İSTANBUL TİCARET ODASI SEKTÖR ARAŞTIRMASI

Transkript

1 İSTANBUL TİCARET ODASI SEKTÖR ARAŞTIRMASI AYSUN KÜÇÜKYILMAZLAR İstanbul, 2004

2 İÇİNDEKİLER Sayfa I. Tanım.. 3 II. Türkiye de Tohumculuk Sektörü Tarihsel Gelişimi Türkiye deki Tohumculuğun Sektör Bazında Değerlendirilmesi Türkiye de Tohumculuk Sektöründe Faaliyet Gösteren Özel Sektör Firmaları Yetkili Kuruluşlar Dış Ticaret İhracat İhracatın Seyri İhracat Kuralları İhracat Rakamları İthalat İthalatın Seyri İthalat Kuralları İthalat Yapmaya Yetkili Kuruluşlar Gümrük Vergisi Uygulamaları ve Kısıtlamalar İthalat Rakamları Üretim Tohumluk Dağıtımları Tohumculuk Sektörüne Sağlanan Destekler Türkiye de Tohumculuk Politikaları Tohumculuğa AB Standartları. 17 III. Dünyada Tohumculuk Sektörü Genel Durum İstatistik Veriler Tohumculuk İle İlgili Önemli Kuruluşlar IIPC: Uluslar arası Bitki Koruma Konvansiyonu OECD Seed Schemes: Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Organizasyonu Tohumculuk Sertifikasyonu UPOV: Uluslar arası Yeni Bitki Çeşitlerini Koruma Birliği ISTA: Uluslar arası Tohumluk Test Birliği FIS: Uluslar arası Tohumculuk Ticaret Federasyonu 22 IV. Sonuç 23 V. Kaynaklar. 24 2

3 I.TANIM Tohum; döllenme sonucunda meydana gelen ve embriyosu bulunan generatif kısım içeren bitki kısımlarına verilen isimdir. Tohumluk ise bitkilerin çoğaltımı için, diğer bir ifadeyle, yeni bitkiler elde etmede kullanılan tohumi yumru, fide, fidan, çelik gibi generatif ve vegetatif bitki kısımlarını tanımlar. Bitkisel üretimde ulaşılabilecek verim üst sınırını doğrudan, üretim sürecinde kullanılan diğer tüm girdilerin verimlilik seviyelerini ise dolaylı yoldan etkileyen tohumluk, son derece önemli bir tarımsal girdidir. Çok basit bir ifade ile tohum; bitkisel üretimin temel girdisidir. Bitkisel üretimde genetik enformasyon öne çıkan bir konudur ki zaten pekçok sebze, tahıl, yemeklik baklagil vb nde mevcut olan genetik enformasyon, tohum yolu ile bir türden diğerine aktarılmaktadır. Tohum bu sebeple çok önemlidir ve yeni bitki çeşitlerine ait kaliteli tohumlukların ve her türlü benzeri bitki çoğaltım materyallerinin zamanında tedarik edilmesi gerekmektedir. Gıda insan oğlunun temel ihtiyaçlarından birisidir ki iklim ve yeryüzü koşullarına göre elde kaynakların değerlendirilmesi sonucu bu ihtiyacın giderilmesine çalışılmıştır. Bitki yetiştirme konusunda temel olan tohumun kullanılması tarımın başlangıcı olmuştur. Dünya üzerindeki nüfus artışına oranla artan gıda ihtiyacını karşılama amacı, yeni yöntemler keşfederek tarımsal üretimin arttırılmasını zorunlu kılmıştır. II. TÜRKİYE DE TOHUMCULUK SEKTÖRÜ 1. Tarihsel Gelişimi Türkiye Cumhuriyet ile birlikte tarihindeki ilk planlı ve sistemli denilebilecek olan tohumculuk faaliyetlerine başlamıştır ile 1960 yılları arasında informal tedarik hüküm sürmüştür. Bu yıllar arasındaki faaliyetlerin yalnızca tohum üretimi ile sınırlı kalması bir revizyon ihtiyacını doğurmuş ve 1963 yılında 308 sayılı Tohumların Kontrol ve Sertifikasyonu Hakkındaki Kanunu nun yürürlüğe girmiştir. Bu kanun ve buna göre çıkarılan yönetmelikler çerçevesinde; Türkiye de tohumculuk sektöründeki üretim, tescil ve sertifikasyon, kontrol ve ticaret konusundaki işlemler yürütülmektedir. Kanunun amacı; tarla ve bahçe mahsulleri, sebze ve yem bitkileri tohumluklarının çeşit safiyetini devam ettirmek, fiziksel vasıflarını muhafaza etmek ve dolayısıyla çiftçilere garantili ve niteliği daha yüksek tohumluk sağlamaktır. Bu gelişmeleri Türkiye aynı yıl ISTA ya (Uluslar arası Tohumluk Test Birliği), 1966 yılında da OECD sertifikasyon sistemine üye olmuştur. 3

