Şeriyye Sicillerine Göre Hicri 1137 ( ) Senesi İstanbul unda Osmanlı Ailesinin Evlenme ve Boşanma Verilerine

Transkript

1 Akademik İncelemeler Dergisi (Journal of Academic Inquiries) Cilt/Volume: 10, Sayı/Issue: 1, Yıl/Year: 2015 (75-107) 75 Şeriyye Sicillerine Göre Hicri 1137 ( ) Senesi İstanbul unda Osmanlı Ailesinin Evlenme ve Boşanma Verilerine Göre İncelenmesi Analysing the Ottoman Family in Istanbul in reference to Ottoman s Istanbul Court Records of Marriage and Divorce Öz Sosyal hayatın bütün yönlerinden izlerin bulunduğu şeriyye sicilleri Osmanlı toplumsal yapısına dair yapılan araştırmalarda önemli bir yere sahiptir. Kadı nın kazai görevleri yanı sıra idari ve beledi görevleri de üstlenmesi, hem hâkim hem noter fonksiyonuna sahip oluşu bu zenginliğin başlıca sebebidir. Bu çalışmada da cemiyetin en küçük birimi olarak nitelenen ailenin evlenme, boşanma, nafaka gibi davalar açısından Hicri 1137 ( ) yılındaki durumu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Diğer bir deyişle hukuki belgelerden sosyolojik sonuçlar elde edebilmek için İslam hukuk prensiplerinin Osmanlı dönemindeki uygulamalarına müracaat edilmiştir. Osmanlı aile hukuku İslam hukukunun temel prensiplerini esas almaktadır. Teorik hukukun uygulanışındaki örneklere ise şeriyye sicillerinde rastlanılmaktadır. Aile hukukunun evlenme, boşanma ve çocuklarla ilgili sicillerde yer alan kayıtlarının incelenmesi hem teorik hukukun uygulamaları hem ailenin toplumsal yapı içindeki konumu hakkında bilgi vermektedir. Konuyu sınırlandırmak gerektiğinden bu çalışmada yer olarak İstanbul ve dönem olarak Hicri 1137 ( ) yılı seçilmiş ve İstanbul Şeriyye sicillerinden bu yıllara ait İstanbul Bab Mahkemesi 135, Ahi Çelebi Mahkemesi 124 ve 125 numaralı defterlerdeki evlenme, boşanma ve nafaka kayıtları gruplandırılmıştır. Bu üç dava türü içerisindeki verilerden çalışılan yıldaki evlenme, boşanma sayıları, boşanmaların talak ve muhalaa olarak oranları, evlilik esnasında aile arası ilişkiler, boşanma sebepleri, boşanma sonrası kadın ve çocuğun durumu gibi hususlara değinilmiştir. Bütün verilerin değerlendirilmesinden çıkan genel Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü, nertug@sakarya.edu.tr DOİ: /aid.63358

2 76 sonuç İslam ve Osmanlı aile hukukunun paralellik arz ettiği ve Osmanlı aile hukukunda ailenin bütün üyeleri açısından bireysel hakların mevcut hukuk çerçevesinde korunduğu yönündedir. Bununla birlikte genel istatistiki değerlendirmeler için bir bölgenin farklı yıllara ait verilerinin de çalışılmasının zorunlu olduğu görülmektedir. Anahtar Kelimeler: İstanbul, Mahkeme Kayıtları, Evlenme, Boşanma, Nafaka.

3 Şeriyye Sicillerine Göre Hicri 1137 ( ) Senesi İstanbul unda Osmanlı Ailesinin Evlenme ve Boşanma Verilerine Göre İncelenmesi 77 Abstract Ottoman family law is based on the principles of Islamic law. The samples of applied law of the principles of Islamic Law are recorded at the Ottoman court records. Those registers provide to compare applied law to theoretical one. Especially they give us knowledge about marriage, divorce, alimony. Separately Court records are the first hand sources of Ottoman social structure for historical periods. Therefore, this article aims to analyze of the Ottoman family in Istanbul by means of Ottoman Istanbul court records dated Many cases related to family law shows that there is no significant difference between Islamic law and Ottoman law. Since in the Ottoman court the kadi is the man who is entitled with the duties of judge and notery and also the civic and administrative duties, different cases passed to court can give information about the different aspects of social life. As the judge-notery the records of kadi serve as the one single source in which one can find both the cases like divorce and the relations between partners like purchase and sale if the family issues are in question. Keywords: Istanbul, Court Records, Marriage, Divorce, Alimony

4 78 Giriş Osmanlı siyasal, sosyal ve iktisadi yapısı temel olarak İslam hukuku prensiplerince belirlenmiştir. İslam hukuku müctehid ve fakihlerin fıkıh usulü esaslarına göre çalışmaları ve yorumlarından oluşmaktadır ki Peygamber in ölümünden sonra ihtiyaçlara binaen 1 iki asırlık bir süre sonunda tedvin olunmuş; dinin itikat, ibadet ve muamelat olarak ayrımlanan kısımlarından sosyal ilişkileri tanzim eden özellikle muamelat kısmı pratik ihtiyaçlara cevap verecek şekilde tartışılmış, çıkarımlar ve sonuçlar hukuk metinleri olarak derlenmiş ve İslam hukuk kaynakları oluşmuştur. 2 Osmanlı Devleti döneminde Mecelle nin 3 hazırlanışına kadar toplu bir kanunlar manzumesi bulunmamakla birlikte fetva mecmua ve kitapları, muhtelif konulara ait kaleme alınan telifat, kanunnameler gibi unsurlar dönemin hâkimlerinin başvuru kaynaklarıdır. Dolayısıyla Osmanlı Devleti nin uyguladığı hukuk, şer i hukuk olup gereğinde ehl-i örf veya yönetimdekiler tarafından çıkarılan kanun ve kararlarla örfi hukukla desteklenmiştir. Örfi hukukun temel şartı ise şer i hukuka aykırı olmamasıdır. Şer i hukuk görece yoruma dayalı olduğundan uygulamalarda farklı ekoller oluşmuştur. 4 Osmanlı coğrafyasında Şafii ve Hanbeli mezheplerine inananların yaygın olduğu bölgelerde İmam Şafii ve Ahmed ibn Hanbel in yorumları da dikkate alınmakla birlikte toplumun büyük kesimi Hanefi olduğundan hukukta Hanefi yorumu esas olmuştur. Burada ele alınan konulardan Osmanlı aile hukuku içine girenler de aslında İslam aile hukuku kurallarıdır. Bununla birlikte teorik hukuktan yola çıkan yargı mensuplarının hadiseler karşısındaki kendi yorumları ile her dönemin toplumsal yaşamının bütün ihtiyaçlarına cevap verilebilmiştir. 1 Hayreddin Karaman, Fıkıh Usulü (İstanbul: 1964), Fıkıh usulünün ortaya çıkışı ve tarihçesi için bkz. Taha Cabir el-alvani, Fıkıh Usulü, İslam Fıkhını Araştırma ve Kavrama Yöntemi, çev. Mehmet Erdoğan (İstanbul, 1992). 3 Mecelle, Mecelle-i Ahkam-ı Adliye nin kısaltılmış ismi olup, yılları arasında kitaplar halinde hazırlanarak yürürlüğe girmiş olan, İslam hukukunun muamelat bölümünün bir kısmını tedvin eden kanun kitabıdır. Mecelle nin Ahmet Cevdet Paşa dan sonra tamamlanması için gösterilen gayretler yeterli olmamış ve 20 Aralık 1925 tarihinde İsviçre Medeni Kanunu aynen çevrilerek kabul edilmiştir. Aynı gün Mecelle de lağv edilmiştir (Osman Kaşıkçı, İslam ve Osmanlı Hukukunda Mecelle (İstanbul, 1997), 23, ). 4 Farklı ekollerin ortaya çıkışı ve fakihlerin ihtilaf sebepleri için bkz. Vehbe Zuhayli, İslam Fıkhı Ansiklopedisi I, çev. Ahmet Efe, Beşir Eryarsoy vd. (İstanbul: Risale Yayınevi, 1994),

