ŞER İYYE SİCİLLERİNE GÖRE DİYARBEKİR DE BOŞANMA HADİSELERİ ( ) Serkan SARI

Transkript

1 Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Aralık 2017 December 2017 Yıl 10, Sayı XXXII, ss Year 10, Issue XXXII, pp DOI No: Geliş Tarihi: Kabul Tarihi: ŞER İYYE SİCİLLERİNE GÖRE DİYARBEKİR DE BOŞANMA HADİSELERİ ( ) Serkan SARI Öz Toplumun en küçük birimi olan ailenin dağılması yani eşlerin arasındaki evlilik bağının çözülmesi olarak adlandırılan boşanma olayları, her dönem önemli bir mesele olarak görülmüştür. Toplumların sosyo-kültürel değişimleri içerisinde boşanma kavramına yükledikleri anlamlar ve algılamalar zaman içerisinde farklılıklar göstermiştir. Çalışma alanı olarak seçtiğimiz bölge, farklı din ve mezheplerin birlikte yaşadığı bir coğrafya olması dolayısıyla, farklı boşanma gerekçeleri ve usullerini de ihtiva etmektedir. Bahsettiğimiz inanç farlılıklarının yanında töre diye adlandırdığımız gelenek ve göreneklerin hukukun üstüne çıkabildiği bir sosyal yapıyı da çalışma sahamızda görmek mümkündür. Yapılan araştırmada 18. Yüzyıl Diyarbekir inde Şer iyye Sicillerine yansıyan boşanma ve boşanma ile ilgili dava kayıtları incelenmiştir. Dava konusu olan boşanma olaylarının nedenleri, karşılaşılan boşanma türleri ve mahkemeye intikal etmiş boşanma sonrası anlaşmazlıklar değerlendirilmiştir. Mahkeme kayıtlarında boşanma ile ilgili kullanılan kavramlar, boşanma sonrası çocukların durumu, nafaka ve mehir ödenmesi, başlık meselesi gibi problemler ve bu problemlere karşı üretilen çözümler çalışmanın temelini oluşturmaktadır. Anahtar kelimeler: Boşanma, Diyarbakır, Nafaka, Osmanlı, Nikâh. Yrd. Doç. Dr., Dicle Üniversitesi Tarih Eğitimi Bölümü.

2 Serkan Sarı According to Qadi Records Divorcement Case in Diyarbakır ( ) Abstract Divorce, which is defined as the disruption of family as the smallest unit of society and thus termination of the relationship between husband and wife, has always been deemed as a very important issue. Societies have assigned different meanings to divorce and their perceptions towards it have chaged throughout history. As the region that was selected as the field of study was an area where different religions and denominations used to live together, it used to containe different causes and ways of divorce. Besides diversity of beliefs we mentioned, it is possible to observe a social structure in which conventions and traditions that are called customs could be more powerful than law. In this paper, divorce-related verdicts recorded in the Qadi records (Şer iye Sicilleri) in Diyarbakır in the 18 th century were studied. Causes and types of divorce cases and cases of disputes after divorce were evaluated. Divorce-related terminology in law registers, problems such as status of children after divorce, aliment and allowance, and dowry and solutions to such problems form the basis of this study. Keywords: Divorce, Diyarbakır, Aliment, Ottoman, Wedlock. Giriş Her ne kadar toplumun en küçük yapı taşı olarak ele alınsa da, aslında tüm toplumlarda aile kavramı çok büyük önem arz eden, hem hukuki hem de örfi kurum olmuştur. Ailenin sağlamlığı o derece önemlidir ki, devletin dahi bekasının aslında bu küçük birlikten başladığını söylemek yanlış olmaz. Zira sağlam bir aile yapısı güçlü bireylerin yetişmesine ve yine bu sayede toplum yapısının kuvvetlenmesine ve devletlerin dirayetine yardımcı olmaktadır. O yüzdendir ki tüm toplumlar ve hatta devletin ta kendisi sağlam aile kurumlarının oluşturulması gerektiğine dikkat etmiştir. Çünkü devletin bugünü ve yarını bu en küçük oluşumdan başlayarak devam etmektedir. En kadim toplumlardan günümüze kadar doğudan batıya, kuzeyden güneye tüm insanlık aile kurmaya önem vermiş ve bunu toplumun değişilmez ve zaruri bir ihtiyacı olarak görmüştür. İnsanoğlu hafızası olan, geçmişini bilen, geleceğini merak eden bir canlıdır. İnsan bu nedenle aile oluşumunu ve onu oluşturan kan bağının öneminin bilincinde olmuş ve bu bilinçle en sağlam toplumsal çekirdek olarak aileyi eskiden beri meydana getirmiştir. 1 1 İlber Ortaylı, Osmanlı Toplumunda Aile, Timaş Yay., İstanbul 2012, s.15. [350]

3 Şer iyye Sicillerine Göre Diyarbekir de Boşanma Hadiseleri ( ) Toplumun temel taşı olarak görülen ailenin oluşumu evlilik yoluyla gerçekleşmiştir. Çiftlerin birlikteliğinin toplum nezdinde tescillendirildiği ve meşrulaştırıldığı kurum evliliktir. Hukuka tabi bir bağ olan evlilik müessesesi, aile oluşumunu belirli hükümlerle birbirine bağlayan bir ritüeldir. Değişik kültür havzalarında evlilik, farklı geleneklerle gerçekleştirilmiştir. Bizim toplumumuzda da evlilik, Osmanlı mahkeme kayıtlarında namzetlik olarak kavramlaştırılan söz ve nişanla başlayan, düğün ve nikahla nihayete ulaştırılan bir süreçtir. 2 Çalışmamızda, incelediğimiz mahkeme kayıtlarına namzetlikle ilgili yansıyan belgeler de değerlendirilmiştir. Nikahla tanımlanan hukuksal akdin yanında, gelenek ve göreneklere de bağlı olarak gerçekleştirilen, hukukta gerekliliği olmamasına rağmen, sosyal yapı için vazgeçilmez bir takım ritüeller günümüze kadar yaşatılmıştır. Bu ritüeller, evlenen çiftin mutluluğunun toplumla paylaşıldığı şölen havasında geçen törenler olarak dikkat çekmiştir. Eş, dost ve akrabaların da katılımlarıyla gerçekleştirilen şölenlerle başlayan bu mutlu evliliklerin bazıları ne yazık ki beklenildiği gibi mutlu ve huzurlu devam etmez. Bazen değişik nedenlerden dolayı evlilikler, çiftler için devam ettirilmesi mümkün olmayan bir hal alabilir. Bu durumlarda evliliklerin sonlandırılması zaruri hale gelebilir. Nikah akdinin sonlandırılması olarak kabul edilebilecek boşanma, ferdi bir mesele olmaktan ziyade toplumsal bir kurumun dağılması olarak düşünülmelidir. Birden fazla nedeni olan boşanma, süreç esnasında ve sonrasında yalnızca boşanan bireyleri değil, aynı zamanda içerisinde yaşadıkları sosyal çevreyi de etkileyen zor ve sancılı bir süreç olarak değerlendirilebilir. İslam hukuku boşanma meselesinde önceliği erkeğin iradesine bırakmıştır. Erkeğin karısından boşanma isteğini sözlü olarak bildirmesini yeterli ve makbul görmüştür. Hukukta nikah akdinde şahitlerin bulunması zaruri görülürken, herhangi bir şahit olmadan da boşanma olayının gerçekleşebileceğini iddia eden farklı fıkhi görüşler de bulunmaktadır. İslam aile hukukunda talak, evlilik birliğinin sonlandırılmasında ağırlıklı bir yer tutmaktadır. Sözlükte boşama, nikahlı kadını bırakma olarak tarif edilen 2 Mehmet Barman, Mehmet İpçioğlu, Yılları Arasında Osmanlı Konya sında Sosyal Yaşamdan Kesitler, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 22, Konya 2009, s [351]

