MiRAS f1tl Azerbaycan Kültürel Mirasın

Transkript

1 ıv. ULUSL.ARARASI TÜRK SANA TL.ARI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi İt a lya Kültürel M i ras ı n Korunması Gençlik Derneği ~ MiRAS f1tl Azerbaycan Kültürel Mirasın Araştırılmasına Destek Derneğ i Konya Büyü kşehir Belediye Başkanlığı Selçuk Üniversitesi Türk El Sanatları Araştırma ve Uygulama Merkezi iv. ULUSLARARASI TÜRK SANATLARI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ / SANAT ETKiNLİKLERİ ~ i V. INTERNATIONAL TURKISH ART, HISTORY AND FOLKLORE CONGRESS f ART ACTIVITIES) Editörler: Doç. Dr. Osman KUNDURACl-Ahmet AYTAÇ Konya

2 iv. ULUSLARARASI TÜRK SANATl.ARI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi GELENEKSEL TÜRK TiYATROSU TÜRLERİNDEN KARAGÖZ' ÜN TASAWUF ile OLAN BAGI (THE LiNK OF KARAGOZ, A GENRE in TRADITIONAL TURKISH DRAMA, TO TASAWUF) Hüseyin ŞEN" ABSTRACT Karagöz which is one of the most important genres in Traditional Turkish drama was the most preferred amusement by public in Ottoman era. However as well as it's funny, Karagöz has also a religious aspect. Shadow Theater generally makes their audiences think about mystical things. Karagöz includes contrasting topics like light I darkness, truth I dream and meaning I appearance. This aspect is obvious, especially in poems which are recited by hacivat at the beginning of the performance. this religious and mystic aspect will be studied in this paper. GİRİŞ "Perdeyi kaldır gözden, ibret al sen bu sözden Perdeyi sanma bezden, kemalattır perdemiz!" Bu dizelerde, insanın dünyayı ve içindekileri bir perdenin ardından görebildiği ve görebildiklerinin 'Hakikat'in ancak bir sureti olduğu ileri sürülmektedir. Karagöz oyunlarında rastlanan bu yaklaşım, karagözün ve genelde gölge oyunlarının, perde arkasından seyredilme mantığıyla örtüşen bir yaklaşımdır. Ünlü Karagöz ustası merhum 'Hayali Küçük Ali' den aktarılan bir anekdot şöyledir: "Şeyh Küşteri bir gün dersini bitirdikten sonra müritlerinden birisi sorar: Ostad bize irşatlarınızla Hak yolunu anlattınız. Biz bunlarla uhrevi alemi anladık. Fakat bu dünyevi alem ve hayat nedir?' Bunun üzerine Şeyh, başındaki sarığı çözerek, odanın bir köşesine bir perde kurar ve müridlerine dönerek: 'Bu perdenin dört köşesi: Şeriat, Tarikat, Hakikat ve Marifet köşeleridir. Ayrıca her köşeyi üçer parçaya bölerek 12 bölüm yaptığımızda bunlar da 12 imamdır' der. Sonra perdenin arkasında bir meşale yakarak, elini perde ve meşale arasında tutar ve gölge yapar. 'işte şu gördüğünüz perde dünyadır. Arkasında yanan meşale ise ruhtur. Şu elimin gölgesi ise cisimdir. ' der ve meşaleyi söndürür. Sonra meşale yani ruh sönünce de cisim yani gölge kaybolur. Bunun üzerine: 'işte hayat budur. Ruh sönerse cisim de yok olur. Yalmz baki kalan perdedir. Perde dünyadır. işte insanlar bu perdede oynayan birer hayaldirler.'" Hayali Küçük Ali, anlattığı bu anekdota delil olarak, içinde Şeyh Küşteri'nin ad ını n geçtiği perde gazellerini gösterir. 20 den fazla perde gazelinde Şeyh Küşteri ismi geçmektedir. Hacivat, oyunun başında "Hay Hak!" diyerek ve bir perde gazeline başlar ki, mukaddime bölümünün önemli bir kısmını bu gazel oluşturur. Bu çalışmanın konusunu da oluşturan perde gazeli, dünyanı n geçiciliğini ve bu dış görüntülere aldanmayıp onun arkasındaki gerçeği görmek gerektiği yolundaki tasawuf Arş. Gör., Anadolu Üniversitesi, Eskişehir. 1 Muhittin Sevilen, Karagöz. (lsıanbul: M.E.B. Yayınları, 1990) 189