5 Şeriyye Sicillerine Göre Hicri 1137 ( ) Senesi İstanbul unda Osmanlı Ailesinin Evlenme ve Boşanma Verilerine Göre İncelenmesi 79 Osmanlı devletinde İslam hukukunun yorum ve uygulamaları Şeriyye sicillerinde yer almaktadır. 5 Bu defterlerin tutuluşunda pek çok dava çeşidinin belli bir üslupla kaleme alınması kadıların aldıkları ortak eğitim ve icabında müracaat ettikleri sak mecmualarına dayanmaktadır. 6 Hatta pek çok defterde sayfa kenarlarına (derkenara), görülen davanın hangi gruba girdiği tekrar müracaat edilmesi gerektiğinde bulunmasını kolaylaştıracak şekilde yazılmıştır. Yine bu sayede İslam hukuk terminolojisinin yanında uygulamalara ait ortak bir şeriyye sicilleri terminolojisi oluşmuştur. Bu şekilde tutulmuş defterler gruplamalar yapılarak istatistiksel verilere ulaşmayı kolaylaştırmaktadır. Şeriyye sicilleri Osmanlı kadısının hâkim ve noter olarak dava ve meseleleri kaydettiği defterler olmakla toplumsal yapının bütün renklerini göstermektedir. Dönemin kadısının görevleri arasında bulunan beledi denetimler, devlet merkezinden gelen fermanların duyurulması gibi idari hususlar bu malzemeyi ziyadesiyle zenginleştirmektedir. Osmanlı mahkeme kayıtlarındaki belge çeşitleri hüccet, arz, maruz, i lam, mürasale olarak gruplanır. Hüccet, müstakil ilam defterlerinin ortaya çıktığı 18. yüzyıl öncesinde ( ) her iki belge türünü de ifade etmektedir. Dolayısıyla kadının hükmünü ihtiva etsin etmesin diplomatik özellik açısından bu yüzyıla kadar hüccetler hem ilam hem sonraki anlamıyla hüccet kategorisinde idi. 7 Esasen çalışmaya konu olan defterlerde belge formlarının niteliklerinden ziyade anlamsal içerikleri önemli olduğundan genel olarak hüccetlerin defterin baş kısmında, maruzların ise son kısmında yer aldıklarını belirtmek yeterli olacaktır. Bu çalışmada İstanbul un Hicri 1137 ( ) senesine ait üç şeriye sicilinden 8 sosyal yapının en küçük birimi olan aileyle alakalı 5 Yunus Uğur, Şer iyye Sicilleri, TDV. İslam Ansiklopedisi XXXIX (2010): Sakk mecmuası, mahkemelerde yazılan belgelerin tasdiksiz olanlarının, kadıların belge düzenlerken istifade etmesi için bir araya getirildiği eserlerdir (Süleyman Kaya, Mahkeme Kayıtlarının Kılavuzu: Sakk Mecmuaları, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi III/5 (2005): 382; Ümit Ekin, Sakk Mecmualarının Tarih Araştırmalarında Kaynak Olarak Kullanılması Üzerine Bir Deneme, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 53 (2010): Ekrem Tak, Diplomatik Bilimi Bakımından XVI-XVII. Yüzyıl Kadı Sicilleri ve Bu Sicillerin İhtiva Ettiği Belge Türlerinin Form Özellikleri ve Tanımlanması (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi 2009), Bunlar, İstanbul Şeriyye Sicillerinden Bab Mahkemesi 135, Ahi Çelebi Mahkemesi 124 ve 125 numaralı defterlerdir. Bunun dışında, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araş-

6 80 örnekler verilerek toplumsal yapıdan küçük bir kesit sunulmaya çalışılmıştır. İstanbul un bölge olarak seçilme sebebi kentin başkent oluşu dışında, ticaret ve kültür merkezi özelliklerini taşraya göre daha fazla taşıyarak diğer şehirlere kültür aktaran, doğrudan etkileyen konumu olmuştur yıllarının seçilme sebebi ise Sultan III. Ahmet döneminin kültürel değişimin yoğun olduğu zamanlar olarak telakki edilmesidir. Daha özel bir amaç ise makalenin III. Ahmet dönemiyle alakalı yapılacak büyük ölçekli bir çalışmayı destekleyeceği kanaatidir. Ayrıca tarihsel süreçte her yılın kendine mahsus ayrıntılarını bizzat belgelerden izlemek, en azından bilinenleri de doğrulamaya yarayacaktır. Bu sebeple makalede olabildiğince belgelerin dilinden pratik hayatın yansımaları oluşturulmaya çalışılmıştır. İslam-Osmanlı Hukukunda Evlilik ve yılındaki Durumun Tahlili İslam aile hukukunun fıkıh kitaplarında yer alan ana başlıklarından birisi evliliktir. Nikah öncesinde nişanlanma erkeğin kadına evlenmeyi teklif ve kadının bu teklifi kabulüdür. 9 Ancak nişanlanma bağlayıcı bir akit değildir. Akit olarak kabul edilmediği için taraflardan birinin her zaman nişandan vazgeçme hakkı hukuken bulunmaktadır. 10 Namzedlik uygulamasının ise nişanlılık öncesi bir hal mi yoksa nişanlılıkla aynı hal mi olup olmadığı kesin olmamakla birlikte 11 genel anlamda tırmaları Merkezi nin dizi olarak yayımladığı şeriyye sicilleri ile muhtelif sicillerden de istifade edilmiştir. Orijinalinden istifade edilen siciller ilk geçtikleri yerde kısaltma yapılmadan, daha sonra geçtikleri yerlerde ise kısaltmalarla kullanılmıştır. İSAM tarafından yayımlanan siciller ise, tam künyeleri çok uzun olduğundan dipnotlarda, hazırlayan ve bilim kurulu isimlerine yer verilmeden, İSAM., Kadı Sicilleri Dizisi başlığı altında sadece, mahkeme, sicil ve varak numarası şeklinde gösterilmiş, kaynakçada, belgeler kısmına konularak tam künyeleri yazılmıştır. Belgeler kısmında verilmesinin sebebi ise bu dizideki her sicilin tıpkıbasımlarının da bulunması ve kırk defterlik bir nevi arşiv külliyatı oluşturmalarıdır. 9 Halil Cin, İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme (Ankara 1974), Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhıyye Kamusu II (İstanbul, 1967), Bir çalışmada namzedlikten iki yıl sonra nişan töreni yapıldığının tespit edilmesi; Anadolu da namzedliğin nişanlılık öncesi olduğuna dair fikir vermektedir (Esra Yakut, XIX. Yüzyılda Orta Anadolu Bölgesi nde Evliliğin Ortaya Çıkışı, Sona Ermesi ve Sonuçları, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi XII/1-2 (2008): 240). Yalnız incelenilen dönemde, mahkemeye intikal eden bir davada aslen, Çankırı, Milan kazası, Dolap köyü ahalisinden olup, İstanbul, Tophane, Cihangir mahallesinde otu-

