçmiştekinden farklı olarak doğru ve eksiksiz bir şekilde öğretmek amacıyla şu kitapları hazırladı: Özbek Ädäbiyati (TAŞDÜ Neşriyatı, 1985); Gulam Kärimovning Hayati vä İjadiy Faaliyati Boyiça Filolog

6 182Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 2. Sayı: 1. Mart 2005 Studentlär Üçün Bibliografik Körsätmä (Taşkent 1989); Nävaiyhanlik (Taşkent: Oqituvçi, 1993); Özbek Ädäbiyati (10. sınıflar için) (Taşkent: Oqituvçi, 1993); Abdulla Avlaniy-Özbek Pedagogikasi Tarihi (Taşkent: Oqituvçi, 1997); Özbek ädäbiyati (10. sınıflar için) (Taşkent: Oqituvçi, 1999); Ädäbiyat (7. sınıflar için) (Taşkent: Yazuvçi, 2001); Ädäbiyat (9. sınıflar için) (Taşkent: Maʹnaviyat Neşriyatı, 2002); Oqituvçi Kitabi (9. sınıflar için) (Taşkent: Maʹnaviyat Neşriyatı, 2002). Günlük hayatta ve akademik çalışmalarında hiç bir şekilde Rusça yı kullanmamasına rağmen Begali Kasımov Rus dilini çok iyi biliyordu. Bu bilgisini Rus edebiyatının önde gelen temsilcilerinden Gorki ve Belinki nin iki eserini Özbek edebiyatına kazandırarak gösterdi: V. G. Belinskiy, Lermontov Şe rlari. (Taşkent: G. Gulam Neşriyatı, 1977); M. Gorkiy, Maqalalar (Taşkent: G. Gulam Neşriyatı, 1978); Türk Dünyası Edebiyatı (Ders kitabı ) (Ankara 1996) Prof. B. Kasımov, Milliy Uyganiş va Özbek filologiyasi Mäsäläläri (Taşkent: G. Gulam Neşriyatı, 1993); A. Fitrat. Çin Seviş (şe rlar, dramalar, maqalalar) (Taşkent: G. Gulam Neşriyatı, 1996); Mahmudhoja behbudiy i evo istoriçeskoe vozzrenie (Taşkent: Ma naviyat Neşriyatı, 1998); Barkamallik (Taşkent: Ma naviyat Neşriyatı, 1999); Milliy Dramaturgiya va Abdulla Avlaniy (Taşkent: Ma naviyat Neşriyatı, 2001) eserlerinin editörlüklerini de üstlenmişti. Yaşayan Özbek kültürünün mahiyeti, ölçülemeyecek kadar değerlidir. Bu mahiyet içinde Prof.Dr. Begali Kasimov un çok büyük bir payının olduğunu ve ona Özbek kültürünün, dolayısıyla Türk kültürünün bu ölçülerde minnettar bulunduğunu belirtmek vicdanî borcumuzdur. Değerli bilim adamı, cesur insan ve fedakâr hocamızın anısının önünde saygıyla eğiliyor; Türk dünyasına ve Türklük bilimi çevresine baş sağlığı diliyoruz. Fatma Açık (Ankara) (Alındığı tarih 30 Aralık 2004) (E-Yayın tarihi 14 Mart 2005)