3 iv. ULUSLARARASI TORK SANATLARI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESfı SANAT ETKiNLiKLERi görüşünü anlatan bir şiirdir. Hacivat. perde gazeli bilince, Allah'a ve zamanın padişahına dua eder, yere kapanıp secde eder. Karagöz'e o zamanki bakışa dair, Sabri Esat Siyavuşgil'in şu ifadesi, dikkate değerdir: \ "Bizde ve umumiyetle bütün şarkta hayal oyunlarının ekser seyircileri garbın kukla tiyatrolarını dolduranlar gibi, sadece gülüp eğlenmek ve hoşça vakit geçirmekle iktifa etmezler; bilakis kendilerini mistik bir havayı nesim'i içinde hissederek perdeden, yaradılışın sırrı, cüz'i irade ve kader, maverai alem gibi insanın ruhunu kıvrandıran muammalarm herhangi bir şekilde hallini beklerler. Hiç olmazsa iptidada böyle bir halet-i ruh/yenin mevcudiyetinden şüphe edilemez. nz PERDE GAZELLERi Karagöz oyunun hemen başında Hacivat'ın perdeye gelerek okuduğu perde gazellerinin büyük kısmı, sufılerce yazılmıştır. Bursa'da bulunan ve Karagöz'le Hacivat'a ait olduklarına inanılan mezarın üzerinde yer alan şiiri yazan ve Kemteri mahlasıyla anılan şair, Cevdet Kudret'in aktardığına göre: Raşid adlı Bektaşi dervişidir ve Raşid Ali Baba adıyla da bilinir. Perde gazeli yazan şairlerden bir diğeri olan Hilmi ise, yılları arasında yaşamış Bektaşi şeyhi Mehmet Ali Hilmi Oede'dir. Perde gazelleri bulunan bir diğer sufı ise Birri'dir. METAFOR OLARAK PERDE Dünya'nın bir perde ve insanların da o perdedeki oyuncular oldukları fikri, pek çok kültürde, düşünce ve inanç akımında benimsendiği gibi, tasawufta da benimsenir ve sufilerin eserlerinde sıkça yer bulur. Attarın şu dizesi, sufilerin perde metaforunu kullanmalarına verilebilecek kısa ve net bir örnektir: "Paramparça edilmeli hayal perdesi". Sufilerin 'perde' metaforunu kullanımlarına örnek olarak, Nizami'nin, "Mahzen-i Esrar'' adlı eserinde yer alan şu dizeler de verilebilir: "Bu perdenin ardındaki oynatıcı, örtüyü hile ile, Geçirmedi başına. Başka yana uzatma elini. Bu perdeden başka bir yerde oyun arama. " 3 Görüldüğü gibi, Nizami, 'perde' sözcüğünü, dünya ıçın bir metafor olarak kullanmıştır ve insanlar da bu perdedeki oyunculardır. Aynı eserde yer alan şu dizelerde de, perde sözcüğü benzer anlamda kullanılır: perdenin arkasındadır. Eğer böyle değilse, bu oyunlar da neyin nesil Kalp gözünü alıştır bu perdeye, dışarı nelerin Sızdığını ancak o zaman anlarsın. ' 14 "Asıl oynatıcı, En yalın ifade ediliş i yle; perdede görülen tüm görüntüler ve duyulan tüm sesler, perdenin arkasındaki ustadan gelmektedir. Bu gerçeğin farkında olunursa, seyredilen her şeyin bir yanılsamadan ibaret olduğu bilinir. Bu gerçekten gafil olunması durumunda ise, seyredilenler gerçek gibi kabul edilecektir. İşte 'hayal perdesi', dünyayı da bu şekilde özetleyip, açıklar: 2 Saim Sakaoğlu, Türk Gölge Oyunu Karagöz, (Ankara: Akçağ Yayınları, 2002) 3 Nizami, Mahzen-i Esrar. (lstanbul: Timaş, 1999). S Nizami, Mahzen-i Esrar. (lstanbul: Timaş, 1999). S