4 Serkan Sarı talak köken olarak Cahiliyye dönemine kadar gitmektedir. 3 Her ne kadar erkeğe talak sınırsız bir hak olarak verilmiş gibi görünse de, Peygamberimizin talağı helal olan eylemlerin en sevimsizi olarak ifade etmesi nedeniyle kimi fıkıhçılar, gerek olmadığı müddetçe hazr/hürmet (yasaklı) olarak nitelendirmişlerdir. 4 Boşanma isteği erkek yerine kadından gelirse, kadınlar bazı özel durumlarda mahkemeye başvurarak evliliğin sonlandırılmasını isteyebiliyorlardı. Fakat hangi durumlarda boşanma kararı verilebileceği hususunda mezhepler arasında görüş ayrılıkları da mevcuttur. 5 Çalışmamızda boşanmak isteyen kadınların hul ve muhalaa yollarıyla kocalarıyla anlaşarak ayrıldıkları görülmüştür. Şer iyye sicilleri incelendiğinde kadınların da kısıtlı haklarını sonuna kadar kullanarak memnun olmadıkları evlilikleri devam ettirmek istemedikleri anlaşılmaktadır. 6 İslam hukukunda boşanmanın illa mahkeme önünde geçekleşmesini gerektirecek bir zorunluluk olmamasına rağmen, birçok boşanma olayının mahkeme kayıtlarına yansıdığını görebiliriz. Mahkeme kayıtlarında karşılaştığımız bazı boşanma olayları bizzat mahkeme önünde gerçekleşirken, birçoğu daha önceden gerçekleşmiş ve taraflardan birinin talebiyle kaydedilmiş boşanmalardır. Bazı kayıtlarda ise nikah akdinin sonlandırılması sonrası tarafların üzerine düşen sorumlulukları yerine getirmediği iddiasından kaynaklanan problemlerden bahsedilmektedir. Tarafların boşandıklarını mahkeme kayıtlarına geçirmek istemelerinin öncelikli amacının, boşandıktan sonra taraflardan birisinin bir diğerine müdahale etmesini engellemek veya birbirlerinden hak talebinin önüne geçmek olduğu anlaşılmaktadır. BOŞANMA İLE İLGİLİ MALİ YÜKÜMLÜLÜKLER İncelediğimiz belgeler içerisinde geçen mehr-i muaccel, mehr-i müeccel, iddet nafakası ve kisve bahası kavramları, mahkemedeki boşanma olaylarının temel şablonunu oluşturmaktadır. Nikah akdi sırasında erkeğin 3 Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat Eski ve Yeni Harflerle, Yay. Haz. Aydın Sami Güneyçal, Aydın Kitabevi Yay. Ankara 2007, s ;Şemseddin Sami, Kamus-i Türki, İstanbul 1317, s Kaşif Hamdi Okur, İslam Hukuku nda Boşama Yemini (Talaka Yemin) Meselesi, Hitit Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 15, Çorum 2009, s Hayrettin Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, C. 1, İstanbul 1982, s Saadet Maydaer, Klasik Dönem Osmanlı Toplumunda Boşanma (Bursa Şer iyye Sicillerine Göre), Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 16, S. 1, s.301. [352]

5 Şer iyye Sicillerine Göre Diyarbekir de Boşanma Hadiseleri ( ) kadına ödediği veya ödemeyi taahhüt ettiği nikah bedeli olarak tarif edilebilecek mehir, belgelerde muaccel ve müeccel olarak karşımıza çıkmaktadır. İslam aile hukukunda mehir, nikah akdi sırasında belirlenmişse mehr-i müsemma, belirlenmemiş ise mehr-i misil denilir. Nikah akdi sırasında mehrin belirlenmemesi gibi durumlarda evlenen kadın mehr-i misile hak kazanır. Mehir bahası, akrabaları arasında her açıdan kendi konumuna denk kadınlara verilen mehir nispetinde hesaplanır. Mehir ödenme zamanına göre muaccel ve müeccel olarak ikiye ayrılır. Mehr-i muaccel nikah akdi sırasında verilen, müeccel ise son vaktinde ödenmek için tecil edilen mehirdir. Mehir para olarak ödendiği gibi belirlenen başka mallardan da verilebilir. İncelediğimiz belgeler içerisinde mehir olarak maldan ziyade eşlerin maddi durumuna göre para belirlenmiştir. Belirlenen miktar beş kuruştan başlayıp dört yüz kuruşa kadar değişik miktarlarda kayıtlarda yerini almıştır. Boşanma kayıtlarından, para olarak belirlenen mehir miktarının, nakit olarak ödenememesi durumlarında, belirlenen miktarda mal verildiği görülmektedir tarihinde Kamışlı Mahallesi nde ikamet eden, Bezzaz Molla İsmail ile Esma Hatun un boşanma kayıtlarından Bezzaz Molla İsmail in mehr-i müeccel olarak dört yüz kuruş ödediği anlaşılmaktadır. Mehri muaccel bedeli olarak da iki yüz elli kuruş değerinde bir kadife cübbe, saç bağı için yüz yetmiş buçuk kuruş, bir adet taraklı entari bahası olarak yirmi kuruş ödemiştir. Toplamda Molla İsmail mehr-i müeccel için dört yüz, mehr-i muaccel için de dört yüz kırk buçuk kuruş ödemiştir. 7 Belgeden anlaşıldığı kadarıyla mehr-i muaccel konuşulmuş fakat Esma Hatun a ödenmemiştir, ödeme mahkeme huzurunda yapılmıştır. 8 Temmuz 1723 tarihli bir belgeden, Lala Bey Mahallesinde ikamet eden Musullu Ebubekir in boşanma sonrasında eşi Şerife Aişe hanıma ödemesi gereken kırk kuruşluk mehr-i müeccelinin otuz dört kuruşunu nakit olarak ödediği anlaşılmaktadır. Bahsedilen Ebubekir in mehirden kalan altı kuruş için, üç adet Musul sarığı ve üç kuruş kıymetinde bir kehribar tesbihini Şerife Aişe Hanıma vererek ödediği kaydedilmiştir. 8 İncelenen belgelerde eşlerin bazen boşanma veya ölüm olmamasına rağmen mehr-i müecceli muayenesi mukabelesinde evlerini zevcelerinin üzerine geçirmişlerdir. 3 Nisan 1655 tarihinde Ali Bey bin Allahverdi Lala 7 DŞS 631, s. 5, b DŞS 313, s. 30, b [353]

6 Serkan Sarı Bey Mahallesi ndeki iki evini eşleri Safiye ve Kamile Hanımlara mehr-i müecceli muayenesi mukabelesinde takas etmiştir. 9 Bazı boşanma olaylarında da mehir bedelinin ödenme imkanın olmaması durumunda, vaat edilen bedel kadar ev eşyası verilerek ödeme yoluna gidilmiştir. 23 Temmuz 1723 tarihli bir belgede, Yiğid Ahmed Mahallesi nde ikamet eden Çubukçu Mehmed, zevcesi Fatma hanımdan boşanırken ödemesi gereken yirmi kuruş tutarındaki mehr-i müeccelini, para yerine ev eşyalarıyla ödemiştir. Mehr-i müeccel bedeli olarak, bir teşt, bir kazan, iki sahan, iki lengeri, bir tabe, iki kapak, bir tencere, bir kat yorgan, döşek, yastık ve bir köhne kilim mehr-i mezkur için deyu Fatma hanıma verilmiştir. 10 Çalıştığımız belgeler içerisinde bilhassa hul ve muhalaa ile gerçekleşen boşanmalarda, kadınlar eşlerinin zimmetinde olan muaccel ve müeccel mehirlerinden feragat ettiklerini belirtmişlerdir. Bu belgelerden kocaların, mehr-i muacceli nikah akdi sırasında ödeme yerine, üzerlerinde tutmalarının da sıkça görülen bir uygulama olduğu anlaşılmaktadır. Boşanmayla ilgili belgelerde karşımıza çıkan meselelerden birisi de çocuklar için istenen nafakadır. İslam aile hukukunda emzirme müddeti iki yıl olarak kabul edilmiştir. 11 Boşanma durumlarında çocuklar babanın velayetinde kabul edilmişlerdir. Ancak çocuk çok küçük yaşta ise belli bir yaşa kadar bakım ve terbiyesi annesi üzerine verilmekteydi senesinde boşanan Kamışlı Mahallesi sakinlerinden Esma ve Bezzaz Mollanın küçük çocuklarının, bakım ve terbiyesi yedi yaşına kadar annesine verilmiştir Eylül 1724 tarihli bir belgede, Kıtılbil köyünde ikamet eden Bedyon bint-i Nafes, kocası Temo ile mehrinden ve iddet nafakasından feragat ederek ayrıldığını, küçük çocuklarının terbiyesinin kendi üzerine kaldığını ve çocuk için beş akçe nafaka ve kisve bahası verilmek üzere anlaştıklarını 9 DŞS 316, s. 7, b DŞS 313, s. 36, b Hayrettin Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, C. I, s Mesele:Hind veled-i sağirinin yedi yıllık nafakasını kendi yanından vermek üzere zevcesi Zeyd ile hul edip hakim ül vakt sıhhat-i hul a hükmedip hücced verse ba dehu veled-i sağir fevt olsa Zeyd-i mezkur Hindden veled-i sağirin yedi yıllık nafakasını talep edip almaya kadir olurmu? El-Cevap: olur, Abdullah Demir, Şeyhülislam Ebussuud Efendi nin Anlaşarak Boşanma İle İlgili Fetvaları, Uluslararası Teoloji & Sosyal Bilimler Dergisi, C. 1, S.1, 2017, s DŞS 631,s.5 b.21. [354]