7 Şeriyye Sicillerine Göre Hicri 1137 ( ) Senesi İstanbul unda Osmanlı Ailesinin Evlenme ve Boşanma Verilerine Göre İncelenmesi 81 tarafların ilerde evleneceğine dair bir kararı ifade ettiği şüphesizdir. 12 İslam hukukuna göre, evlenme manileri olmayan kimselerin icap ve kabulünün şahitler huzurunda yapılması, nikah için yeterlidir. 13 Nikahın sahih olması için imam veya kadı huzurunda nikah kıydırmak zorunluluğu yoktur. Bununla birlikte Yıldırım Bayezid dönemindeki mahkeme harçları listesinde nikah harcı da yer almaktadır. Sonraki dönemlerde kanunnamelerde de nikah harçları belirtilmektedir. Nikah harcı nikah hüccetini veren kadı veya naib tarafından alınmaktaydı. Reayadan evlenenler gerdek resmi veya resm-i arusiyye adıyla ayrıca bir vergi ödemek zorundaydılar. 14 Ancak evlenmek için kadıdan izinname alınmasının zorunlu olduğu şüphelidir. 15 Kadı sicillerinde pek çok nikah akdinin bulunması ve bunun için harç ödenmesi, muhtemelen tarafların ilerde ortaya çıkabilecek nizalar için evlilik akdinin resmileştirilmesi maksadını taşımaktadır. Özellikle, mehrin belirtiliyor olması bu fikri güçlendirmektedir. Kadının evliliği tescili ilerde doğabilecek anlaşmazlıklar ve tereddütler sırasında delil olacağından bir ran Ali Beşe ibn Mehmed in ifadeleri namzedliği nikah öncesi nişanlılık gibi ifade etmektedir: Bundan akdem Hadice yi nefsini bana tezvic etmek üzere yirmibeş kuruş vererek namzed edip lakin beynimizde akd-i nikah vaki olmamış idi. El-haletü hazihi Hadice yi tezevvüc ve nikahdan farig oldum. Hadice ye vermiş olduğum yirmibeş kuruşu Hadice nin vekili yedinden ahz ve kabz eyledim (İŞS.: İstanbul Şeriyye Sicilleri, Ahi Çelebi Mahkemesi, Numara:nr.125, Varak:vr. 25a.2, 2 Ramazan 1137 / 15 Mayıs 1725). Ayrıca Ömer Nasuhi Bilmen, Nikahın Mukaddimatı faslında namzedlik, söz kesme gibi evlilik öncesi uygulamaların hepsini hukuki sonuçlar açısından bir uygulama gibi değerlendirmiştir (Bilmen, a.g.e., 12-14). Namzedlikten vazgeçme hususunda ayrıca bkz. İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, İstanbul Mahkemesi, Numara:nr. 18, Varak:vr. 29a.3, 13 S 1087 / 27 Nisan Çalışılan makalede namzedlikle alakalı pek açıklayıcı bilgi olmamakla birlikte mesela, Konya da namzedlik hususunda kıymetli bilgilere ulaşılmıştır (İzzet Sak, Şer iye Sicilleri Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Aile Hayatı: Konya Örneği ( ), Tarihin Peşinde-Uluslararası Tarih Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 7 (2012): Bilmen, a.g.e, Ekrem Buğra Ekinci, Osmanlı Hukukunda İzinname İle Nikah, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları 2 (2006): Nikah için kadıdan izinname almanın zorunlu olup olmadığı tartışma konusu olmakla birlikte, tercih edildiği söylenebilir. Her ne kadar nikah akdi veya izinnameden alınacak harçlar evvelce çeşitli kanunlarla belirtilmiş olsa da, izinname almadan nikah kıyan imam ve ruhani reislere para cezası ilk kez 1881 yılında getirilmiştir. Ayrıca bkz., Ekinci, a.g.m.,

8 82 açıdan büyük önemi vardır. Hatta çok miktarda gayr-i müslimin kendi kiliselerinde evlendikleri halde tıpkı müslüman ahali gibi mehr tayin ederek Osmanlı mahkemesine de müracaatla evliliklerini tasdik ettirdikleri görülmektedir. Bu çalışmada teferruatına girilmemekle birlikte miras hukukunda da aynı durum geçerlidir. 16 Yine evlilik akdiyle alakalı hususlar ma vaka a bi t-taleb ketb olundu cümlesinden de anlaşılacağı gibi taleb üzerine kadı defterine kayd olunmaktadır. Bununla birlikte, kadının, kocanın vefatı veya kendisinden boşanmasından sonra yeniden evlenmek için beklemesi gereken iddet 17 süresinin bitimini çoğunlukla kadı huzurunda şahitlerle ispat ederek kayda geçirilmesini istemesi bir zarurettir. Aksi takdirde iddet süresini doldurmadan evlendiğine dair şüphe olsa ve kadın bunu ispat edemese kadı tarafından evliliğinin geçersiz olduğuna karar verilmektedir. 18 Osmanlı hukukunun belgelere yansıyan uygulamalarında evlilik, reşit 19 olmayanlar için veli veya vasisinin izniyle mümkündür Bir miras meselesinde Ermeni cemaatinden olan kadının babası, kızına vekaleten, ölen erkeğin kardeşi, kardeşine vekaleten mahkemeye müracaat etmiştir. İfadelerine göre erkeğin vefatından üç yıl önce Balat kilisesinde, papazlarının huzurunda bir çift zümrüt küpe üzerine evlenmişlerdir. Ancak vefat vuku bulduğunda, ölenin erkek kardeşi, kadının dörtte bir hissesini vermeyerek tüm mirasa el koymuştur. Davalının iddiasına göre ise kardeşi evli değildir. Kadın evli olduğunu şahitlerle ispat ettiğinde hakimin kararı, kadına hakkının verilmesi yönünde olmuştur (İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, İstanbul, nr. 12, vr. 135a.1, 27 Rebiü l-evvel 1074 / 29 Ekim 1663). 17 İddet, boşanmadan sonra esasen kadının, yeniden evlenebilmek için beklemek zorunda olduğu süredir. Bununla birlikte yeniden evlenebilmek için erkeğin de belli durumlar için bu süreyi beklemesi gerekir. Mesela erkek boşandığı karısının iddeti bitmeden kardeşi, halası ve teyzesi ile evlenemez (Bilmen, a.g.e., 369). 18 Molla Gürani mahallesinden Fatıma nın iddet süresini bitirmeden İbrahim le evlendiği tespit olunduğundan nikah akdi fesh olunmuştur (İŞS., Bab Mahkemesi, nr. 135, vr. 100a.8, 21 Şevval 1137 / 3 Temmuz 1725). 19 Reşid olmak insanın aklını kullanarak işlerini yürütebilmesi, hayatına yön verebilecek duruma gelmesidir. Dolayısıyla büluğa ermekten daha öte bir anlam taşımaktadır. Nitekim ergenlik çağına gelmiş ve temyiz kabiliyetine sahip olan birisinin cezai ehliyeti olabilir. Ayrıca bkz. Mücahit Çolak, İslam Hukukunda Ceza Ehliyeti Açısından Yaş Küçüklüğü, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (2011): Reşid olmadığı halde velisinin izni olmadan evlendirildiği iddia olunanların nikah davaları reddedilmektedir. Bir örnekte Arpa emini mahallesinden Ayişe bint Mehmed, kızının mürebbisi Ali bin Mehmed in kendinden vekalet aldığı iddiasıyla küçük kızı Rabia yı Ebubekir e ondört gün önce nikahladığını şikayet etmiştir. Annenin şikayetinde esas olan kızının kendisinden başka velisi olmadığı halde ibaresidir. Nitekim