4 Söz konusu kanunun çıkarılmasını takiben Tarım Bakanlığı tohumculuk konusunda yetkilendirilmiştir. Tohumluk yetiştiren, satan, dağıtan, ithal ve ihraç eden bütün özel ve tüzel kişiler ve tüzel kişiliği haiz olmasa dahi, Devlete, katma ve özel bütçeli dairelere, belediyelere ve iktisadi Devlet teşekküllerine ait işletme ve kurumlar, bu kanun hükümleri dahilinde Tarım Bakanlığı nın teftiş ve denetlemesine tabi bırakılmıştır. Ayrıca memleket içinde yetiştirilen, satılan, dağıtılan, ithal ve ihraç edilen tohumluklar Tarım Bakanlığı ve Tarım Bakanlığı nca görevlendirilecek teşekküller tarafından tescil, kontrol ve sertifiye edilmekte ve bunlara gerekli sertifikalar verilmesine ve gene memleket içinde yetiştirilen, dağıtılan, satılan, ithal ve ihraç edilen tohumluklardan hangilerinin bu kanuna tabi tutulacağının her yıl Tarım Bakanlığı tarafından tespit edileceği ve Resmi Gazete de ilan olunacağı da belirtilmiştir. Kaldığımız yerden devam edecek olursak; kanunun çıkması ile birlikte sektöre giren özel sektörün yalnızca tohum ithalatını değil aynı zamanda sektörde mevcut teknolojik gelişmelerin, çeşitlerinin geliştirilmesi ile işleme ve pazarlama unsurlarının da Türkiye ye getirilmesinde rol aldığı görülmüştür. Zaten bunlar sektörün Türkiye deki durumunu değiştirmiş ve gelişimine yardımcı olmuştur. Tohumculuğun bugünkü gibi özel sektörün de yer aldığı bir sanayi haline gelmesinde 1982 yılında tohum fiyatlarının serbest bırakılması, 1984 yılında tohumluk ithalatının serbest bırakılması ve 1985 yılında tohumluk teşvik kararnamesinin çıkarılmasının da büyük etkisi bulunmaktadır yılından sonra sektörde özel sektörün ağırlığının gözlenmesi ile beraber, özel ve kamu sektörünün birlikte gerçekleştirdiği faaliyetler de devam etmiştir. Bu gelişme rakamlara da yansımış; 1963 yılında piyasada sektörde faaliyet gösteren 5 özel şirket mevcut iken, bu sayı 1983 yılında 10 çıkmıştır ki şu anda Türkiye de ulusal ve uluslar arası olmak üzere yaklaşık 110 firma tohumculuk sektöründe faaliyet göstermektedir. 2. Türkiye deki Tohumculuğun Sektör Bazında Değerlendirilmesi 2000 yılı rakamlarına göre Tarım ve Köyişleri Bakanlığı na bağlı olarak 31 kamu, 87 özel sektör ve 21 çekirdek kuruluş olmak üzere toplam 139 kuruluş faaliyet göstermektedir. Bu kamu kuruluşlarının 17 tanesi Araştırma Enstitüsü, geri kalan 14 tanesi ise üretme istasyonu ile tarım satış kooperatifleri birliğidir. 4