7 Şer iyye Sicillerine Göre Diyarbekir de Boşanma Hadiseleri ( ) kaydettirmiştir. 14 Bedyon mahkemede çocuğu için anlaştıkları nafakayı kaydettirerek, sonradan çıkabilecek bir problemin önüne geçmek istemiştir. 31 Mart 1733 tarihli bir belgede ise, Katırpınarı Mahallesi nde ikamet eden Ümmü bint-i Seyyid Ahmed in babası, mahkemeye gelerek kızının üç ay önce kocası Sunullah bin Molla dan hul yoluyla ayrıldığını belirtmiştir. Tahminen bir yaşında olan torunu Emetullah için 15 akçe nafaka ve kisve bahası talep etmiş ve bu talep kabul edilmiştir Nisan 1655 tarihli bir belgede de Bedriye bint-i Cebrail küçük torunu Kafiye için nafaka takdir edilmesini istemiş ve günlük üç akçe nafaka takdir edilmiştir. Boşanma durumlarında çocukların yaş durumlarına göre anne ya da babalarının velayetinde veya terbiyesinde kalma durumları değişmekteydi. Bu durum yalnızca anne ve babaları değil büyük anne ve büyükbabaları da etkileyen bir durumdu. Söz konusu nedenlerden ötürü dede ve ninelerin de mahkemelere müdahil olup, torunları için nafaka talep ettikleri görülmüştür. Uygulamalarda çocukların boşanma olayından mümkün olduğunca az etkilenmeleri istenilmiştir. Çalışılan belgelerde sıkça karşılaşılan nafaka, boşanan kadının hakkı olarak görülen iddet nafakası ve kisve bahasıdır. Sözlükte saymak, adet anlamlarına gelen iddet, kocasından ayrılan kadının, üç defa hayız görüp temizleninceye kadar geçecek olan müddet anlamlarına gelmektedir. 16 İddet süresi ölüm sonrasında dört ay on gün iken, boşanma durumlarında bu süre yüz gün olarak hesaplanmıştır tarihinde, Hoca Ahmed Mahallesi nde ikamet eden Zeliha hanım ile kocası Sinan ın boşanmasıyla ilgili belgede, Zeliha nın üç ay on gün için iddet nafakası talep ettiği görülmektedir. 17 Bu durum başka belgelerde de benzer şekilde karşımıza çıkmaktadır. Belgelerde iddet nafakası ve kisve bahası için belirlenen miktar kişilerin ekonomik ve sosyal durumlarına göre değişiklik arz edebilmekteydi. Çalıştığımız sicillerde Lala Bey Mahallesi nde oturan Musullu Ebubekir, boşadığı zevcesi Şerife Aişe ye üç kuruş iddet nafakası öderken, 18 Hacı Büzürg Mahallesi nden Çubukçu Mehmed boşadığı zevcesi Fatma ya yedi kuruş ödemiştir. 19 Kamışlı Mahallesi sakinlerinden Bezzaz Molla İsmail ise 14 DŞS 592, s. 9, b DŞS 310, s. 20, b Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat Eski ve Yeni Harflerle, s DŞS 631, s. 25, b DŞS 313, s.30, b DŞS 592, s. 24, b. 85. [355]

8 Serkan Sarı boşadığı zevcesi Esma hatun için 50 kuruş iddet nafakası ödemiştir. 20 Mahkeme tarafından belirlenen iddet nafakası, davalara göre çeşitlilik göstermekteydi. Belgelerden anlaşıldığı kadarıyla iddet nafakası, eşlerin ekonomik ve sosyal durumuna göre mahkemece belirlenmekteydi. Kötü giden evliliklerde boşanmak isteyen kadınların kocalarını boşanmaya ikna edebilmek için bahsedilen iddet nafakasından vazgeçebildikleri sıkça görülen bir durumdur. 21 Hul ve muhalaa usulü boşanmalardan bahsedilirken örnekleri görülecektir. İncelediğimiz belgelerde kocaların başka bir beldeye gitmeleri sonucu nafakaya ihtiyaç duyan hanımların başvuruları dikkati çekmektedir. Bu başvuruların bazıları boşanma ile de sonuçlanabiliyordu. 12 Temmuz 1723 tarihli bir belgede Siti bint-i Hacı Mehmed in nafaka talebiyle karşılaşmaktayız. Cami-i Kebir Mahallesinden Siti Hanım mahkemeye başvurarak kocası Ali Çavuş bin Abdullah ın iki senedir kayıp olduğunu bu nedenle nafaka, kisve ve zaruri ihtiyaçları için kadr-i kifaye nafaka takdir olunmasını istemiştir. Mahkeme kayıp zevci Ali Çavuş üzerine günlük on ikişer akçe nafakaya karar vermiştir. 22 Başka diyarlara giden kocalar eşlerinin nafakası için bir vekil tayin edip, anlaşılan bir meblağ üzerinden ödeme yaptırabilirlerdi. 25 Ekim 1723 tarihinde Molla Bahaeddin Mahallesi nde ikamet eden Ayşe bint-i Mustafa Ağa mahkemeye gelerek nafaka ile ilgili davacı olmuştur. Ayşe Hanım mahkemede kocasının başka bir diyara giderken, kendisinin nafakası için aylık birer kuruş vermek üzere, Murad bin İbrahim ile anlaştığını, Murad ın da bunu kabul ettiğini söylemiştir. Kocasının gitmesinden sonra, bahsedilen Murad ın altı ay için altı kuruş nafaka ödediğini, sonra ödemeyi kestiğini belirtmiştir. Kocasının gitmesinin üzerinden yetmiş altı ay geçtiğini ve kalan yetmiş kuruşun ödenmesini istemiştir. Mahkeme Murad a durumu sorduğunda, bahsedilen Ayşe nin kocası Zurnazen Mehmed ile aylık bir kuruş nafaka üzerine anlaştıklarını kabul etmiştir. Zurnazen Mehmed in altı ay sonra Ayşe yi İstanbul da boşadığını ve kendisinin de bu nedenle ödemeyi kestiğini söylemiştir. 23 Benzer bir başka belge de 4 Ağustos 1724 te kayıtlara geçmiştir. 20 DŞS 631, s. 5, b İsmail Kıvrım, 17. Yüzyılda Osmanlı Toplumunda Boşanma Hadiseleri (Ayıntab Örneği; Talak, Muhala a ve Tefrik), Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C. 10, S. 1, Gaziantep 2011, s DŞS 313, s. 33, b DŞS 592, s. 25, b. 89. [356]

