Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science

Transkript

1 ISSN: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science Yıl: 5, Sayı: 21, Mart 2018, s Dr. Öğretim Üyesi Ahmet AKŞİT Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, ahmetaksit@hotmail.com ANKARA NIN SELÇUKLULAR DEVRİNDEKİ KENTSEL GELİŞİMİNE DAİR NOTLAR Özet Ankara binlerce yıldır iskâna sahne olan tarihi bir şehirdir. Hititler devrinde kurulduğu tahmin edilen şehir daha sonra Frig, Galat, Roma ve Bizans ın hâkimiyetinde kalmıştır. Malazgirt ten sonra Anadolu ya gelen Türkler de bu tarihi şehre yerleşmişlerdir. Bu çalışmada, mescid ve zaviyelerden hareketle Ankara nın Selçuklular devrindeki kentsel gelişimi ele alınmıştır. Bu yapılardan Türklerin Ankara da ilk olarak İç Kale ye yerleştikleri, kentin XII. yüzyılın sonlarına kadar kaleden ibaret olduğu anlaşılmaktadır. Mahalleler etnik ve dini gruplara göre ayrılmış ve İç Kale den çıkarılan gayrimüslimler Clemens Kilisesi nin çevresine topluca iskân edilmişlerdir. Bir sınır kenti olduğu için yoğun bir iskâna sahne olmayan Ankara, ancak XIII. yüzyılın başlarında kale ve surların dışına taşmıştır. Şehrin sur dışındaki ilk mahallesi kalenin batısındaki Kızılbey Mahallesi dir. Şehir iki kısımda gelişmiştir. Türklerden önce de izlerine rastlanılan bu ikili yapı, Selçuklular devrinde daha belirgin bir hale gelmiştir. Anahtar Kelimeler: Selçuklular, Ankara, mescid, zaviye, mahalle, kentsel gelişim NOTES ON THE URBAN DEVELOPMENT OF ANKARA DURING THE PERIOD OF SELJUKS Abstract Ankara is a historical city with thousands of years of settlement scene. The city, which was presumed to have been established during the Hittite period, was later dominated by Phrygian, Galatian, Roman, and Byzantine. The Turks, who came to Anatolia after Manzikert Victory, also settled in this historical city. In this study, the urban development of Ankara during the Seljuk period was discussed

2 based on masjids and small dervish lodges. From these structures, it is understood that the Turks firstly settled in the inner citadel of Ankara Castle, and also the city only consisted of the castle by the end of the XIIth century. The neighborhoods were separated with respect to ethnic and religious groups, and non-muslims, who were removed from the Inner Castle, were settled collectively around the Church of Clemens. Ankara, which was not a crowded settlement since it was a border city, was enlarged barely the castle and the city walls at the beginning of the XIIIth century. The first quarter outside the city walls was Kızılbey Quarter, located in west of the castle. The city had developed in two parts. This binary structure, which had been traced before the Turks, became more prominent during the Seljuk period. Keywords: Seljuks, Ankara, masjids, small dervish lodges, quarter, urban dev lopment GİRİŞ Anadolu daki hemen her şehir gibi Ankara da binlerce yıldır iskâna sahne olan tarihi bir şehirdir. Kuruluşu hakkında farklı görüşler öne sürülen şehir; Hititler devrinde kalede 1, Frigler devrinde bugün Augustus Tapınağı ve çevresinde (Erdem 1991: 202), Romalılar devrinde ise kalenin kuzeybatı etekleriyle Bend Deresi nin dirseği içinde yer almıştır (Darkot 1993: 440). MS. 270 de etrafı bir sur ile çevrilen Ankara, VII. yüzyılın başlarında Sasanilerin ikinci