9 Şeriyye Sicillerine Göre Hicri 1137 ( ) Senesi İstanbul unda Osmanlı Ailesinin Evlenme ve Boşanma Verilerine Göre İncelenmesi 83 Reşit olan bekar kadınlar ise kendileri evlenebilirler. 21 Evlilik akdinin en önemli kavramı ise sicil kayıtlarında da görüleceği üzere mehrdir. 22 Mehr, nikahın şartı olmayıp gereğidir; yani, nikahta söylenmemiş olsa dahi kadının emsaline göre mehrini talep etme hakkı her zaman mevcuttur. Mehr, kocanın kadına vermek üzere sözleştiği ve vermekle mükellef olduğu para, mal, eşya veya bir bedel olabilir; karşılıklı anlaşmaya göre belirlenip, verilen miktar ve meta değişebilir. Bir evlenme akdinde kadın, mehr-i muaccel olarak iki yastık, iki yemeni yorgan, bir döşek, bir kilim, bir tencere, bir el ibriği, bir tas ve bir sepet sandığı ve mehr-i müeccel olarak da bin akça ile evlenmiştir. 23 Mehr, belgelerde, İslam hukukuna uygun olarak mehr-i muaccel ve mehr-i müeccel ibareleriyle kullanılır. Mehr-i muaccel, hemen verilmesi gereken ve mehr-i müeccel, daha sonra verilecek olan yani, tecil edilmiş, ertelenmiş olan mehrdir. İncelenilen nikah akitlerinde de görüldüğü üzere evlilik sırasında bizzat tayin olunan mehr, koca için yasal bağlayıcılık taşımaktadır ve bir borçtur. Mesela Ahmed Beşe, karısı Ayişe ile 4 ay önce akça mehr tesmiyesiyle evlendiği halde karısının kendini teslim etmediğini mahkemede iddia etmiştir. Kızın amcası ve vekili İsa ise 60 kuruş muaccel mehri vermediğinden Ayişe nin kendini teslim etmediğini söylediğinde, davacı muaccel mehri verinceye kadar muarazadan men olunmuştur. 24 Hatta kadın büluğa ermeden önce yapılan evliliklerde boşanma olduğunda kadının mehr hakkının, muhalaa ile ayrılık olsa dahi verilmesi gerektiği görülmektedir. 25 Yine, tereke Ebubekir in Rabia ile evlendiğine dair iddiası, vekalet ispat edilemediğinden reddedilmiş ve nikah olmadığına karar verilmiştir (İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, Bab Mahkemesi, nr. 3, vr. 27a.1, 28 Cemaziye l-evvel 1077 / 26 Kasım 1666). 21 El-Hac Hasan mahallesinde sakine Safiye isimli bakire, reşid olduğunu bildirip, es- Seyyid Mustafa Çelebi ile 130 guruş muaccel, 120 guruş müeccel mehr tesmiyesiyle evlendiğini mahkemede beyan etmiştir (İŞS. Bab Mahkemesi, nr. 135, vr. 57b.3, 17 Şevval 1137 / 29 Haziran 1725). 22 Kumkapı kurbunda Çadırcı Ahmed mahallesinde sakine Sergüb Nasraniye İbrahim bin Abdullah ile 1000 akça muaccel ve 2000 akça müeccel mehr tesmiyesiyle nikahlandıklarını söylemiştir (İŞS. Bab Mahkemesi, nr. 135, vr. 70b.2, 3 Zilkade 1137 / 14 Temmuz 1725). 23 İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, İstanbul Mahkemesi, nr. 12, vr. 194a.3, 29 Rebiü l-ahir 1087 / 11 Temmuz İŞS. Bab Mahkemesi, nr. 135, vr. 80b.6, 28 Receb 1137 / 12 Nisan Davacı kadın, kocasının kendisiyle baliğ olmadığı halde hul olduğunu şimdi baliğ

10 84 taksiminde, öncelikle mehr ödenmemiş ise terekeden mehr düşülür ve sonra taksimat yapılır. 26 Mehr, kadın için önemli bir korunma sistemi sağlamıştır. Nitekim boşanma davalarında kadının mehrinden vazgeçmesi, erkeğin ayrılığa rıza göstermesini sağlayan önemli bir etken olarak görünmektedir. Ayrıca, gayr-i müslimler de mecburiyet olmadığı halde, evliliklerini Osmanlı kadısına tasdik ettirmek üzere mahkemeye müracaat etmektedir. Gayr-i müslimlerin nikah akdinin kayıtlarında da mehr-i muaccel ve mehr-i müeccel olarak kadının evlenme şartları yazılmaktadır 27 ki nihayet evlilik bir akittir 28 ve gerektiğinde müslim ve gayr-i müslim, bütün insanlar anlaşmalarının kayıtlara geçirilmesini menfaatleri açısından faydalı bulmaktadır. Günümüzde de Türk hukuku açısından bağlayıcılığı olmamakla birlikte eşler arasında mehr üzerine anlaşma yapılmaktadır. Yalnız, mehr İslam hukukunda bizzat kadına ait bir güvencedir ve erkek tarafından verilir. Halbuki başlık parası ve bunun tersi olan drahoma 29 ailelerce alınmakta veya istismar edilebilmektedir. 30 İncelenilen döneme ait seksenaltı örnekten oluşan nikaha izin belgelerinde kadının durumu bikr-i baliga (erişkin bekar kız), boşanolduğundan 2400 akçasını istediğini söyler. Kocası, boşandıklarında baliğ olduğunu söylese de ispat edemediğinden mehri vermesi tenbih olunur (İŞS. Bab Mahkemesi, nr. 135, vr. 82a.4, 9 Şaban 1137 / 23 Nisan 1725). 26 Selma Kuşu, Şer iye Sicillerine Göre H / M Tarihleri Arasında Edirne de Sosyo-Ekonomik Hayat (Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, 2009), İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, İstanbul Mahkemesi, nr. 12, vr. 69a.3, 29 Receb 1073 / 9 Mart 1663; a.g.d., vr. 21a.1, 1 Cemaziye l-evvel 1077 / 30 Ekim 1666; İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, Bab Mahkemesi, nr. 46, vr. Arka kapak içi-3, 23 Ramazan 1097 / 13 Ağustos Evlenmenin akit olduğuna dair izah için bkz. İbrahim Paçacı, Sosyal Hayattaki Değişim Sürecinde İslam Aile Hukuku (Evlenme ve Boşanma Örneği), İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 11 (2008): Drahoma, kız tarafının erkek tarafına verdiği paradır veya mülktür. Geleneğin kökleri M.Ö. 800 lerde Kadim Yunanlılara kadar gitmektedir. Bugün Hindistan da çok yaygındır (Siwan Anderson, The Economics of Dowry and Brideprice, Journal of Economic Perspectives XXI/4 (2007): 153, 154). 30 Geleneğin ekonomik ve sosyal gerekçeleri bu çalışmada izah edilmekle birlikte bu neviden salt iyi niyete dayalı uygulamaların suistimale açık olduğu aşikardır (Mahmut Tezcan, İlkel Toplumlarda Başlık Parası Geleneği, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi IX/1 (1976): ).

11 Şeriyye Sicillerine Göre Hicri 1137 ( ) Senesi İstanbul unda Osmanlı Ailesinin Evlenme ve Boşanma Verilerine Göre İncelenmesi 85 mış kadın, kocası vefat eden kadın, azatlı cariye, büluğa yakın kız (mürahika) olarak tabir olunmaktadır. 31 Henüz talipleri belli olmadığı veya belirtilmediği halde iddet bitimini veya kocanın vefatıyla boşanmış olduğunu ispat eden kayıtlar kadının evlenmek için hazırlıklı olduğuna işaret etmektedir ki bunlardan bazılarında açıkça dilediğiyle evlenmesine izin verildi ibaresi yazılmıştır. Nikaha izin kayıtlarının formları birbirine benzemektedir. Bikr-i baliga için kullanılan form şu şekildedir: Defterdar Ahmed Çelebi mahallesinde sakine Saliha bint Mehmed nam bikr-i baliganın mani-i şer isi olmadığını mahalle-i mezbure imamı Abdullah Efendi bin Mehmed ve Hüseyin bin Abdullah haberleriyle, talibi olan El-Hac Mehmed bin Abdullah a akde izin, fi 8 Zilkade sene Daha önce evli olup boşanmış veya eşi vefat etmiş kadınlar için kullanılan ibare şöyledir: (Mahalle ismi) mahallesinde sakine (kadının ismi) hatunu zevci, (süre) önce tatlik edip /vefat edip, ve hala mani-i şer isi olmadığını mahalle imamı / müezzini ile (iki kişi daha) haber vermeleriyle, talibi olan filanca şahsa veya (isim yazılmadan) kimseye / dilediği kimseye akde izin verildiği. İncelenilen evliliğe izin kayıtlarında, onbeş kadın bekar olup bunlardan onikisi bikr-i baliga, birisi büluğa yakın kız (mürahika), birisi ise mühtediye olarak yazılmıştır. Onbeş nikaha izin kaydının sadece üçünde velisinin izniyle ibaresi kullanılmıştır. Bekar olanların talibi olan kimseye ibaresi yazılan birisi hariç, diğerlerinin taliplerinin isimleri belirtilmiştir. 33 Kadınlardan altısı, azat edilmiş cariyedir ve taliplerinin isimleri bellidir. Kayıtlarda, kendi cariyelerini azat ederek evlenmek isteyen iki erkek görünmektedir. Bunun dışında kalan bü- 31 Büluğ, çocukluk çağının bitimidir. Büluğ çağına gelen erkeğe baliğ, kadına baliga denir. Büluğ çağının başlangıcı kızlarda 9, erkeklerde 12 yaşın doldurulmasıdır. Büluğun sonu kız ve erkek için 15 yaştır. Büluğun belirtileri olan hayız ve ihtilam görülmese bile büluğun sonu olarak kızlarda 17, erkeklerde 18 yaş kabul edilmiştir. Sebebi ise bu yaştaki insanın artık reşid olmasıdır. Büluğ çağının başlangıcına gelmiş ancak baliğ olmamış kıza mürahika erkeğe mürahik denir. Bikr kelimesiyle kastedilen ise kocaya varmamış kızdır (Bilmen, a.g.e., 5-12). 32 İŞS. Bab Mahkemesi, nr. 135, vr. 101a.9, 8 Za 1137 / 19 Temmuz İŞS. Bab Mahkemesi, nr. 135, vr. 98a.3, 98a.5, 98a.7, 98a.14, 98a.15, 99b.6, 99b.7, 99b.10, 100a.9, 100a.11, 100b.3, 100b.8, 100b.11, 101a.9, 101a.3, 18 Receb-5 Zilhicce 1137 / 2 Nisan-15 Ağustos 1725.