9 Şer iyye Sicillerine Göre Diyarbekir de Boşanma Hadiseleri ( ) Ümmü bint-i Ahmed vekilleri aracılığıyla mahkemeye başvurarak, kocası Ketenci İbrahim in Bağdat a gittiğini ve gitmeden önce Kahveci el-hac Mustafa yı günlük birer rub nafaka ödemek için vekil etti demiştir. Ümmü Hanım, vekil atanan el-hac Mustafa nın bir senelik doksan kuruşluk nafakayı ödediğini, fakat kocasının gitmesinin üzerinden iki yıl geçmiş olmasına rağmen, ikinci yılın nafakasını ödemediğini iddia ederek şikâyetçi olmuştur. El-Hac Mustafa ya sorulduğunda, bahsedilen İbrahim in bir yıl içerisinde gelmezsem zevcem benden bir talak ile boş olsun dediğini, şahitleri olduğunu belirterek, bu nedenle ödemeyi kestiğini belirtmiştir. 24 Bu tür nafakalar için, vekil atama belgelerinde süre kısıtlaması görülmemektedir. Bu nedenle talak şartının vekiller tarafından bir güvence olarak istenilip istenilmediği tartışılabilir. İncelediğimiz belgelerde karşımıza çıkan kavramlardan birisi de başlık parasıdır. İslam aile hukukunda evlilik esnasında tanımlanan mehirden farklı olarak, kızın ailesine verilmesi gelenek halini almış bir uygulamadır. Eski Türklerde de kalın veya başlık adıyla var olan uygulama bugün de kısmen varlığını devam ettirmektedir. 25 Mahkeme kayıtlarında daha çok namzet olarak tanımlanan eş adaylarının, evlenmekten vazgeçtikleri durumlarda başlığın iadesiyle ilgili problemler yaşanmaktaydı. 16 Nisan 1655 tarihinde, Zirki taifesinden Şaşo bin Naro, aynı taifeden Naro bin Hasan ın kızı Ketan ile evlenmek istemiş ve başlık namıyla yirmi riyal kuruşu kızın babası Naro ya vermiştir. Evlilik gerçekleşmeyince başlık iade edilmiştir Ekim 1723 tarihli bir başka belgede de, Şeyhanlı Aşireti nden Abbas bin Selim mahkemeye gelerek, bundan dört sene evvel Karakeçili Aşireti nden Hasan bin Ahmed in Ördek isimli kardeşiyle evlenmek istemiştir. Başlık namıyla yüz otuz kuruş kıymetinde eşya, öküz ve keçiyi kızın kardeşi Hasan a vermiştir. Nikah gerçekleşmeyince kızın kardeşi Hasan, başlığın elli yedi kurşunu geri ödemiş, yetmiş üç kuruşunu ise ödememiştir. Mahkeme, Ali bin Şahkulu ve Mehmed bin Yusuf un duruma şahitlik etmesiyle, bahsedilen meblağın ödettirilmesine karar vermiştir. 27 Başlık bedeli olarak nakit paranın yanında kıymetli mal ve eşyanın da ödendiği belgelerde görülmektedir. 18 Eylül 1724 tarihli kayıttan anlaşıldığı üzere, Telbisime nahiyesi Mahal Köyü 24 DŞS 592, s.2, b Esra Yakut, XIX. Yüzyılda Orta Anadolu Bölgesi nde Evliliğin Ortaya Çıkışı, Sona Ermesi ve Sonuçları, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XII, Ankara 2008, s DŞS 316, s. 13, b DŞS 592, S. 22, b. 80. [357]

10 Serkan Sarı sakinlerinden Hüseyin bin Tahir, aynı köyden Meryem hatunu kendisi için namzet edinmiştir. Meryem in eniştesi Bahaddin e on kuruş nakit, yirmi iki keçi, bir öküz, iki inek, oğlak, üçü hilat olmak üzere bir aba, bir kaftan ve bir çizmeyi başlık parası namıyla vermiştir. 28 Mahkeme kayıtlarından anlaşıldığı üzere, boşanma durumlarında da başlık parası konu olabilmektedir. 12 Nisan 1655 senesinde Saçlı Köyü nden Durali bin Allahyari zevcesi Fatıma bint-i Süleyman dan hul yoluyla boşanmıştır. Mahkemede Fatıma Hanım mehrinden ve iddet nafakasından, kocası Durali de eşinin amcazadesi Hüseyin e başlık olarak ödediği elli kuruş ve verdiği bir dülbentten vazgeçtiklerini belirtmişlerdir. 29 NAMZETLİK VE SONA ERDİRİLMESİ Namzet edinme olarak belgelerde karşımıza çıkan namzetlik meselesi, erkeğin evlilik niyetini kadına bildirmesi ile kadının veya kadın adına ailesinin kabulü ile başlayan ve nikaha kadar geçen süredeki ilişkiyi tanımlayan bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Yapılan çalışmalarda, namzetlik ve nişanlılığın aynı anlamda kullanılmadığı görülmektedir. Namzetlik sonrası yapılan, nişan törenlerine rastlanılması, namzetliğin evlilik niyetinin belirtilmesi, tarafların teklifi kabulüyle başlayan ve nikah akdine kadar geçen süredeki durumu nitelendirdiğini göstermektedir. 30 Belgelerde, namzetliğin başlamasıyla ilgili kayıtlar görülmezken, sonlandırılması kayıtlara girmiştir. Bu nedenle namzetlik kurumunun işleyişini sağlayan şeyin, hukuki yaptırımdan ziyade, toplumsal baskı olduğunu söyleyebiliriz. 31 Çalışmamızda, namzet edinme sonrasında değişik nedenlerle evliliğin olmaması durumu ile ilgili belgeler incelenmiştir. İncelenen belgelerde, evlilikle sonuçlandırılamayan namzetliklerde, ödenen başlık ve namzetlik esnasında verilen hediyelerin geri verilmesi ile ilgili tutulan kayıtlar dikkati çekmektedir. Bahsedilen problemlerin hiçbirinin olmamasına rağmen, taraflar namzetliğin sonlandırıldığının mahkeme kayıtlarına geçmesini istemişlerdir. Mehmed bin Abdullah, Hristiyan halktan Meryem ile evlenmek istemiş ve 28 DŞS 592, s. 12, b DŞS 316, s. 14, b Hüseyin Nejdet Ertuğ, Şeriyye Sicillerine Göre Hicri 1137 ( ) İstanbul unda Osmanlı Ailesinin Evlenme ve Boşanma Verilerine Göre İncelenmesi, Akademik İncelemeler Dergisi, C. 10, S. 1, İstanbul 2015, s Nurcan Abacı, Bursa Şehri nde Osmanlı Hukuku nun Uygulanması (17. Yüzyıl), Kültür Bakanlığı yay., Ankara 2001, s.141. [358]

11 Şer iyye Sicillerine Göre Diyarbekir de Boşanma Hadiseleri ( ) namzet edinmiştir. Nikah olmadan Meryem ile evlenmekten vaz geçerek alaka ve medhalim kalmamıştır diye beyan etmiştir. Meryem in babası Gazel velled-i Timocan ın mahkemeye başvurması üzerine bu durum ketb olunmuştur. 32 Namzetliğin sonlandırılmasında hiçbir tartışmalı durum görülmezken, mahkemeden böyle bir evrakın alınması ileride doğabilecek sorunların önüne geçmek olsa gerektir. Namzet edinme sürecinde ailelerin istekleri ile namzet adaylarının aynı fikirde olmadığı durumlar da mahkeme kayıtlarına yansımıştır. 18 Eylül 1724 tarihli bir belgede Mahal köyü sakinlerinden Hüseyin bin Tahir, aynı köyden Meryem hanım ile evlenmek istemiş ve namzet olmuştur. Belgeden anlaşıldığı kadarıyla kızın ailesi bu evliliğe razı olmuştur. Hüseyin, Meryem hanımın eniştesi Bahaeddin e nakit, canlı hayvan ve kıyafetlerden oluşan yüklü miktarda başlık ödemiştir. Aynı köyden Abdünnebi bin Budak ın Meryem Hanımı kendi oğlu Şükrullah a namzet edindiğini söylemesi ile durum mahkemelik olacaktır. Mahkemede, Meryem Hanıma durum sorulduğunda, başlık ödeyen Hüseyin e nefs-i muhtaresi olmadığını ve henüz nikah akdinin gerçekleşmediğini, nefs-i muhtaresinin Şükrullah dan yana olduğunu belirtmiştir. Meryem in ifadesinden sonra mahkeme ödenen meblağın ve diğer şeylerin Meryem den sorulamayacağını belirtmiş ve Meryem in nefs-i muhtaresine varmasına izin verilmiştir. Ayrıca mahkeme bu konu ile ilgili Hüseyin bin Tahir i her türlü taarruzdan men etmiştir. 33 BOŞANMA Talak adıyla tanımlayabileceğimiz boşanma, belli sözlerle evlilik bağını çözmek ve kaldırmak olarak düşünülebilir. Boşanma, tekrar normal evlilik hayatına dönüş imkanı bulunup bulunmaması, kitap ve sünnetin belirttiği usul ve şekle uyup uymaması şeklinde iki kısımda düşünülebilir. Bunlardan birincisine ric i ve bain, ikincisine de sunni ve bid i talak denilir. 34 İslam hukuku bazı durumlarda kadınlara boşanma hakkı vermekle birlikte, boşamada önceliği erkeğe vermiştir. İncelediğimiz kayıtlarda gerçekleşen boşanmalarda, erkeklerin eşleriyle anlaşarak ya da her hangi bir olay ve sebep üzerine eşlerini boşadıkları görülmüştür. Gerçekleşen boşanma olaylarının kadın veya erkek tarafından mahkeme kayıtlarına geçirilmesi istenmiştir DŞD 316, s.30, b DŞS 592, s.12, b Hayrettin Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, C. I, s.303. [359]