yarısında da Arapların saldırılarına uğrayınca kaleye taşınmış ve Bizans ın bir garnizon kentine dönüşmüştür (Aktüre 1984: 9). Kentin durumu Bizans İmparatoru III. Michael zamanına ait bir kale kitabesinde Perslerin kanlı elleri ile yok edilen, diz çöktürülen Ankara, matem kıyafetini çıkar gelin elbisesini giy ve kurtarıcın Michael in elini tut, Galatya nın en parlak ve muhteşem şehri (Bakırer 2001: 186) şeklinde dile getirilmiştir. Selçuklu devri Ankara sı da bu tarihi şehrin üzerinde kurulup gelişmiştir. Bu uzun dönemde kentin odak yerleri gibi belli başlı kentsel unsurlar da değişmiş; pagan tapınaklarının yerini kiliseler, kiliselerin yerini de cami ve mescidler almıştır. Burada mescid ve zaviyelerden hareketle Ankara nın Selçuklular devrindeki kentsel gelişimi açıklanmaya çalışılacaktır Ankara nın Fethi ve Türklerin İç Kale ye Yerleşmesi Romalılar devrinde kalenin etekleri ile Bend Deresi nin dirseği içinde yer alan Ankara Sasaniler ve Araplar tarafından tahrip edilince kaleye taşınmış ve Bizans ın bir garnizon kentine dönüşmüştü. Ova zemininden m. daha yüksek bir tepenin üzerinde bulunan kent, Türkler tarafından ele geçirildiğinde (1073) İç ve Dış Kale den ibaret idi. Yaklaşık olarak 350 x 150 m. büyüklüğündeki İç Kale, şehrin / kalenin esasını oluşturmaktaydı (Darkot 1993: 437). Bilindiği üzere, Türkler Bizans tan devraldıkları şehirlerde ilk olarak merkezdeki bir gayrimüslim mabedini mescide çevirmek suretiyle bu yapının çevresine yerleşiyorlardı. Genellikle fatih, fetih ve fethiye ismini alan (Baykara 1996: 35-37) bu mescidler Türkleşme ve İslamlaşma sürecinin ilk safhasını oluşturmaktaydı. Zira bir gayrimüslim mabedinin mescide çevrilmesiyle İncil sesinin yerini Kur an sesi, çan sesinin yerini de ezan sesi almaktaydı (Aksarayî 2000: 63). Bu deği- 1 Ankara nın kimler tarafından kurulduğu tartışmalıdır. Şehirde Hititlere dair herhangi bir kalıntıya rastlanmamakla birlikte kalenin Hititler devrinde ovadan geçen yolu denetleyen bir askeri garnizon olarak kullanılmış olması mümkündür (Darkot 1993: 439).

3 şiklik doğal olarak kentte bir takım düzenlemeler yapmayı gerekli kılıyor, kent merkezi etnik ve dini gruplara göre yeniden planlanıyordu 2. Günümüze kadar gelebilen veya varlığından haberdar olduğumuz mescidler kronolojik olarak ele alındığı zaman Türkler in Ankara da da ilk olarak İç Kale de kiliseden çevrilen bir mescidin çevresine yerleştikleri anlaşılmaktadır. Bugün sadece mihrap yeri belli olan ve büyük ölçüde Alâeddin Camii nin altında kalan bu mescid (Çam-Ersay 2012: 10-12, 15) diğer şehirlerde olduğu gibi Ankara da da Türkleşme ve İslamlaşma sürecinin ilk safhasını oluşturmaktaydı. Söz konusu mabed mescide çevrilince kent yeniden planlanmış ve daha evvel burada ikamet eden yerli halk, Kale nin batısındaki Clemens Kilisesi nin çevresine iskân edilmişlerdir (Tanyeli 1987: 89, 163). Anafartalar Caddesi nde Eski Adliye binasının yanında bulunan fakat 1925 de ortadan kalkan Clemens Kilisesi gayrimüslimler için oldukça önemliydi. İmparator Diocletianus ( ) zamanında öldürülen St. Clement Ankara nın önemli azizlerinden biriydi. O ve yardımcıları buraya gömüldükleri için kilise ve civarı yerli halk için kutsal bir mekan haline gelmişti (Serin 2014: 67-68). Devrin kaynaklarında gayrimüslimlerin kaleden çıkarıldıklarına dair herhangi bir kayıt yok