12 86 tün kadınlar daha önce evlilik yapmıştır. Bu kadınlardan ikisi muhalaa, kırksekizi talak yoluyla boşanmıştır. Onbeş kadının ise kocası vefat etmiştir. Kırksekiz kadının üçü, boşandıkları eski kocalarıyla evlenmeye karar vermişlerdir ki bunların birisi iki ay, birisi on gün önce boşanmışlardır ve birisinin boşanma tarihi belli değildir. Kırksekiz kadından kırkının nikahlanacakları kişilerin isimleri belli olup, diğerleri için diledikleri kimseye ibaresi yazılmıştır. Oniki kadın üç ay veya daha kısa süre, onüç kadın üç ila altı ay, üç kadın yedi ila onbir ay, onbir kadın bir ila iki sene ve beş kadın üç ila altı sene önce boşanmışlardır. Bazı kadınların boşandıkları tarih ise tespit edilememiştir. Kocası vefat eden kadınların boşanmış sayıldıkları süre 1-6 ay arası altı kadın, 7-12 ay arası dört kadın, iki ve daha fazla sene bekleyenler beş kadındır. Bu verilerden talak ile boşanan kadınların çok uzun süre beklemeden tekrar evlenmeye karar verdikleri anlaşılmaktadır. Dönemin ailesinde poligaminin hâkim olup olmadığı ise evlillik ve boşanma kayıtlarından çıkarılamamıştır. Ancak 1724 yılında aynı bölgede 109 aile üzerine yapılan bir çalışmada, eş sayısı belli olan 64 erkekten, beş erkeğin birden fazla eşe sahip olduğu tespit edilmiştir. 34 Başka bazı örnekler de kadınların çok eşliliğe sıcak bakmadıklarını göstermektedir Nejdet Ertuğ, 18. Asır İstanbul Şer iyye Sicillerinde, Miras ve Satış Hüccetlerindeki Sosyal Nitelikli Verilerin Değerlendirilmesi, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 11 (2004): yılında geçen bir davada, kadın nikahlandıktan sonra kocasının başka bir karısı ve odalığı olduğuna dair bir duyumla, kocası ile birlikte olmaz ve boşanmak ister ve kocasının kendisine benden niçin kaçınırsınız, zevcem Ümmühani den gayrı avratım ya odalığım var ise Ümmühani nin iradeti altında olsun, her nice isterse öyle etsin diye haber gönderdiğini söyler. Koca ise bu sözün doğru olduğunu ancak karısından başka birisiyle evli olmayıp, odalığı da bulunmadığını belirtir. Bunun üzerine Ümmühani den kocasının başka karısı olduğuna dair delil istenir o dahi ispat edemediğinden dava düşer. Anlaşıldığı kadarıyla kadın bu durumu ispat edebilse idi başka bir kadın varken kendisine haber verilmeden nikahlandığı için nikah akdi fesh olunabilirdi (İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, İstanbul Mahkemesi, nr. 12, vr. 65a.5, 21 Receb 1077 / 17 Ocak 1667); 1515 yılında Üsküdar mahkemesinde görülen bir dava ise kadının, kocasının ikinci bir kadınla evlenmesine karşı aldığı önleme ilginç bir örnek teşkil etmektedir: Hüseyin b. Mustafa meclis-i şer de ikrar ile dedi kim eğer hatunum Gülbahar dan izinlisuz evlenirsem alacağım benden aldığım vakitte üç talak boş olsun deyu şart eyledi öyle olsa marretu z-zikr Gülbahar ın talebiyle deftere sebt olundu tahriren fi evasıt-ı Rebiü levvel sene 921. (İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, Üsküdar Mahkemesi, nr. 1, vr. 41a.3, Evasıt-ı Rebiü l-evvel 921 / 24 Nisan-4 Mayıs 1515).

13 Şeriyye Sicillerine Göre Hicri 1137 ( ) Senesi İstanbul unda Osmanlı Ailesinin Evlenme ve Boşanma Verilerine Göre İncelenmesi 87 Evlilik akitlerinde mahalle imamı ve başka iki kişinin daha kadın hakkında bilgi vermeleriyle akde izin verilmektedir. Nikah için akde mahalle-i mezbure imamına izin verildiği kayd-şod ibaresi 36 özellikle mahalle imamlarının nikah kıyabilmesi için yılında kadılıktan, akit izin belgesine sahip olmaları gerektiğini göstermekle birlikte nikah için mutlak bir zorunluluk olduğuna işaret etmemektedir 37 Evlilik sırasında hukuki metinlere yansıyan aile içi ilişkiler, mal ayrılığı 38 prensibinden dolayı alım-satım akitlerinden oluşup; bu verileri sicillerin bey (satış) ve ibra hüccetleri arasında bulmak mümkündür. Bunların bir kısmında, kadın veya erkek satışı yapıp, parayı almaksızın, karşısındakinin zimmetini ibra etmektedir. Muhtemelen bu durum, aileye ait mal ve mülkün kime ait olduğunu hukuki hale getirme çabasıdır. Alım-satım sözleşmeleri dışında, erkek ve kadın bir şekilde yaptıkları harcamalardan da birbirlerinin zimmetini ibra etmektedir. Mesela, Dülbentci Hüsam mahallesinde, Emetullah Hatun vakfından icareteyn ile karısı Meryem in tasarrufunda olan vakıf menzilin, 1127 Receb inde (Temmuz 1725) tamamen yandığını ve karısının isteğiyle, kendine ait parayla, yeniden bina ettirdiğini söyleyen Mehmed Çelebi, yaptığı masrafın karşılığını aldığını söyleyerek, karısının zımmetini ibra etmiştir. 39 Yine, aynı gün ardı sıra, 6 minder, 8 bedeli yasdık, 4 kadife yasdık, 8 yemeni yorgan, 4 Yanbolu kebesi, 4 tencere, 10 sahan, 4 yemeni makad, 2 sini, 2 kahve ibriği, 1 kahve tepsisi, 1 kazgan, 2 güğüm, 1 leğen ibrikten oluşan eşyayı akçaya karısına satıp, bedelini yine almamıştır. 40 Karı koca arası hukuki ilişkilerde daha çok kadının kocasına, kendi şahsına ait evdeki tüm eşyalar, sair mülkü ve benzeri şeyleri satıp bedelini almadığı ve yine, mehr-i müeccel bedelini tamamen veya 36 İŞS. Bab Mahkemesi, nr. 135, vr. 99a.7, 1 Ramazan 1137 / 14 Mayıs Esasen kadıdan nikah için izin alınması zorunluluğu fakihlerin üzerinde ihtilaf ettiği bir konudur. Teferruat için bkz. Ekinci, a.g.m., Mehmet Akif Aydın, İslam-Osmanlı Aile Hukuku (İstanbul, 1985), 107, İŞS. Bab Mahkemesi, nr. 135, vr. 68b.1, 24 Şevval 1137 / 6 Temmuz a.g.d., vr. 68a Şevval 1137 / 6 Temmuz 1725.