12 Serkan Sarı Ekim 1723 tarihli bir belgede Hacı Büzürg Mahallesinde ikamet eden Çubukçu Mehmet bin İbrahim, mahkemeden boşandıklarının kaydedilmesini istemiştir. Çubukçu Mehmed mahkemede, zevcesi ile aralarında hüsn-i muaşeretleri olmadığından, otuz kuruş mehrini ve mahkemece belirlenen yedi kuruş iddet nafakasını vererek, zevcesi Fatma yı bain talak ile tatlik eylediğinin kaydedilmesini istemiştir Mart 1733 tarihinde Melek Ahmet Paşa Mahallesinde ikamet eden Ümmülhayr bint-i Molla Ahmed, Ömer bin Abdullah ve Hasan bin Minnet in şahitliğinde Abdurrezzak Beşe bin Ahmed i vekil olarak atamıştır. Ümmülhayr hanımın vekili, mahkemede Ümmülhayr hanımın kocası İsmail bin Hasan Ağa nın, bundan bir ay önce aralarında çıkan bir kavga esnasında talak-ı selase ile boşadığını fakat sonrasında zevciyet muamelesi murad ettiğini dile getirmiştir. Mahkeme durumla ilgili kocası İsmail e sorduğunda, İsmail olayı doğrulayarak eşini kavga esnasında talak-ı selaseyle tatlik ettiğini kabul etmiştir. Çiftlerin boşandığı mahkeme tarafından kayda geçirilmiştir. 36 Belgelerde karşımıza çıkan boşanma davalarından bir kısmı da şart sunmak suretiyle gerçekleşen şartlı talaklardır. Boşanmanın belirli şartlara bağlanması veya belirli bir zamana izafe edilmesiyle ortaya çıkan şartlı talak, kullanılan siga üzere üç kısma ayrılır. Bahsedilen kısımlar, boşanma iradesinin ortaya konulmasıyla birlikte hüküm ifade eden, boşama sigasının herhangi bir zaman dilimine izafe edilmediği boşanmalar olarak kabul edilen müneccez talak, boşanmanın belli bir zamana izafe edildiği muzaf talak ve boşanmanın ileride gerçekleşebilecek bir şarta bağlandığı muallak talak olarak adlandırılır. 37 Şartlı boşanma için verilen vaatlerin amaçlarından birisi, eşlerin kötü huy ve alışkanlıklarını terk etmesi için caydırıcı olmasıdır senesinde Hoca Ahmet Mahallesinde ikamet eden Zeliha ile kocası Sinan, kumar meselesi yüzünden tartışmışlar ve kocası ramazanın ikinci günü, bir daha kumar oynarsam karım benden talak-ı selaseyle boş olsun diye söz vermiştir. Burada anlaşıldığı kadarıyla kumar yüzünden ortaya çıkan problemlerden kocasının da pişman olduğu ve böyle bir söz verdiği anlaşılmaktadır. Lakin Sinan, verdiği sözü dört gün tutabilmiş ve ramazanın altıncı günü kumar 35 DŞS 592, s.24., b DŞS 310, s.20, b Kaşif Hamdi Okur, İslam Hukuku nda Boşama Yemini (Talaka Yemin) Meselesi Hitit Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 15, Çorum 2009, s. 9, 10. [360]

13 Şer iyye Sicillerine Göre Diyarbekir de Boşanma Hadiseleri ( ) oynarken görülmüştür. Bunun üzerine Zeliha, Hacı Mustafa Efendi yi vekil-i müseccel atayarak, durumun tespitini ve mehri ile üç ay on günlük iddet nafakasını talep etmiştir. Mahkemede durum, Sinan ın vekili Ahmed Efendi ye sorulmuştur. Kocasının vekili olan Ahmed Efendi, olayı inkar ederek Sinan ın kumar oynamamak için Ramazan ın beşinci günü terk-i diyar ettiğini ve bu beldede bulunmadığını iddia etti. İddiasına altısı Müslümanlardan birisi Hristiyanlardan yedi kişi şahitlik ettiler. Fakat Sinan ın gayr-ı mevzide ya da gayr-ı beldede kimse tarafından görülmemiş olması nedeniyle, şahitlikleri şüpheli görülmüştür. Bunun üzerine Zeliha nın vekili de, Sinan ın Ramazanın altıncı günü burada olduğuna dair sekiz şahidinin olduğunu söylemiş ve subaşının sirkat hususu için merkumu hapse götürdüğünü ifade etmiştir. Şahitlerin de olaya şahitlik etmeleri üzerine, durumun ispatlanması sonucu, zevcesinin mutallaka olduğu hükmüne varılmıştır Nisan 1655 tarihli bir belgede Fatıma bint-i Ahmed ve kocası Abdullah bin Süleyman kıskançlık üzerine tartışmışlardır. Abdullah ın, Eminhan adlı bir kadını evine getirmesi ile çıkan kavga sonunda, Abdullah eşi Fatıma ya adı geçen kadını bir daha menzilime getirecek olursam benden talak-ı selase ile mutaallaka olasın diye söz vermiştir. Fatıma Hanım zevcinin kendine verdiği sözü tutmadığından bahisle, şartın yerine getirilmesini istemiştir. Abdullah ın mahkemede olayı inkar etmesi üzerine, Seydi Ahmed bin Mehmed ve Mehmed Beşe bin Hüseyin şahit olarak dinlenmişlerdir. Şahitler Fatıma nın kocası Abdullah ın, bahsedilen şartı verdiğini ve bahsedilen kadını defaatle eve getirdiğine şahitlik etmeleri üzerine talak geçerli kabul edilmiştir. 39 Bu olayda şahitlerin olması sonuca gidilmesine yardımcı olmuştur. Şahitlerin bulunmadığı ve taraflardan birinin şartı inkar etmesi durumunda, mahkeme yemin ettirerek de sonuca gidebilmiştir. 40 Şartlı boşanma belgeleri incelendiğinde başka bir diyara giden veya sefere çıkan eşlerin de belli bir süre vererek, şu kadar zaman dönmezsem zevcem benden boş olsun gibi şart koşarak boşandıkları da görülmektedir. 4 Ağustos 1724 tarihli bir belgede Ümmü bint-i Ahmed kocası Ketancı İbrahim 38 DŞS 631, s. 25, b DŞS 316, s. 20, b Zülfiye Koçak, Ayntab Şehrinde Aile Birliğinin Sona Erme Süreci ( ), Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C 10, S.1, Gaziantep 2011, s.423. [361]