ise de kilisenin işlevini XX. yüzyıl başlarına kadar sürdürmesinden, yerli halkın büyük ölçüde bu yapının çevresine iskân edildikleri anlaşılmaktadır Alâeddin Camii ve Şehrin XII. Yüzyıldaki Durumu Romalılar devrinde kalenin kuzeybatı etekleriyle Bend Deresi nin dirseği içinde yer alan Ankara 270 de bir sur ile çevrilmişti. Bugün kentin bazı yerlerinde kalıntılarına rastlanılan surlar (Görkay 2011: ), VII. yüzyıldan itibaren Sasaniler ve Araplar tarafından tahrip edilince 4, kent kaleye taşınmış ve bir garnizon kentine dönüşmüştür. Ankara bu özelliğini Selçuklular devrinde de uzun bir süre devam ettirmiştir tarihli Alâeddin Camii ve yanı başındaki saraydan, kentin büyük ölçüde İç Kale den ibaret olduğu anlaşılmaktadır. 73 Alâeddin Camii ne gelinceye kadar şehrin herhangi bir yerinde ikinci bir mescid ile karşılaşılmamasından Ankara nın neredeyse hiç gelişmediği, Türklerin XII. yüzyıl boyunca İç Kale de ikamet ettikleri söylenebilir. Bu durumun birkaç sebebi vardır. Bunlardan ilki 1073 lerde fethedilen şehrin daha sonra Selçuklu, Haçlı 5, Bizans ve Danişmendliler arasında birkaç kez el değiştirmesi ve Selçukluların hâkimiyetine ancak 1143 lerde geçmesidir (Darkot 1993: 441). İkinci husus Ankara nın esas itibariyle bir sınır kenti olmasıdır. Kentin işlevi hem Bizanslılar Mesela Konya da Alâeddin Tepesi iki kısma ayrılmıştı. Tepenin kuzeyinde Türkler, güneyinde ise Rumlar yaşamaktaydı (Baykara 1985: 34, 51). Ancak Ankara nın XVI. yüzyıldaki vaziyeti iskânın kapsamı hakkında tereddüt uyandırmaktadır. Kanuni devri tahrir defterlerine (1522 / 1523) göre kalede beşi Müslümanlara, biri de gayrimüslimlere ait olmak üzere altı mahalle bulunmaktaydı. Müslümanlar 83 hane iken gayrimüslimler 85 hane idi (Ergenç 1995: 55-56). Müslümanlara ait mahalleler isimleri ile zikredilirken gayrimüslimler herhangi bir isim belirtilmeden sadece Cemâ at-i Gebran der Kal a şeklinde kaydedilmişlerdi (Erdoğan, 2005: ). Gayrimüslimlerin Cemâ at-i Gebran der Kal a şeklinde kaydedilmesi, Selçuklular devrindeki uygulamaya işaret etmekte ise de Kal a olarak tanımlanan yerin neresi olduğu belli değildir. Bu belirsizlik, Selçuklular devrindeki kentsel düzenleme ve kent merkezindeki Türkleşme-İslamlaşma süreci hakkında farklı yorumlara yol açmıştır. Mesela Kale nin Osmanlılar devrindeki durumunu esas alan araştırmacılar yerli halkın kaleden çıkarılmadıklarını, kalenin esas itibariyle gayrimüslim semti olduğunu öne sürmüşlerdir (Ayrıntılı bilgi için bkz. Güçhan 2001: ; Atauz, 2015: ). Mesela Mu tasım komutasındaki bir ordu Ankara ya doğru ilerleyince (837 / 838) şehri terk eden halk Amurin e (Emirdağ) kaçmış, Ankara da kimseyi bulamayan Mu tasım da surları yıktırmıştı (Abu l- Farac 1987: 226) de şehri ele geçiren ve Bizanslılara devreden Haçlılar bu esnada Müslüman halkı katletmişlerdi (İbnü l-esir 1987: 248).