14 88 kısmen alarak kocasının zimmetini ibra ettiği görülmektedir. 41 Mesela, Demirkapı kurbunda Daye Hatun Mahallesi nde sakine Fatıma bint Abdullah bin Abdullah, kocası Sufi Molla Mehmed bin Süleyman a, yarı hissesi kocasına yarı hissesi kendisine ait olan menzilin kendi yarı hissesi ile evdeki eşyaları sattığını ve mehr-i müeccel hakkını aldığını ifade ediyor. Ancak daha sonra bilinen ve bilinmeyen, hukuki bağlayıcılığı olan, bütün borç ve saireden kocasının zimmetini ibra ediyor. Böylece kadın, kendisine ait hemen her şeyden kocası lehine vazgeçmiş görünmektedir. 42 Bu tip meselelerde, çoğu zaman bedelin teslim alındığı ibaresi bulunsa da fiilen alındığı şüphelidir. Başka bir evlilik ilişkisi şöyle hikaye edilebilir: Amine nin, kocası el-hac Ahmed vefat eder. Kısa süre sonra, akıl hastası ve küçük yaştaki oğlu Mustafa da vefat etmiştir. Amine, oğlunun vefatından sonra Hüseyin Çelebi ile evlenir. Bu zat şimdi, Tahtulkal a kurbunda Papasoğlu hanının hancısıdır ama hayattayken el-hac Ahmed in hizmetinde, yanında çalışmaktadır. Belgenin yazıldığı gün Amine ve Hüseyin mahkemeye gelmiştir. Amine mahkemede, vefat eden eski kocası ve oğlu Mustafa nın, Hüseyin de bulunan terekeleri ile kendi alacağı olan 350 kuruşa dair Hüseyin in zimmetini ibra yani, alacaklarına dair hiç bir hakkı kalmadığını ifade eder. Hüseyin de Amine nin evine sarf ettiği bazı meblağa dair onun zimmetini ibra eder. Sonra, aralarında evlilik birliğinden başka hiçbir alacak-verecek ve sair dava kalmamak üzere birbirlerinin zimmetlerini ibra ederler. 43 Bu davada, eski koca el-hac Ahmed öldüğünde, akıl hastası olan oğlu Mustafa henüz hayattadır ve küçüktür. Amine nin oğlunun küçük yaşta öldüğünü söylemesi, baba ve oğulun birbiri ardına veya kısa aralıklarla öldüğünü göstermektedir. Bu bilgilere göre, dul kalan Amine yaşlı bir kadın değildi. El-Hac Ahmed yaşarken, Hüseyin onun emrinde çalıştığına göre Papasoğlu hanını da el-hac Ahmed işletmekteydi. Ölümünden sonra, hanın işletmesini Hüseyin devam ettirmiş olmalıdır. O döneme ait, ilginç evlilik 41 İŞS. Ahi Çelebi Mahkemesi, nr. 124, vr. 58b.1, 5 Rebiü l-ahir 1137 / 22 Aralık 1724, 98b1, 9 Cemaziye l-ahir 1137 / 23 Şubat 1725, İŞS. Ahi Çelebi Mahkemesi, nr. 125, vr. 4b.1, 24 Receb 1137/ 8 Nisan 1725, 28b.2, 6 Ramazan 1137 / 19 Mayıs 1725, 51a.2, 20 Şevval 1137 / 2 Temmuz 1725, 53a.2, 1 Zilkade 1137 / 12 Temmuz İŞS. Ahi Çelebi Mahkemesi, nr. 124, vr 44b.2, 20 Rebiü l-evvel 1137 / 7 Aralık a.g.d., vr. 51a.1, 28 Rebiü l-evvel 1137 / 15 Aralık 1724.

15 Şeriyye Sicillerine Göre Hicri 1137 ( ) Senesi İstanbul unda Osmanlı Ailesinin Evlenme ve Boşanma Verilerine Göre İncelenmesi 89 örneklerinden biri olmakla birlikte mevcut belgeler bu ailenin yapısı hakkında daha öte bir tahmin yapmaya imkan vermiyor. Bir davada da kadının kirasını vererek, tasarrufunda olan ev ve altındaki dükkanda kocasını kira almadan oturtması ilginçtir. Üstelik kocasının ev ve dükkanda bedava oturmasına rızası olduğunu ve bir hak talep etmeyeceğini tescil ettirmek için mahkemeye gelmiştir. 44 İslam hukukunda erkek, karısının barınma ve nafakasını temin etmek zorundadır. Dolayısıyla koca, ileride bir sorun çıkacağını düşünerek, ibrayı tescil ettirmek istemiş olabilir. Aile içi ilişkilerde rastlanan diğer bir husus, çocukların ebeveynlerine sattıkları şeylerin (cariye gibi) ve yaptıkları çeşitli masrafların fiilen ücretlerini almamalarıdır. 45 Böylece devrettikleri mülkiyet hakları, ebeveynleri üzerine tescil edilmiş oluyor. Eşler arasındaki davalar, aile birlikteliğinin devam ettiğini göstermekle birlikte aile içindeki ciddi ihtilaflara da işaret etmektedir. Mesela, Çelebioğlu Mahallesi nde oturan Fatıma, Şeyh Vefa Mahallesi ndeki menzil kirası, gulam ve cariyelerinin satışından kalan alacak ve yine karzdan alacağı için kocası Mehmed den mahkemede davacı olmuştur. Fakat kocasının inkarı ve kendisinin şahit getirememesi sebebiyle davayı kaybetmiştir. 46 Yine, kadın evde yokken, kocası evdeki bazı eşyaları satarak, aldığı parayı (60 kuruş) kendi ihtiyacı için harcamıştır. Mahkemelik olduklarında kocanın bu parayı ödemesi hükmü verilmiştir. 47 Başka bir davada ise koca, karısının zevciyyetten imtina ettiğini yani, birlikte olmadığını kadıya şikayet etmiştir. 48 Görüldüğü üzere, evlilik birlikteliği sürmekle birlikte eşler arasında ciddi ihtilaflar bulunmaktadır ki bugünün problemli aile yapısından pek de farklı değildir. Aynı şekilde, eşlerin evlilik sebebiyle hısımları olan kayınvalide ve kayınbabalarıyla ihtilaflarına da daha ziyade borç-alacak davalarında rastlanılmaktadır. 49 Çocuklar ve ebeveynler arasında da 44 a.g.d., vr. 68b Rebiü l-ahir 1137 / 8 Ocak İŞS. Ahi Çelebi Mahkemesi, nr. 125, vr. 38a.1, 9 Şevval 1137 / 21 Haziran 1725, 38a.2, 9 Şevval 1137 / 21 Haziran a.g.d., vr. 22b.1, 26 Şaban 1137 / 10 Mayıs a.g.d., vr. 79a.2, 13 Zilhicce 1137 / 23 Ağustos İŞS. Bab Mahkemesi, nr. 135, vr. 80b.6, 28 Receb 1137 / 12 Nisan İŞS. Ahi Çelebi Mahkemesi, nr. 125, vr. 43a.1, 13 Şevval 1137 / 25 Haziran 1725.