14 Serkan Sarı bin Yusuf un Bağdat a gittiğini, gitmeden önce eşinin nafakası için el-hac Mustafa bin Osman ile anlaşarak, vekil tayin ettiğini belirtmiş. Bahsedilen vekilin, bir yıl için gerekli nafakayı ödediği, sonrasında ise ödemeyi kestiği iddia edilmiştir. Mahkeme tarafından kocasının vekil ettiği el- Hac Mustafa ya sorulduğunda, Ümmü Hanım ın kocası İbrahim le nafaka meselesinde anlaştıklarını, ancak İbrahim in Bağdat a gitmeden önce, eğer bir yıla kadar dönmezsem zevcem benden bir talak ile boş olsun dediğini iddia etmiştir. İddiasını ispatlamak için de Abdal Mahallesinden Çelo es-seyyid Halil bin Ebubekir ve Ali Paşa Mahallesinden ihtiyar Arslan bin Nevfel şahid gösterilmiştir. Şahitlerin de olayı doğrulaması üzerine merkumenin bir talak-ı ric i ile mutallaka olduğuna hüküm verilmiştir Nisan 1655 tarihli bir belgede, Katırpınarı sakinelerinden Fatma bint-i Hasan ın mahkemeye gelerek, kocası Mehmed in başka bir memlekete gittiğini, giderken de eğer bir yıla kadar dönmezsem, zevcem Fatma benden talak-ı selase ile mutallaka olsun dediğini, iddia ettiği kaydedilmiştir. Fatıma, mahkemede kocası Mehmed in altı yıldır ölü mü diri mi olduğunu bilmediğini, gaybet-i munkat ı ile kayıp olduğunu, hususu bilenlerden sorulup kaydedilmesini ve sicilin bir suretinin kendisine verilmesini istemiştir. Mesele soruşturulmuş, şahitlerin de olayı tasdiklemesi sonrasında, belge kaydedilip bir sureti de Fatıma ya verilmiştir. 42 Çalışmamızda incelediğimiz belgelerde, en çok karşımıza çıkan boşanma türü hul veya muhalaa yoluyla boşanmadır. Tarafların aralarındaki evliliği anlaşarak sonlandırma yoluna gittikleri muhalaa yoluyla boşanmada, genellikle erkeğe bir bedel ödenir ve kadın, mehr-i müecceli ve iddet nafakasından vazgeçerdi. Muhalaa, bir bain talaktır. 43 Eşler bir bedel üzerine anlaştıktan sonra, iddeti içerisinde kadının ölümü durumunda varisleri, kocasından hiçbir hak talep edemezler. Bahsedilen süre içerisinde kocanın ölmesi durumunda, kadın eşine varis olamaz DŞS 592, s.2, b DŞS 316, s. 4, b Abdullah Demir, Şeyhülislam Ebussuud Efendi nin Anlaşarak Boşanma İle İlgili Fetvaları, Uluslararası Teoloji & Sosyal Bilimler Dergisi, C. 1, S.1, 2017, s Esra Yakut, Şeyhülislam Çatalcalı Ali Efendi nin Feteva-yi Ali Efendi Adlı Fetva Mecmuasına Göre Osmanlı Toplumunda Aile Kurumunun Oluşması ve Dağılması, Ankara Üniversitesi, Osmanlı Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi Dergisi, S. 7, Ankara 1996, s.312. [362]

15 Şer iyye Sicillerine Göre Diyarbekir de Boşanma Hadiseleri ( ) İncelediğimiz belgeler içerisinde en çok karşılaştığımız boşanma türü olan hul veya muhalaada, genellikle boşanma talebi kadınlardan gelmiş ve varılan anlaşma sonucunda erkek talak-ı selaseyle zevcesini tatlik etmiştir. Sonradan çıkabilecek sorunları önlemek için, taraflar durumu mahkemeye de bildirerek boşanmayı kayıt altına aldırmayı lüzumlu görmüşlerdir. 5 Eylül 1724 tarihli bir belgede, Hüsamettin Mahallesinde ikamet eden Sultan bint-i İsmail, Kocası Ali bin Mehmed ten muhalaa yoluyla ayrıldıklarını söylemiştir. Sultan mahkemede on kuruş tutarındaki mehrinden ve iddet nafakasından vaz geçmek üzere, kocasıyla anlaştıklarını ve muhalaa olduklarını, fakat başka birisiyle nikahlanmak istediğini ve eski kocası Ali nin müdahale ettiğini belirtmiştir. Mahkemede, zevcesi Ali nin muhalaa olduklarını itiraf etmesi üzerine, Sultan ın eski kocası Ali taarruzdan men ve tenbih edilmiştir. 45 Bahsedilen belgeden anlaşıldığı üzere boşandıktan sonra kocanın müdahalesi yasaklanmıştır. Boşanma durumlarında kadınların yeniden evlenmek istemesi, bazen eski kocalar tarafından hazmedilemeyerek engellenmeye çalışılmıştır. Bazen de muhalaa yoluna gidilmesine rağmen, zevciyat hukukunu devam ettirmek isteyen eşlere de rastlanmaktadır. 10 Nisan 1747 tarihli bir belgede, Mirim Köyünde ikamet eden Fatma bint-i Şeyhmus, kocası İbrahim bin Ali den şikayetçi olmuştur. Mahkemede Fatma Hanım, bundan üç gün önce, hüsn-i zindeganemiz olmadığı için, otuz beş kuruş mehrimden ve iddet nafakamdan vazgeçerek İbrahim ile muhalaa olduk demiştir. Fatma, muhalaa olmalarına rağmen kocası İbrahim in, zevciyat hukukunu devam ettirmek istediğini belirtmiştir. Mahkeme boşanma olayını kocası İbrahim e sorduğunda, inkar etmiştir. Ancak olayı doğrulayan şahitlerin dinlenilmesi sonrasında, mahkeme İbrahim i uyararak men etmiştir. 46 Belgelerde kadınların boşandıktan sonra, eski kocalarının taarruzlarından emin olmak için, bu kayıtları tutturdukları anlaşılmaktadır. 2 Ekim 1723 tarihli bir belgede anlaşılarak yapılan bir muhalaaya rastlamaktayız. Meskenler köyünden Meryem bint-i Diyab, kocası Cuma bin Ali ile aralarında hüsn-i zindeganeleri kalmadığından bahisle, kocasının zimmetinde olan kendisine ait bir gümüş bilezik, otuz kuruş mehrinden ve iddet nafakasından vazgeçmek şartıyla anlaşarak, müteallaka olduğunu 45 DŞS 592, s. 3, b DŞS 313, s.74, b [363]

16 Serkan Sarı belirtmiştir Kasım 1723 tarihli bir kayıtta, Hasırlı Mahallesinden Fatma bint-i Ömer in, kocası Halil bin eş-şeyh İbrahim ile aralarında hüsn-i zindeganeleri kalmadığından, Fatıma nın elli kuruş olan mehrinden ve iddet nafakasından vazgeçerek, muhalaa olduklarından ve belgenin Fatımanın isteğiyle kaydettirildiğinden bahsedilmektedir. Yine 12 Eylül 1724 de Hoca Ahmed Mahallesi sakinelerinden Rabia bint-i Veliyyüddin, kocası Mehmed le aralarında hüsn-i zindeganeleri kalmadığından, on beş kuruşluk mehrinden ve iddet nafakasından vazgeçerek muhalaa olduklarını belirterek kaydedilmesini istemiştir. 48 Benzer şekilde Cami-i Nebi Mahallesi sakinelerinden Nimet bint-i Abdullah, kocası İbrahim bin Hüseyin ile aynı nedenden anlaşamadıklarını ve mehri ile nafakasından vaz geçerek muhalaa olduklarını 13 Mart 1733 de kaydettirmiştir Mart 1733 tarihinde de Hüseyin Efendi Mahallesinden Fatıma bint-i Hüseyin, hüsn-i muaşeretleri kalmadığından mehir ve nafakadan feragat ederek kocası Acem Ali bin Abdullah tan muhalaa yoluyla boşandıklarının kaydedilmesini istemiştir. 50 Bahsedilen belgelerde her hangi bir itiraz olmadan, eski kocalar da olayı doğrulamış ve bu kayıtlar ketb olunmuştur. Gerçekleşen anlaşmalı boşanmaları, kadınlar kadar erkeklerin de kaydettirme yoluna gittikleri belgelerden anlaşılmaktadır. 5 Nisan 1655 tarihli bir belgede, Halil bin İbrahim ve eşi Nesli bint-i Haşim in hul yoluyla boşandıkları kaydedilmiştir. Belgede Halil zevcesi Nesli mahzarında kelam edip, zimmetimde olan mehr-i müecceli, iddet nafakası ve bir sim kemer üzerine benimle hul murat etti, ben de kabul ettim, zevciyete müteallik dava, talep, niza ve husumetim kalmamıştır demiş ve bu şekliyle kaydedilmiştir. 51 Bir başka belgede de Recep bin Maksud, mahkemede zevcesi Ağabey bint-i Osman ile hul yoluyla boşandıklarını ifade etmiştir. Recep, eşinin kendisi boşaması için mehr-i müeccelinden, nafakasından vazgeçtiğini üstüne bir de sim kemer vermek şartıyla hul talep ettiğini, kendisinin de kabul ederek boşandıklarını ve bahsedilen sim kemeri de eşinin verdiğini belirterek, zevciyete müteallik herhangi bir dahlinin olmadığını belirtmiştir. Bu kayıt 9 Nisan 1655 tarihinde tutulmuştur. 52 Bahsedilen iki kayıtta sim kemer dikkati 47 DŞS 592, s.14, b DŞS 592, s. 5, b DŞS 310, s. 18, b DŞS 310, s. 18, b DŞS 316, s. 10, b DŞS 316, s.12, b. 64. [364]