4 hem de Selçuklular devrinde değişmediği için yoğun bir iskâna sahne olmamıştır (Tanyeli 1987: 84, 89). Ankara nın uzun süre kapalı bir kent olarak kalmasına yol açan başka bir husus da şehrin dârü l-hısn (İbn Bibi 1996: II, 27) yani, tahkimli belde olarak anılmasına sebep olan kalesidir. Ova zemininden yaklaşık olarak m. daha yüksekte, sarp bir tepenin üzerinde bulunan kale oldukça müstahkem idi. Bu özelliğinden dolayı, başta hanedan mensupları olmak üzere hayatından endişe eden pek çok kişinin Ankara ya sığınması, uzun süren kuşatmalara 6 yol açtığı için kentin surların dışına taşarak açık bir kent haline gelmesi zaman almıştır (Tekeli 2011: 254). 3. Kızılbey Mahallesi ve Kentin Sur Dışındaki Gelişimi Ankara XIII. yüzyılın ilk çeyreğinde, kale ve surların dışına taşarak açık bir kent haline gelmiştir. Kentin sur dışındaki ilk mahallesi Kızılbey Mahallesi dir (Tanyeli 1987: 29, 89). Mahalle, Emir Seyfeddin Kızılbey tarafından XIII. yüzyılın ilk çeyreğinde inşa edilen bir mescidin çevresinde kurulmuştur. Ziraat Bankası Genel Müdürlüğü nün yerinde bulunan fakat günümüze kadar gelemeyen Kızılbey Mescidi nin kaleye uzaklığı yaklaşık olarak 900 metredir. Mescidin kaleden bu kadar uzakta inşa edilmesi, konargöçerlerin yerleşik hayata (Tanyeli 1987: 90) teşvik edilmesiyle açıklanmaktadır. Devletin bir iskân politikası takip ettiği malum ise de söz konusu alan, konargöçerler için hiçte uygun değildi. Kale ile mescid arasında Türklere ait daha erken tarihli bir yapıya rastlanmaması, ilk bakışta burasının boş olduğu izlenimini vermekte ise de söz konusu alan Türklerden önce kentin en yapılaşmış bölgesi idi. Ana hatlarıyla tanımlanacak olursa; Augustus Tapınağı ndan, Gençlik Parkı na; oradan da Roma Hamamı ve Çankırı Kapısı na kadar uzanan alanda Romalılar devrinde inşa edilen fakat daha sonra Sasani ve Araplar tarafından tahrip edilen birçok yapı kalıntısı bulunmaktaydı. 74 Mahallenin konargöçerler ile ilgili olmadığını gösteren bir diğer husus da, Kızılbey Mescidi ile İstasyon arasındaki bataklıktır (Eyice 1996: 263). Konargöçerlerin bir taraftan kentin en yapılaşmış, bir taraftan da bataklık olan bir yerine yerleşerek, hem kentlileşmeleri hem de eski hayatlarını devam ettirmeleri mümkün değildir. Aradan birkaç asır geçmesine rağmen Kızılbey Mahallesi nden başka sur dışında ikinci mahalleyle karşılaşılmaması 7, hatta bir süre sonra iskânın sur içindeki Augustus Tapınağı na doğru kayması da mahallenin konargöçerlerle ilgili olmadığını göstermektedir. Bu durumda Emir Kızılbey in kentin bu kesimini buradaki kalıntılardan yararlanabilmek için tercih ettiği söylenebilir ise de mescid günümüze kadar gelemediği için bu varsayım da teyid edilememektedir. 4. Aşağı ve Yukarıyüz ün Gelişim Süreci Şehrin, Hititler devrinde kalede, Frigler devrinde Augustus Tapınağı nın çevresinde, Romalılar devrinde Bend Deresi nin dirseği içinde, Bizanslılar devrinde ise tekrar kalede yer alması Ankara nın iki bölüm halinde gelişmesine yol açmıştır. Osmanlılar devrinde At Pazarı ve 6 7 Mesela II. Kılıç Arslan tahta çıkınca (1155) kardeşi Şahinşah onun korkusundan Ankara ya kaçmıştı (Urfalı Mateos 1987: 313). Rükneddin Süleymanşah kardeşi Muhyiddin Mesud u ele geçirebilmek (1204) için şehri birkaç yıl muhasara etmişti (Abu l-farac 1987: 485). Alâeddin Keykubad ı Ankara da yaklaşık olarak bir yıl muhasara eden (1212) İzzeddin Keykâvus da şehri ancak bir anlaşma sonucunda ele geçirebilmişti (İbn Bibi 1996: I, ). Kızılbey Mescidi 1299 yılında Germiyanoğlu Yakub Bey tarafından tamir edilmiştir (Öney 1971: 93). Bundan mahallede kentsel yaşantının devam ettiği anlaşılmakta ise de Kızılbey Mahallesi 1600 lerde de şehrin dışında idi. Burada ikamet eden halk, şehrin kenarında oldukları için Hasan b. Mehmed in mahalleye yiğitbaşı olarak atanmasını istemişlerdi (Ergenç 1995: 91).