16 90 mahkemeye yansıyan ihtilaflar bulunmaktadır. Birisinde, çocuk, babasının kendisine hibe ettiği evi başkasına sattığını dava etmiş ama bu davasından daha sonra vazgeçerek, babasının zimmetini ibra etmiştir. 50 Yalnız, aile içi şiddete, incelenen yüzlerce kayda kıyasen, nadiren rastlanmıştır. Bunlardan birisinde, kayınvalidesinin, karısını kışkırtarak kendi evine götürdüğünü şikayet eden Şekerci İsmail e, kayınvalidesi, kızını şiddetle dövdüğü için götürmek zorunda kaldığı cevabını vermiştir. Mahkeme tarafından İsmail in durumu mahallesinde araştırılmış ve belgenin orijinal diliyle kendi halinde, mazlum, iyi halli olduğu bildirilmiştir. Karı ve koca gelecek sene Şevvaline kadar Hafız Paşa Mahallesi nde kiralanan menzilde sonrasında da Lütfi Paşa Mahallesi nde Alacaçeşme yakınındaki kocanın mülkü olan evde birbirleriyle iyi bir şekilde yaşayacakları üzerine mahkemede uzlaşmıştır yılından çok daha gerilerde, 1563 yılında da bir başka aile içi şiddet olayına rastlanmıştır. Kadınların kendilerine şiddet uygulandığında korkudan mahkemeye müracaat edemedikleri düşüncesini de bir ölçüde izale etmektedir. Bu örnekte, mahkemede kocasından davacı olan kadın, demir maşa ile kocasının haksız yere kendisine vurduğunu söylemiş, kocası da kendisine bre kafir, bre imansız dediği için vurduğunu belirtmiştir. Zaten, ardından gelen başka bir davayla, birbirlerinden muhalaa yoluyla boşanmışlardır. 52 Bir başka hadise ise baba ile oğul arasında geçmektedir. Mahalle sakinlerinin rahatsız olduğu oğluna nasihat eden baba, oğlu tarafından dövülmüştür. Bunun üzerine, oğulun evine mahalle imamıyla bir çok kez gidilmiş ama saklandığından bir türlü mahkemeye getirilememiştir. 53 Aile içi problem sayılmasa da ilginç olan son örnek, bir gencin talip olduğu kızın verilmemesi üzerine hadise çıkarmasıyla ilgilidir. Davacı aile, ilam gününün gecesi, akşam vakti, davalının içkili olarak kapılarına gelip, küfürler ettiğini ve kızınız Hatice yi isterim, yüz kuruşumu yediniz diye ifk ve iftira ettiğini kadıya şikayet etmiştir. Da- 50 a.g.d., vr. 29a.1, 6 Ramazan 1137 / 19 Mayıs İŞS. Bab Mahkemesi, nr. 135, vr., 85b.5, 13 Ramazan İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, Üsküdar Mahkemesi, nr. 26, vr. 26b.5, 27a.1, Evasıt-ı Rebiü l-evvel 971 / 28 Ekim- 7 Kasım İŞS. Bab Mahkemesi, nr. 135, vr. 86b.8, 27 Ramazan 1137 / 9 Haziran 1725.

17 Şeriyye Sicillerine Göre Hicri 1137 ( ) Senesi İstanbul unda Osmanlı Ailesinin Evlenme ve Boşanma Verilerine Göre İncelenmesi 91 valı bunu inkar etmiş fakat davacı aile, şahitlerle olayın doğruluğunu ispat etmiştir. Davalıya tazir-i şedid 54 lazım olduktan başka, mahalle imamı el-hac Mehmed Efendi ve mahalle ahalisinden bazıları, davalının daima içki içip, müslümanlara küfür ettiğini, çeşitli fuhşiyatı irtikab ettiğini söyleyerek mahalleden de uzaklaştırılmasını istemiştir. 55 İslam-Osmanlı Hukukunda Boşanma ve Yılındaki Boşanmaların Tahlili İslam aile hukukunda, boşanma, üç kısma ayrılmaktadır. Sicillerde de örnekleri görüldüğü üzere bunlar, muhalaa, talak ve mahkemeye müracaatla boşanmak isteyen kadının şikayetinin geçerli görülmesi ve ispatı durumunda bizzat hâkimin eşlerin ayrılmasına karar vermesidir. Talak türü boşanmada koca, gerekçesiz bir şekilde kadını boşayabilir. İslam hukukunda talak, ric i ve bain talak olarak kısımlanmıştır. Şartlı talak hükmü bain talak gibidir. Üç bain talak ise talak-ı selase olarak ifade olunabilir. Sünnete uygun görülmeyen ama yine de tek seferde üç bain talak ile boşanmak ise hukuken mümkündür. İncelenilen dönemde talak ile boşanmalar talak-ı selase veya talak-ı baindir. Talak-ı ric i erkeğin kadına açıkça, seni boşadım demesidir ki iddet bitene kadar dönmediği takdirde bu talak, bain talak olur. Bu sebeple ric i, dönülebilir boşamadır. Yeniden nikah akdi gerekmez. Kadına, sana tekrar döndüm, demesi kafidir. 56 Talak-ı bain ise erkeğin kinaye 57 ile ve bile- 54 İslam hukukunda cezalar had ve tazir olarak ayrılmaktadır. Had, Allah hakkı yani, kamu hakkı içinde değerlendirilen, nasların miktar ve sınırlarını açıkladığı cezalardır. Hırsızlık, eşkiyalık, zina, kazf, irtidat gibi suçlar haddı gerektirir. Kısas kul hakkına giren, tazir ise nasların miktarını tayin etmediği cezalardır. Had ve kısas cezalarında hakimin takdir hakkı yoktur. Taziri gerektiren suçlarda ise kırbaç, hapis, sözlü uyarı, kınama gibi cezalar verilebilir. Namaz kılmamak, şarap içmek, içki meclisinde bulunmak, bir kimsenin namus ve şerefine veya vücuduna el ve dil ile tecavüzde bulunmak gibi suçlar tazir cezasını gerektirir (Hayreddin Karaman, Mukayeseli Osmanlı Hukuku I, (İstanbul, 2009), 179, ). 55 İŞS. Ahi Çelebi Mahkemesi, nr. 124, vr. 128a.1, 9 Cemaziye l-evvel 1137 / 24 Ocak yılındaki bir örnekte koca karısına gazapla avretim boş ol dediğini ama üç talak boşamadığını söylemiş ve durum Bulgurlu cemaatinden sorulunca üç talak verdiğini bilmeyiz diye şehadet ettiklerinden, kocaya üç talak vermediğine dair yemin ettirilip nikahı yenilenmiştir (İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, Üsküdar Mahkemesi, nr. 2, vr. 40b.3, Evahir-i Zilkade 925 / Kasım 1519). 57 Talakta kinayelerle alakalı teferruat için bkz. Molla Hüsrev, Gurer ve Dürer Tercü-

18 92 rek kadını boşadığını mesela babanın evine git gibi bir sözle belirtmesidir ki bu durum, bir çeşit bugünün boşanmalarına benzemektedir. Erkek, bain talakla boşandığı karısının rızası olmadan, mehr takdir etmeden, iddeti bitmeden artık onunla tekrar evlenemez. Burada kadının boşanmasından sonra beklenmek zorunda olan süre anlamındaki iddet, yaklaşık üç aydır. Ölüm iddeti ise dört ay on gündür. Belirlenen süreyi beklemek İslam hukukunda nesebin sıhhati için zorunlu tutulmuştur. Üç kez oluncaya kadar bain talak, yeni bir akitle erkeğe karısıyla tekrar evlenme imkanı vermekle birlikte, metinlerde de geçtiği üzere talak-ı selase ile yani, üç kez yapılan boşanmalarda bir daha o kadın ile evlenemez. Bununla birlikte, bu gibi durumlar için hulle denilen bir uygulamaya gidilmiştir ki kadının başka bir erkekle evlenip, tekrar boşanması durumunda eski kocası ona tekrar dönebilir. 58 Sicillerde en çok rastlanılan muhalaada ise anlaşmalı bir boşanma söz konusudur. Bu boşanmalarda genel olarak, dava, kadının ağzından aktarılmakta ve erkek rıza göstermektedir. İki tür boşanma haricinde tefrik veya kazai boşanmanın dört sebebi bulunmaktadır. Birinci sebep hastalık ve kusur -ki mesela mezhepler arasında ihtilaf olsa da cinsi hastalıklar, cüzzam, akıl hastalıkları gibi-; ikinci sebep nafakanın temin edilmeyişi, üçüncü sebep gaiplik ve dördüncü sebep geçimsizliğin ispatıdır. 59 Mesela innet denilen erkeğin cinsel iktidarsızlığında hâkim erkeğe belli bir süre verip bu süre sonunda da birleşme gerçekleşmez ve kadın ayrılmayı isterse boşanma gerçekleşir. Böyle bir hadisede, hâkimin tefrik yetkisini kullanmasına gerek kalmadan erkek karısını boşamıştır. Kadın kaydın yapıldığı sırada baba evinde oturmaktadır. Şikayet olmayıp, kendi aralarında anlaşma olduğu erkeğin, kadının babası evine giderek durumu kadılığın gönderdiği katib ve diğer şahitler önünde ikrarından anlaşılmaktadır: Aişe yi onbeş bin akça mehr-i müeccel ile bana tezvic eyleyip ben dahi tezevvüc eyledikden sonra mezkure Aişe ile halvet-i sahiha olup ve nefsini bana teslim edip lakin ben innin olmağla vusule mesi II, çev. Arif Erkan, (İstanbul, 1980), Hulle, İslam hukukçuları arasından oldukça tartışmalı olmakla birlikte sahih olduğu yönünde fikirler de mevcuttur. Nihayet karısını talak-ı selase ile boşayıp tekrar evlenmek isteyen bir erkeğin yeni kocanın nikahtan vazgeçmemesi durumunda yapabileceği bir şey yoktur (Bilmen, a.g.e., II, 109). 59 Mehmet Akif Aydın, Osmanlı Hukukunda Kazai Boşanma, Tefrik, Osmanlı Araştırmaları V (1986): 1-3.