17 Şer iyye Sicillerine Göre Diyarbekir de Boşanma Hadiseleri ( ) çekmektedir. Düğünlerde kadına takılması gelenek halini alan gümüş kemer her iki davada da kocada bırakılarak hul yoluna gidilmiştir. Saçılı Köyünden Durali bin Allahyari, zevcesi Fatıma bint-i Süleyman ile boşandıklarını 12 Nisan 1655 tarihinde kayıtlara geçirtmiştir. Durali mahkemede eşi Fatıma nın mehr-i müecceli ve iddet nafakasından vaz geçtiğini, kendisinin de eşinin amcazadesi Hüseyine ödediği elli kuruş başlıktan vaz geçmek şartıyla, hul olduklarını söylemiştir Ekim 1723 tarihli bir kayıtta da Timur bin Miro, zevcesi Hanım bint-i Sefer in bundan üç ay önce, benim üzerimde olan mehr-i müeccelinden ve iddet nafakasından feragat ederek, boşanma istediğini ve kendisinin de talak-ı selase ile tatlik ettiğini belirtmiştir. 54 Bu kayıtta üç ay önce gerçekleşen bir boşanmanın, kayda geçirilmek istenmesi dikkati çekmektedir. İddet süresinin mahkemece üç ay on gün olarak belirlendiğine dair kayıtlardan yukarıda bahsetmiştik. Boşanma olayının kayda geçirilmek istenmesinde, dolmakta olan iddet süresinin etkisinin olup olmadığı açık değildir. Gayrimüslimlerin de bir mecburiyet olmamasına rağmen, evlenmeboşanma gibi hususlarda kadıya giderek, İslam aile hukuku içerisinde işlerini yürüttükleri anlaşılmaktadır. 12 Eylül 1724 tarihli bir kayıttan, Kıtılbil-i Zımmi Köyünden Betyon bint-i Nasef ve kocası Temo veled-i Eplo nun hul yoluyla boşandıklarını görmekteyiz. Betyon, mahkemede kocası Temo ile hüsn-i muaşeretleri kalmadığından bahsetmiştir. Betyon, kocasının zimmetinde olan mehrinden ve iddet nafakasından feragat ettiğini, ancak küçük çocukları için beher yevm beş akçe nafaka ve kisve bahası kendisine verilmesi kaydıyla hul murat ettiğini ve kocası Temo nunda bunu kabul ettiğini, zevciyete müteallik herhangi bir davalarının kalmadığını belirtmiştir. 55 Gayrimüslim ahali ahval-i şahsiye olarak ifade edilebilecek konularda, kendi cemaat mahkemesine başvurma hakkına sahip olmakla birlikte, İslam hukuku hükümlerine göre evlenme, boşanma, borç ilişkisine girme, velayet, taşınır taşınmaz mal edinme, mirasçı olma gibi hakları da vardır ve bahsedilen hakları Müslümanlarla eşit koşullarda kullanacak hukuki güvenceye de sahiptirler DŞS 316, s.14, b DŞS 592, s.20, b DŞS 592, s. 9, b Seda Örsten Esirgen, Aile Hukuku ve Mülkiyet İlişkileri Açısından Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Gayrimüslim Kadın, Ankara Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 65, S. 3, Ankara 2016, s [365]

18 Serkan Sarı İncelediğimiz şer iyye sicilleri içerisinde, boşanma davalarının yanında, boşanma ile ilgili ortaya çıkan farklı davalara da rastlanılmaktadır. 10 Nisan 1655 tarihli bir belgede, Mustafa bin Abdullah isimli mühtedi, Müslüman olmadan önce eşi Anna yı boşadığını daha sonradan Müslüman olduğunu ve Anna ile zevciyete müteallik asla dava ve talebinin olmadığını belirtmiştir. 57 Farklı dinlere mensup ahalinin birlikte yaşadığı yerlerde, evlenme ve boşanma gibi mevzularda din farklılığı etkili olmuştur. 30 Ekim 1746 tarihli belge bu durum ile ilgili ilginç bilgiler ihtiva etmektedir. Şark-ı Amid nahiyesi Zoğnic-i zımmi köyünden Mustafa bin Mehmed, aynı köyden Havi bint-i Tavid adlı Hristiyan kadının Kelime-i Şehadet getirip Müslüman olduğunu, fakat batıl gelenekleri ve eski ayinlerini bırakmayıp, delalet üzere kaldığını iddia etmiştir. Mahkeme tarafından iddialar Havi ye sorulmuştur. Havi mahkemede, adı geçen Mustafa nın, kendisine evlilik teklif ettiğini, teklifin tarafından kabul edilmemesi üzerine, Mustafa nın kılıç ve kalkan ile kapısına gelip Müslüman ol diye tehdit ettiğini belirtmiştir. Havi, teklifini kabul etmediği için Mustafa tarafından kendisine garazan iftira edildiğini söylemiştir. Durum ile ilgili ricali müsliminden Mustafa bin Recep ve Abdi bin Hamza Havi ye şahitlik ederek, söylediklerini doğrulamışlardır. 58 Osmanlı mahkeme kayıtlarında karşılaşılan boşanma şekillerinden birisi de, Kadı nın evliliğe son vermesi olarak niteleyebileceğimiz tefriktir. Bu boşanma şekli hastalık ve kusur, gaiplik, nafakanın kesilmesi, fena muamele ve geçimsizlik, ila ve lian gibi durumlarda geçerli olmaktaydı. İslam hukukunda gerekli şart ve sebepler tahakkuk edince, hakimin boşama salahiyeti vardır. Bu salahiyeti kullanmak için hakim, bazı durumlarda re sen hareket eder, bazı zamanlarda ise tarafların müracaatı üzerine hüküm verirdi. Evlilik hukukuna riayet etmediği, sözlü veya fiili olarak taarruzlarda bulunarak, evlilik hayatını çekilmez hale getirdiği takdirde koca istemese dahi, eşinin talebiyle hakim re sen boşama salahiyetine sahiptir. Kocasının boşama salahiyetine karşılık, şartlar tahakkuk ettiğinde kadının da hakim aracılığıyla boşanma imkanı mevcuttur. 59 Tefrik mevzusunun uygulamalarıyla ilgili mezhepler arasında farklı yaklaşımlar mevcuttur. İncelediğimiz belgelerde hüsn-i zindeganımız veya hüsn-i muaşeretimiz kalmadı şeklinde beyan edilen geçimsizlik halleriyle ilgili Hanefiler, kadınlar için tefrik sebebi 57 DŞS 316, s. 12, b DŞSS 313, s. 55, b Hayrettin Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, C. 1, İstanbul 1982, s [366]