5 Bedesten in bulunduğu alanın Yukarıyüz, Anafartalar Caddesi nin altında kalan ve Hacı Bayram Camii nden Karacabey Külliyesi ne kadar uzanan bölümün de Aşağıyüz olarak tanımlandığı bilinmektedir (Ergenç 1995: 19). Şehir Türkler tarafından ele geçirildiğinde esas itibariyle Kale den ibaret idi. Yukarıda da belirtildiği üzere ilk olarak kentin bu kesimine yerleşen Türkler, XIII. yüzyılın başlarından itibaren Aşağıyüz e de yerleşmek suretiyle şehri bir bütün olarak görmüşlerdir 8. a. Aşağıyüz deki Mahalleler Aşağıyüz ün merkezi bugün üzerinde Augustus Tapınağı ile Hacı Bayram Camii nin bulunduğu tepe idi. Esas itibariyle bir Frig höyüğü (Erdem 1991: 202) olan tepe hemen her devirde kentin kült merkezi idi (Erzen 2010: 91). Türklerin kentin bu kesimiyle ilişkileri bugün daha çok 1427 yılında inşa edilen Hacı Bayram Camii nden hareketle açıklanmakta ise de tepenin çevresi Selçuklular devrinde de meskûn idi (Baykara 2012: 129). Kentin bu kesiminde dört mahalle ile karşılaşılmaktadır. Bunlardan ilki Ulus ta, bugünkü sebze halinden Hacı Bayram Camii ne giden yolun üzerindeki bir mescidin çevresinde kurulan Hoca / Hâce Paşa Mahallesi idi. Günümüze kadar gelemeyen mescidin II. İzzeddin Keykavus un adamlarından Hacı Baba tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir (Akşit 2016: 74-76). İkinci mahalle ise Ulus İşhanı nın arkasındaki alana (Ergenç 1995: 31) tekabül eden Baklacı Mahallesi ydi veya 1298 yılına (Öney 1971: 91) tarihlenen Baklacı Baba Mescidi nin banisi hakkında bilgi yoktur. Mahallenin kurulduğu yerde Romalılardan kalma bir hamam veya saray bulunuyordu. 90 x 68 m. ölçülerindeki bu yapı korunduğu kadarıyla 35 mekândan oluşuyordu (Kadıoğlu 2011: ). Aşağıyüz deki üçüncü mahalle Hacı Bayram Tepesi nden Bend Deresi ne inen yamaçtaki Şeyh İzzeddin Mahallesi idi. Bend Deresi ile antik Roma Tiyatrosu nu gören mahalle bir mescid (Öney 1975: 51) ile günümüze kadar gelemeyen bir zaviyenin (Şahin 2005: 45) çevresinde kurulmuştu da öldüğü anlaşılan Şeyh İzzeddin in türbesi de mescidin birkaç metre yakınındadır (Öney 1971: 51). 75 b. Yukarıyüz deki Mahalleler Yukarıda da belirtildiği üzere At Pazarı ve Bedesten in bulunduğu alan Osmanlılar devrinde Yukarıyüz olarak bilinmekteydi. Romalılar devrinde tesis edilen fakat Bizanslılar devrinde artık kullanılmayan su kanallarından 9 başka Yukarıyüz ün Türklerden önceki kentsel dokusu hakkında yeterli bilgi yoktur. Selçuklular devrinde kentin bu kesiminde iki mahalle bulunmaktaydı. Bunlardan ilki, At Pazarı ndaki Arslanhane Mahallesi diğeri ise Kale nin güneydoğusundaki Saraç Sinan Mahallesi ydi. Yukarıyüz deki gelişmeler bugün genellikle 1289 / 1290 tarihli Arslanhane Camii nden hareketle açıklanmakta ise de Arslanhane Mahallesi bu tarihten daha önce teşekkül etmiştir. XIII. yüzyılın ikinci yarısında vuku bulan hadiselerden, mahallenin kuruluşu ile Ahi Evren in 8 9 Ana hatlarıyla tarif edilen bu bölümler Selçuklulardan önce adeta birbirinin rakibi gibi görünmekteydi. Ankara bir askeri garnizon olarak önem kazandığı ya da dışarıdan gelen saldırıların tehdidi altında kaldığı zamanlarda kale onarılmakta ve tahkim edilmekteydi. Bunun aksine kentin barış ve güvenlik içinde yaşayan bir taşra merkezi, bir ticaret ve endüstri merkezi olarak geliştiği dönemlerde, kale unutulmakta, herhangi bir onarım görmemekte, depo, hapishane vb. yeni işlevler yüklenmekte, hatta bazen de terkedilmekteydi (Bakırer 2001: 174). Romalılar devrinde şehrin su ihtiyacı Elmadağ dan karşılanmaktaydı. Elmadağ dan kanallar vasıtasıyla Ankara ya getirilen su, Saraç Sinan Mescidi ile Hisar Kapısı nın önünden şehrin diğer yerlerine taksim edilmekteydi (Fıratlı 1951: ).