19 Şeriyye Sicillerine Göre Hicri 1137 ( ) Senesi İstanbul unda Osmanlı Ailesinin Evlenme ve Boşanma Verilerine Göre İncelenmesi 93 kudretim olmamağın mukaddema bin otuzdokuz senesi Rebiü l-evveli gurresinden te cil-i şer i olunduğumda yine vusul müyesser olmamağın hala zevcem müvekkile-i mezbure Aişe yi talak-ı bayin ile tatlik ve mehr-i müecceli olan meblağ-ı mezbur onbeş bin akçanın onbin akçasını vekil-i merkum Yusuf Bey e def ve teslim edip, ol dahi kabz ve tesellüm ve maadası olan beşbin akça ile nafaka-i iddetinden zimmetimi ibra eyledi dedikde. 60 Ayrıca evlilik şartlarından kadının iddet süresini beklemeden evlenmesi de kadı tarafından boşanmaya doğrudan karar verilmesi sebebidir. Bu tip bir boşanmada kadın, eski kocası, kendisini talak-ı bain ile boşadıktan otuz gün sonra başka birisiyle evlendiğini ve nikah sahih olmadığı halde, yeni kocasının kendisiyle muamele-i zevciyyet murat ettiğini iddia ve kocası da bunu tasdik ettiğinden nikah akdi fesh olunmuştur. 61 Evlilikte denkliğin olmaması da bir kusur sayılmakta ve kadı, tefrik yetkisini kullanmaktadır. Bir örnekte, Kıbti olduğu malumum olmamağla iki bin akça mehr-i müeccel üzerine nefsimi tezvic ve inkah ettiğimden sonra mezbur İbrahim in bade d-duhul Kıbti olduğu malumum olup benim küfvüm olmadığına binaen. ibareleriyle kadın boşanmayı talep etmiş ve fesh-i akde karar verilmiştir 62 Ayrıca, nadiren rastlanmakla birlikte, küçük yaşta evlendirilen bir kız eğer, zifaf olmadan büluğa ermişse, mahkemeye müracaatla hakim tarafından tefrik edilebilmektedir Yılındaki Verilerde Boşanma Çeşitleri ve Boşanmanın Gerçekleşme Şartları İslam hukukunun, yukarıda kısaca bahsedilen boşanma hususundaki prensiplerinin yılında, Osmanlı aile hukukunda uygulandığı ve boşanma türlerinin muhalaa ve talak türünden oluştuğu görülmektedir. Evlilik ve mirasla alakalı hususlarda rastlandığı gibi, İstanbul da 60 İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, Rumeli Mahkemesi, nr. 56, vr. 46a.2, 20 Rebiü l-ahir 1043 /24 Ekim 1633; ayrıca bkz. Halil Cin, Eski Hukukumuzda Boşanma, Konya, 1988, s ; Ali Yüksek, İslam Aile Hukukunda Boşama Yetkisi ve Kadının Boşanması, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi VII/32 (2014): İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, Bab Mahkemesi, nr. 3, vr. 53b.1, 8 Receb 1077 / 4 Ocak İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, İstanbul Mahkemesi, nr. 18, vr. 126a.1, 30 Rebiü levvel 1087 / 12 Haziran İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, Galata Mahkemesi, nr. 90, vr. 4a.3, 24 Receb 1073 / 4 Mart 1663.

20 94 bulunan gayr-i müslimler, boşanma davaları için de Osmanlı mahkemelerine müracaat etmektedir. 64 İncelenilen dönemde 172 adet boşanma davası kayıtlara geçmiştir. 118 adet boşanma, karşılıklı anlaşma ile yapılan boşanmayı ifade eden muhalaa usulüyle yapılmıştır. Kocanın boşaması şeklinde gerçekleşen talak sayısı 54 adettir. Bunlardan 7 adedi talak-ı selase, 4 adedi şart koşarak talak, geri kalanlar ise talak-ı bain terimleri ile ifade edilmiştir. Kayıtlarda görülen şartlı talakta, şart koşulmakta ve şartın gerçekleşmesi durumunda kadın, erkekle yüz yüze olmadan da boşanmış sayılmaktadır. Erkeklerin boşanmak için koştukları şartlardan birisi, ikamet ettiği mahalden başka bir yere giderken, belli bir süre içerisinde dönmezse karısının kendisinden boşanmış olacağını ifade etmesidir. Bu süre üç ay 65, altı ay, 66 bir yıl, 67 dört yıl 68 olabilmektedir. 69 Bazen de koca, kesin bir tarih vermektedir: Koca, 23 Rebiü l-evvel 1136 / 21 Aralık 1723 senesinde şahitler önünde, Kütahya ya gidiyorum eğer bu senenin 3 Şevval inde (25 Haziran 1724) dönüp seninle mülakat etmezsem boş ol demiştir 70 Şartlı talakla boşamaların bir kısmında erkeğin, karısının kendisini boşuna beklemeyip hayatına devam etmesini dilediği kanaatini oluşturan örnekler de mevcuttur. Bunlardan birinde Eflak Seferi ne çıkan Sincar sancak beyi, karısı Ayişe nin kırk günlük nafakasını temin ettiğini, eğer seferden 60 güne kadar dönmezse ve nafakası için adam göndermezse kendisinden talak-ı selase ile boş olmasını şart koşmuştur İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, İstanbul Mahkemesi, nr. 12, vr. 6b.6, 25 Ramazan 1073 / 3 Mayıs İŞS. Bab Mahkemesi, nr. 135, vr. 12b.2, 18 Receb 1137 / 2 Nisan a.g.d., vr. 32a.2, 64b.1, 3 Şaban 1137 / 17 Nisan a.g.d., vr. 15a.1, 29b.1, 20 Receb 1137 / 4 Nisan İŞS. Ahi Çelebi Mahkemesi, nr. 124, vr. 71a.1, 28 Rebiü l-ahir 1137 / 14 Ocak İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, Rumeli Mahkemesi, nr. 21, vr. 75b.4, Evasıt-ı Rebiü levvel 1003 / 23 Kasım-3 Aralık İŞS. Ahi Çelebi Mahkemesi, nr. 125, vr. 1b.1, 21 Receb 1137 / 5 Nisan İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, Rumeli Mahkemesi, nr. 21, vr. 75b.4, Evasıt-ı Rebiü l- İSAM. Kadı Sicilleri Dizisi, Rumeli Mahkemesi, nr. 21, vr. 75b.4, Evasıt-ı Rebiü levvel 1003 / 23 Kasım-3 Aralık 1594.