19 Şer iyye Sicillerine Göre Diyarbekir de Boşanma Hadiseleri ( ) olamayacağını iddia ederken, diğer bazı mezhepler bu durumu kadınlar için tefrik sebebi saymışlardır. 60 İncelediğimiz belgelerde anlaşmazlık durumlarında hu l ve muhalaa yoluyla evliliklerin sona erdirildiğine sıkça rastlanılmıştır. Mezhepler arasında farklı yaklaşımlar olmakla birlikte hastalık ve kusur tefrik için bir neden olarak kabul edilmiştir. Ebu Hanife ye göre, bu hastalık ve kusurlar kadında bulunursa erkeğin tefrik hakkı olmadığı çünkü zaten boşama hakkını elinde bulundurduğu ve kullanması için de herhangi bir manisi bulunmadığı belirtilmiştir. Kocada ise adem-i iktidar, uzvun kesikliği ve husselerin çıkarılmış olmasından ibaret olan üç husus tefrika sebebi olarak kabul edilmiştir Mayıs 1655 tarihli bir belgede, Arap taifesinden Sitti Hanımın babası el-hac Kasım mahkemeye başvurarak, kızı ile İbrahim bin Selim in altı ay önce evlendiklerini ve damadı İbrahim in bugüne kadar bikrin zail etmeyip münaca ata kadir olmadığını belirtmiştir. Mahkeme tarafından sorulduğunda İbrahim durumu doğrulayıp itiraf etmiştir. Bunun üzerine mahkeme bir sene süre verilmesini kararlaştırmıştır. 62 Bu örnekte mahkeme, boşanma kararı vermek yerine süre verilmesini, evliliğin kurtarılması açısından daha faydalı görmüştür. Boşanma hususunda mezhepler arasındaki farklılıklar belgelere de kısmen yansımıştır. 12 Nisan 1655 tarihli bir belgede Musa Bey bin Mehmed, Durali bin Allahyar mahzarında takrir-i kelam etmiştir. Musa Bey Girit seferinde iken eşi Fatıma nın Durali tarafından idlal edilerek Şafi Mezhebi üzere fesh-i nikah ettirip, Fatıma yı kendisine nikahladığını iddia etmiştir. Musa Bey Diyarbekir e geldiğinde Durali bahsedilen Fatıma yı talak-ı selase ile boşamış. Belgeden anlaşıldığına göre bu talep Musa Beyden gelmiştir. Belgenin devamında Musa Bey, tatlik etmeğin benim dahi min ba d mezbur Durali ile asla ve kat a bu hususta vesair hususta veçhen minel-vücuh dava, talep, niza ve husumetim kalmamıştır diyecektir. Ayrıca bu mesele ile ilgili kendisinden dava, talep ve niza sadır olursa hükkami l- kiram tarafından kabul olmasın demiştir. 63 Bahsedilen Girit Seferi I. İbrahim döneminde 1645 senesinde gerçekleştirilen ve yirmi dört yıl süren kuşatmadır. Musa Bey 60 Ümit Erkan, İlyas Yıldırım, Osmanlı Hukuk Sistemi nde Fıkhın Belirleyiciliği (1509 No lu Rize Şer iyye Sicili Boşanma Kayıtları Örneği), Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 1, Rize 2012, s Hayrettin Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, C. 1, İstanbul 1982, s DŞS 316, s. 28, b DŞS 316, s. 14, b. 81. [367]

20 Serkan Sarı belgede karısı Fatıma nın Durali tarafından kandırıldığından ve nikahlarının Şafi Mezhebi üzerine feshettirildiğinden bahsetmektedir. Musa Bey savaşın başında sefere gitti ise on yıl seferde kalmıştır. Bu arada belgede Durali nin Fatıma yı nasıl kandırdığı anlatılmamıştır. Musa Bey döndükten sonra 12 Nisan 1655 senesinde Durali bin Allahyar, Fatıma bint-i Süleyman dan hul yoluyla boşanmıştır. Bu boşanmanın kaydedilmesi sırasında ödediği başlıktan da vaz geçtiğini ve başlığı ödediği Fatıma nın amcazadesi Hüseyin le de asla ve kat a dava ve talebim kalmamıştır diye de kaydettirmiştir. 64 Fesih şeklinde evliliğe son vermenin önceliği gerekli şartlar bulunmadığı için hukuki ve meşru olmayan bir evlilik hayatına hakimin muttali olması idi. 65 Küçük yaşta velisinin izniyle evlendirilen kimselerin buluğa erdikten sonra nikah akdini feshettirme hakları da bulunmaktaydı. 66 Bazen velilerin izni olmasına rağmen eş adaylarının rızası olmadan nikah akdine gidilebildiği belgelerden anlaşılmaktadır. Bu durumda tarafların müracaatıyla nikahın feshedilebilmesi mümkündür. 4 Temmuz 1746 tarihli bir belgede, benzer bir durum karşımıza çıkmaktadır. Hayme-nişin Abdal taifesinden Nazlı bint-i Veli, aynı taifeden Emin bin Ali üzerine dava edip, babam kat a rıza ve iznim olmadan beni Emin e nikah etmiştir diyerek şikâyetçi olmuştur. Nazlı mahkemede, zevciyet muamelesi murad eyledikte imtina ederim diyerek bahsedilen Emin ile nikah akdinin feshedilmesini istemiştir. Mahkeme Emin e sorduğunda bu tarihten dokuz ay önce, Nazlı nın vekili olan babasıyla nikah akdinin gerçekleştirildiğini söylemiştir. Ancak bahsedilen nikah akdi ile ilgili şahit gösteremediğinden dolayı mahkeme, Nazlı nın talebi doğrultusunda nikah akdini feshetmiştir. 67 SONUÇ İslam hukuku dolayısıyla Osmanlı hukuku ve uygulayıcıları toplumun mutluluğu ve müreffeh olması için evliliğin sağlıklı bir şekilde devam etmesini öncelikli olarak görmüşlerdir. Bazı durumlarda evliliklerin yolunda gitmediği ve durumun yaşanmaz hale geldiği hallerde boşanma gündeme 64 DŞS 316, s. 14, b Hayrettin Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, C. 1, İstanbul 1982, s Esra Yakut, Şeyhülislam Çatalcalı Ali Efendi nin Feteva-yi Ali Efendi Adlı Fetva Mecmuasına Göre Osmanlı Toplumunda Ali Kurumunun Oluşması ve Dağılması, Ankara Üniversitesi, Osmanlı Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi Dergisi, S. 7, Ankara 1996, s DŞS 313, s.48, b [368]

21 Şer iyye Sicillerine Göre Diyarbekir de Boşanma Hadiseleri ( ) gelebilmekteydi. Nikâh akdinin sonlandırılması olarak nitelendirebileceğimiz boşanma, bahsettiğimiz mahkeme kayıtlarında talak olarak adlandırılmıştır. Boşanma, sıradan bir akdin sonlandırılması gibi düşünülmemelidir. Bu süreç yalnızca akdi sonlandıran eşleri değil aynı zamanda varsa çocukları, tarafların ailelerini, komşuları ve dostlarını da birebir yakından ilgilendiren ve etkileyen bir süreçtir. Kutlama ve şölenlerle mutlu başlayan evliliklerin bazılarının zaman içerisinde ortaya çıkan sorunlarla çekilmez ve birlikte yaşamayı imkansız hale getirmesiyle, nikah akdinin sonlandırılması gündeme gelmiştir. İncelediğimiz kayıtlarda geçimsizlikler nedeniyle gerçekleşen boşanma belgelerinde taraflar, hüsn-i zindeganımız veya muaşeretimiz kalmadı diyerek durumu özetlemişlerdir. İslam aile hukukunda ve geleneksel uygulamada geçimsizlik nedeniyle çıkan problemlerde kocanın ve eşin ailesinden seçilen hakemler olaya müdahale etmiş ve tarafları teskin ederek ailenin devamlılığını sağlamaya çalışmışlardır. Bu durum bazen aileyi kurtarmaya muktedir olabilmekle birlikte bazen de ailevi sır ve mahremlerin ortalığa saçılmasından başka bir işe yaramamıştır. İslam aile hukuku boşanma salahiyetini ağırlıklı olarak kocaya bırakmakla birlikte, belirli durumlarda kısıtlı da olsa, kadına boşanma imkanı tanımıştır. İncelediğimiz belgelerde dikkati çeken nokta, kadına verilen boşanma hakkı kısıtlı olmasına rağmen, belgelerde karşılaştığımız boşanma olaylarının çoğunluğunda boşanma isteği kadınlardan gelmiştir. Kadınlar ya mahkemeye giderek tefrik ve fesih hakkını kullanmışlar ya da mehir ve iddet nafakalarından vazgeçerek, bazen de üste bir bedel ödeyerek eşlerinin kendilerini boşamalarını sağlamışlardır. Kayıtlardan boşanma sonrasında eşlerin bilhassa da eski kocaların, birbirlerinin hayatına müdahale ettiğini veya etmeye çalıştığını görüyoruz. Bazen de boşanmanın getirdiği mali yükümlülüklerin taraflarca ifasında problemler yaşanabilmekteydi. Bu gibi nedenlerle boşanmanın kayda geçirilmesi önemli görülmüştür. İncelediğimiz belgelerin bir kısmı, mahkeme önünde gerçekleşen boşanmaları ihtiva ederken, bir kısmı da eşlerin kendi aralarında daha gerçekleştirdikleri boşanmaların mahkeme tarafından kayda geçirilmesini istemeleri üzerine oluşmuş belgelerdir. Kayıtlardan anlaşıldığına göre boşanan çiftler, boşanmayla ortaya çıkan karşılıklı haklarını, aralarında bir anlaşma varsa bu anlaşmanın yükümlülüklerini veya boşanmanın kendisini sonradan inkar etme ihtimallerine karşı, boşanmanın mahkemece kayıt altına alınması lüzumlu görmüşlerdir. Mahkeme kayıtlarında görülen başka bir [369]