6 ölümü arasında bir ilişki olduğu anlaşılmaktadır. Bilindiği üzere 1205 lerde Anadolu ya gelen ve burada ilk olarak Kayseri ye yerleşen Ahi Evren esnaf ve sanatkârların piridir. Bu yıllarda devrin sultanları tarafından da desteklenen Ahi Evren ve arkadaşları II. Gıyaseddin Keyhusrev devrinde konumlarının kaybetmişlerdi tarihleri arasında tutuklu bulunan Ahi Evren, hapisten çıktıktan sonra Celaleddin Karatay a sunduğu Medh-i Fakr u Zemm-i Dünya isimli eserinde, devrin yöneticilerinden şikâyet etmiş ve hiç bir suçu ve günahı olmadığı halde onlardan zulüm gördüğünü anlatmıştır. Onun Kırşehir e yerleştikten sonrada Anadolu da vuku bulan hadiselerle ilgilendiği; II. İzzeddin Keykavus ile IV. Rükneddin Kılıç Arslan arasındaki iktidar mücadelesinde İzzeddin'in yanında yer aldığı, halkı isyana teşvik ettiği ve bu sebeple öldürüldüğü bilinmektedir (Bayram 1991: 53, 82-87, 115). Onun ölümünden (1261) sonra Ahilerin bulundukları yerlerden ayrılıp uçtaki şehirlere göç etmesi (Bayram 1991: 122), bazı şehirlerde kentsel gelişmeyi kesintiye uğratırken 10 bazı şehirlerin gelişimine yol açmıştır. Ankara da bu tarihlerden sonra gelişmiş ve üretim (Hacıgökmen 2005: ) yapılan bir kente dönüşmüştür. Arslanhane Camii nin minber kitabesinde fütüvvet ve mürüvvet sahibi kardeşler (Öney 1971: 23) olarak zikredilen Ahi Hüsameddin ve ailesinin de Ahi Evren in ölümünden sonra Ankara ya göç ettikleri (Hacıgökmen 2011: 62-63) tahmin edilmektedir. Onların Ankara ya geldikten bir süre sonra bir zaviye inşa ettirmek suretiyle Ahileri burada tekrar örgütledikleri anlaşılmaktadır. Bugün Ahi Şerafeddin Zaviyesi olarak bilinen bu zaviyenin 1331 tarihlerinde (Acun-İnci 2016: 36) yaptırıldığı öne sürülmekte ise de önerilen tarih, yukarıda zikredilen hadiselerle birlikte değerlendirildiğinde oldukça geçtir. Konya da vuku bulan 11 bir hadiseden de anlaşılacağı üzere Ahiler için birinci derecede önemli olan yapı bir tekke veya zaviyedir. Bu sebeple Ahi Hüsameddin Zaviyesi ni kronolojik olarak Arslanhane Camii nden (1289 / 1290) önceki bir tarihe yerleştirmek gerekmektedir. 76 Yukarıyüz deki diğer mahalle ise Kale nin güneydoğusundaki Saraç Sinan Mahallesi ydi. Bugün Bozkır Mahallesi nin sınırları içinde yer alan (Günel-Kılcı 2015: 102) mahalle 1288 de Saraç Sinan tarafından yaptırılan bir mescid ile medresenin (Öney 1971: 25; Hacıgökmen 2011: 25, 85) çevresinde kurulmuştur. Eğimli bir arazinin üzerinde yer alan mescid 230, medrese ise 106 metrekare bir alana sahiptir (Kılcı 2010: 360). Bir mescid ve medrese inşa ettirmek suretiyle şehrin gelişimine katkıda bulunan Saraç Sinan ın mezarı da mahalledeki türbededir (Öney 1971: 120). SONUÇ Romalılar devrinde Anadolu nun önemli kentlerinden olan fakat Bizanslılar devrinde küçük bir garnizon kentine dönüşen Ankara Selçuklular devrinde tekrar gelişmeye başlamıştır. 10 Mesela Kırşehir bu olaydan sonra adeta bir köy haline gelmişti. Bu hadiseden 140 yıl sonra telif edilen bir eserde şehrin durumu Kırşehir halkı ve orayı yurt tutmuş olanlar çok fakir ve sayıca çok azdılar (Esterabadi 1990: 367) şeklinde tasvir edilmiştir. Şehir, Selçuklulardan Osmanlılara geçiş sürecinde Karamanoğulları tarafından da tahrip edilmiş ise de kentsel gelişmenin kesintiye uğramasına yol açan en önemli hadise yukarıda da belirtildiği üzere Ahi Evren ve arkadaşlarının öldürülmesidir. 11 Taceddin Mutez, Ahi Evren'in ölümünden sonra Hanikah-ı Ziya yı Ahilerden alarak Çelebi Hüsameddin e devretmeye çalışmış fakat Ahi Ahmed posta oturma töreni için tekkeye gelenleri "Ben bu adamı bu havalide şeyhliğe kabul etmiyorum" (Eflâkî 1987: ) diyerek kovmuştu. Tartışma bir tekkeyle ilgili görünmekte ise de, Ahi Ahmed in bu havalide diyerek Mevlevîlere tepki göstermesinden sorunun daha büyük olduğu, onun aslında tekkeyle birlikte mahalleye de sahip çıktığı anlaşılmaktadır.