4 JV. ULUSLARARASI TÜRK SANATLAR!, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi "Ey Aflah'a gönül veren, hakikati gören gözlerle bak, Gökyüzünü gör, nasıl kurulmuş gölge hayal çadırı!" Görüldüğü gibi; Karagöz ve Hacivat'ın, aslında göründüklerinden başka bir şeyi simgelediklerine işaret edilir. 'Ağalık' oyunundan alıntılanan aşağıdaki dizelerde de benzer yaklaşım görülür: "Perde, görebilen göze hikmet gösterir, dünyanın yaradılışının başlangıcından işaretler gösterir. Mum hakikat güneşinin ışığıyla yandı, gerçi 'suret' gösterir ise de, iç yüzü ibret vericidir." Ancak bu durumu fark etmek için, başka bir gözle bakmak, başka türlü görmek gerekir ki gerçeğin ayırdına varılsın. Aşağıdaki dizeler, 'Bakkallık' oyunundandır: "Görmeyi bilenler dünyaya ibret gözüyle bakar Dünyaya ibret gözüyle bakmayanlar ise aslında kördür Olgun kişiler perdemizden ibret almaktadır, Onun adına 'ibret alanlar perdesi' dense uygundur." Sufilerin gölge oyununa bu tür bakışlarına dair, lbn Arabi'den yapılacak şu alıntı iyi bir örnek oluşturabilir: "Onların ne sebepten gaflete düşüp aldandığını anlarsın. Bu mecliste çocuklar ferahlanır ve neşelenirler. Gafiller de bu meclisi bir eğlence ve oyun zannederler. Alimler ise ibret alır ve bilirler ki, Allah bunu bir sembol olarak ortaya koymuştur." Kenan Rıfai'nin yorumu ise şöyledir: "Karagöz oyununda Şeyh Küşteri, cahillerin cehlini eh/-i şuhudun ve evliyanın irfanını, ehl-i tarikin de kendilerini mana ile aynileştirme/erini sembolize etmiştir. Cahiller, oyunda gördükleri fiil ve hareketleri perdeye akseden gölgeden bilirler. 'Ehl-i şuhud' ise o suretlerin hareketlerini oynatandan, bu suretleri hareket ettirenden bilirler. Ehl-i tarik perdenin arkasına girerler; bütün o suretler mütelaşi(yok) olur; kendileri de bir suret olurlar. "5 lsmail Hakkı Bursevi, 'Kenz-i Mahfi' adlı eserinde: "Suret-i ayinedir alem velakin göz gerek; Taa muhakkak göre ol yüzden yüzü bi ihtimal... Suret-i alem sana sa'yet ki perde olmasın; Bakma dıvar-ü perdeye gel dideni diyara sal. " 6 SONUÇ 5 Mustafa Tahralı, "Zıll-i Hayalin Esrarı", Keskül Dergisi, (11-Kış}, s lsmail Hakkı Bursevi, Kenz-i Mahfi (lstanbul: Kitsan, 1997}. s

5 iv. ULUSLARARASI TÜRK SANATLAR!, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi Karagöz oyunlarının tümü, Allah'ın övülmesiyle başlayıp, dua ile bitmektedir. Hacivat, oyunu besmele ile açıp, secde pozisyonunda yere kapanmaktadır. Perde gazellerine giriş, Allah ' ın Kur'an'da geçen isimlerinden, 'Hayy' ve 'Hakk' ile yapılmaktadır. Perde gazellerinin içerikleriyse, çalışmada örneklendiği gibi, büyük oranda, dini temalar üzerinedir. Osmanlı toplumunun dini/tasawufı bir yaşa ntıya sahip oldu ğu dönemlerde, sanatın her alanında{edebiyat, mimari, müzik, hat vs.), tasawufun {dinin) etkisini görebilmek mümkündür. Tiyatro sanatının kapsamına giren Meddah, Kukla ya da Ortaoyunu türleri incelenecek olursa, tasawufun etkisini bu türlerde de görmek mümkün olacaktır. Ancak Karagöz, tekniği bakımından, bu etkiye daha açık olmuştur. Çünkü gölge oyunu, yapısı i t ibarıyle, metafizik yaklaşımlara açıktır. Sanatın ve dinin I tinsel düşünmenin, bağlantısının gelenek tarafından temin edildiği bir çağın ürünü olan karagöz, bu tasawufi etkiyle, salt bir halk eğlencesi olmanın ötesine geçer. Daha doğrusu halk eğlencesi niteliği ile dinsel düşüncenin etkisini doğal bir biçimde yan yana getirir. KAYNAKÇA And, Metin. Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu. Ankara: Türkiye iş Bankası Yayınları, ivgin, Hayrettin. Karagöz ve Kukla Sanatımız. Ankara: Kültür, Kudret, Cevdet. Karagöz. lstanbul: YKY, Oral, Ünver. Karagöz Perde Gazelleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları Nizami, Mahzen-i Esrar. lstanbul: Timaş, Tahralı, Mustafa. "'Zıll-i Hayal'in Esrarı", Keskül. 11-Kış (2007). 192