7 Türklerden önce anıtsal eserlerle donatılan şehir mescidler ile İslam şehrine dönüştürülmüştür. Türkler Ankara da ilk olarak İç Kale ye yerleşmiş ve XIII. yüzyılın başlarına kadar burada ikamet etmişlerdir. Diğer şehirlerde olduğu gibi Ankara da da mahalleler etnik ve dini gruplara göre ayrılmış ve İç Kale den çıkarılan gayrimüslimler Dış Kale ile Clemens Kilisesi nin çevresine iskân edilmişlerdir. Hem Bizans hem de Selçuklular devrinde uç kenti olduğu için yoğun bir iskâna sahne olmayan Ankara XIII. yüzyılın ilk çeyreğinde kale ve surların dışına taşarak açık bir kent haline gelmiştir. Şehrin sur dışındaki ilk mahallesi kalenin batısındaki Kızılbey Mahallesi dir. XIII. yüzyılın ilk çeyreğinde Kızılbey Mahallesi ile surların dışına taşan kent bir süre sonra tekrar surların içine çekilmiştir. Kent, Aşağıyüz ve Yukarıyüz olmak üzere iki kısımda gelişmiştir. Ankara nın iki bölüm halinde gelişmesinin temel sebebi, kent merkezinin zaman içinde sürekli yer değiştirmesidir. Türklerden önce de izlerine rastlanılan ikili yapı Selçuklular devrinde daha belirgin bir hale gelmiştir. Aşağıyüz ün merkezi Augustus Tapınağı ve çevresidir. Yukarıyüz ün merkezi ise Ahi Hüsameddin Zaviyesi ile Arslanhane Camii nin çevresidir. Ankara nın ticaret kentine dönüşmesiyle birlikte İç Kale kısmen önemini kaybetmiş, Arslanhane Camii ve çevresi hem toplumsal hem de ekonomik açıdan şehrin odak noktası olmaya başlamıştır. Söz konusu alan At Pazarı ile birlikte düşünüldüğünde kentin bu kesimini Osmanlı belgelerinde olduğu gibi cuma kılınır ve pazar durur yer şeklinde tarif etmek mümkündür. Ancak Ankara sadece Arslanhane Camii nin etrafında gelişen bir kent değildir. İç Kale deki Alâeddin Camii ile Aşağıyüz deki Kızılbey Mescidi de Cuma namazı kılınan ve bundan dolayı bulundukları yeri odak noktası haline getiren yapılardır. Görüldüğü gibi mescid ve mahalleler kentsel gelişimin sadece bir kısmına ışık tutmaktadır. Ankara nın kentsel gelişimini bir bütün halinde ortaya koyabilmek için şehrin bölgesel kademelenmedeki yeri, kalesi, meydanı, çevresi ile çarşı ve pazarlarını ele alan başka çalışmalara ihtiyaç vardır. 77 KAYNAKLAR Abul-Farac (1987), Abu l-farac Tarihi, (çev. Ö. Rıza Doğrul), C.II, TTK Yayınları, Ankara. Acun, Hakkı-İnci, Umut (2016), Ankara Ahi Şerafettin Zaviyesi, Vakıflar Dergisi, S.45, s Aksarayî (2000), Müsâmeretü l-ahbâr, (çev. Mürsel Öztürk), TTK Yayınları, Ankara. Akşit, Ahmet (2016), Ankara daki Hoca / Hâce Paşa Mescidi nin İnşa Tarihi ve Banisi Hakkında, Türk Yurdu, S.346, s Aktüre, Sevgi (1984), 16. Yüzyıl Öncesi Ankara sı Üzerine Bilinenler, Tarih İçinde Ankara (Eylül 1981 Seminer Bildirileri), ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, Ankara, s Atauz, Akın (2015), Kale ve Sur: Ankara Kal ası, Şehrin Zulası Ankara Kalesi, (ed. Tanıl Bora), İstanbul, s Bakırer, Ömür (2001), Ankara Kalesi Duvarları Üzerindeki Belge ve Bilgiler, Tarih İçinde Ankara II Aralık 1998 Seminer Bildirileri, ODTÜ Mimarlık Fakültesi, Ankara, s Baykara, Tuncer (1985), Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Baykara, Tuncer (1996), Ulu Camii. Selçuklu Şehrinde İskânı Belirleyen Bir Kaynak Olarak, Belleten, LX / 227, s

8 Baykara, Tuncer (2012), Bir Selçuklu Şehri Olarak Ankara, Tarihte Ankara Uluslararası Sempozyumu Bildiriler, C.I, Ankara Üniversitesi DTCF. Yayınları, Ankara, s Bayram, Mikail (1991), Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Damla Matbaacılık, Konya. Çam, Nusret-Ersay, Ayşe (2012), Ankara Muhyiddin Mesud (Alâeddin Camii)nin İlk Şekli ve Türk Mimarisindeki Yeri, Vakıflar Dergisi, S.38, s Darkot, Besim (1993), Ankara, İA, C.I, s Eflâkî (1987), Ariflerin Menkıbeleri, (çev. Tahsin Yazıcı), C.II, Remzi Kitabevi, İstanbul Erdem, Sargon (1991), Ankara, DİA, C.3, s Erdoğan, Emine (2005), Tahrir Defterlerine Göre Ankara Şehri Yerleşmeleri, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, VI / 1, s Ergenç, Özer (1995), Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, Ankara. Erzen, Afif (2010), İlkçağda Ankara, TTK Yayınları, Ankara. Esterabadi (1990), Bezm u Rezm, (çev. Mürsel Öztürk), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Eyice, Semavi (1996), Bizans Döneminde Ankara, Anadolu Araştırmaları, XIV, s Fıratlı, Nezih (1951), Ankara nın İlk Çağdaki Su Tesisatı, Belleten, XV / 59, s Görkay, Kutalmış (2011), Roma Dönemi Suru (M. 3. Yüzyıl Suru), Roma Dönemi nde Ankyra, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, s Güçhan, Neriman Şahin (2001), XVI-XIX. Yüzyıl Nüfus Tahminlerine Göre Osmanlı Ankarası nda Mahallelerin Değişim Süreçleri Üzerine Bir Deneme, Tarih İçinde Ankara II Aralık 1998 Seminer Bildirileri, Ankara, s Günel, Gökçe-Kılcı, Ali (2015), Ankara Şehri 1924 Haritası: Eski Bir Haritada Ankara yı Tanımak, Ankara Araştırmaları Dergisi, 3 / 1, s Hacıgökmen, Mehmet Ali (2005), Ankara Ahilerinin Ticarî Faaliyetleri ve Baciyân-ı Rûm Hakkında Bir Araştırma, OTAM, S.18, s Hacıgökmen, Mehmet Ali (2011), Ahiler Şehri Ankara. XIII-XIV-XV. Yüzyıllarda Ankara da Ahilik ve Ahiler, Kömen Yayınları, Konya. İbn Bibi (1996), El-Evamiru l-ala iye Fi l-umuri l-ala iye, (çev. Mürsel Öztürk), C.I-II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. İbnü l-esir (1987), İslam Tarihi, (çev. Abdülkerim Özaydın), C.X, Bahar Yayınları, İstanbul. Kadıoğlu, Musa (2011), Uluş İşhanı Hamamı / Palatıum?, Roma Dönemi nde Ankyra, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, s Kılcı, Ali (2010), Ankara Saraç Sinan Camisi 2008 Yılı Restorasyonu, XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (14-16 Ekim 2009), Pamukkale Üniversitesi Yayınları, İstanbul, s Öney, Gönül (1971), Ankara da Türk Devri Yapıları, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara. 78

9 Serin, Ufuk (2014), Bizans Ankarası ve Kaybolan Bir Kültür Mirası: St. Clement Kilisesi, METU JFA, 2, s Şahin, Kamil (2005), Ankaralı Şeyh İzzeddin Vakıfları ve Ak Medrese (Ogüst Mabedi), Vakıflar Dergisi, S.29, s Tanyeli, Uğur (1987), Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci ( Yüzyıl), İTÜ. Mimarlık Fakültesi, İstanbul. Tekeli, İlhan (2011), Selçuklu Döneminde Türkleşmeye Başlayan Ankara nın Öyküsü, Anadolu da Yerleşme Sistemi ve Yerleşme Tarihleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, s Urfalı Mateos (1987), Urfalı Mateos Vekayi-namesi ( ) ve Papaz Grigor'un Zeyli ( ), (çev. H. D. Andreasyan), TTK Yayınları, Ankara. 79