5 Tablo 1: Tohumculuk Endüstrisinde Entegrasyon ve İş Bölümü KONU ORAN Pazarlama Kamu Özel Tohumluk İşleme Kamu Özel Tohumluk Üretimi Kamu Özel Çeşit Geliştirme Kamu Özel Temel Bitki Islahı Kamu Kaynak: T.C.Başbakanlık Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarım ve Köyişleri Bakanlığı kayıtlarına göre 1963 yılında başlayan tescil işlemlerinden bugüne kadar gerçekleşen kayıtlara göre yapılan hesaplamalar sonucunda ülkemizde 60 değişik bitki türünde 1134 çeşit tohum tescil edilmiştir ve bugün üretimde olan çeşit sayısı 743 tür. Kendine döllenen bitkilerde (tahıllar, baklagiller ve yem bitkileri gibi) çeşitlerin tamamına yakını kamu araştırma kuruluşlarına ait iken, yabancı döllenen mısır, ayçiçeği ve sebze türlerinden özelikle F1 hibrit çeşitlerinde özel sektörün öne çıktığı belirlenmiştir. Tablo 2: Sektöre, Üniversitelere Göre Tohum Üretim Yüzdeleri ÜRÜN ÇEŞİT KAMU ÖZEL ÜNİVERSİTELER SAYISI SEKTÖRÜ SEKTÖR Buğday (%86) 11 8 Yemeklik Tane (%95) - 2 (5) Baklagiller (Nohut, mercimek, bakla, fasulye) Yem bitkisi (%50) 22 6 Pamuk (%40) 27 (%54) 1 (%2) Hibrit mısır (%18) 58 (%82) - Ayçiçeği (%37) 30 (%63) - Patates (%19) 40 (%79) 1 (%2) Kaynak: Türkiye de Tohumculuk Sektöründe Faaliyet Gösteren Özel Sektör Firmaları Bugün Türkiye de üretilen sebze, patates, hibrit ayçiçeği ve hibrit mısır tohumluklarının tamamına yakını özel sektör eliyle üretilmektedir yılından itibaren faaliyet gösteren özel sektör bugün itibariyle tohumculuk sanayinde önemli 5

6 bir paydaya sahiptir. Bunun nedeni bu firmaların ABD ve Avrupa daki teknolojilerden yararlanarak nitelikli tohum kullanabilmeleri ve önemli firmalarla aynı pazarı paylaşabilmeleridir. Türkiye de özel firmaların durumu şu şekildedir: a) Tamamen yerli sermayeli olup, yabancı şirketler ile herhangi bir teknoloji alışverişinde bulunmayan firmalar b) Tamamen yerli sermayeli olup, genetik materyali dışardan sağlayarak kendi markası veya yabancı şirketlerin markası ile pazarlayan firmalar c) Yabancı sermaye ile ortak olup, genetik materyali dışardan sağlayarak kendi markası veya yabancı şirketlerin markası ile pazarlayan firmalar d) Tamamen yabancı sermayeli olup, kendi markaları ile tohum pazarlayan firmalar. 2.2.Yetkili Kuruluşlar Bahsedilen gelişmeler, tohumculuk sektöründeki faaliyetleri koordine etmek ve sektörü dünya standartlarına taşımak amacıyla 1986 yılında Türkiye Tohumculuk Endüstri Derneği nin (TURK- TED) kuruluşunun resmileşmesine ve İstanbul da çalışmalarına başlamasına sebep olmuştur. Dernek 1991 yılında Ankara da da bir büro açmıştır ve bugün uğraş alanları mısır, pamuk, patates, buğday ve diğer tahıllar, sebze, silajlık ve diğer yemlik bitkiler, sorgum, soya, sudan otu, pancar ve yonca tohumu olan 60 özel ve bir tane devlet kuruluşu olmak üzere toplam 61 üye firması ile faaliyetlerine devam etmektedir. Dernek Uluslar arası Tohumculuk Federasyonu nun da (ISF) üyesidir. Derneğin kuruluş amaçları: a) Üyelerin haklarını ve çıkarlarını korumak, b) Tohumculuk sektöründe faaliyet gösteren üyelerinin yurtiçi ve dışı bağlantılarını sağlamak, korumak, c) Üyelerin konu hakkında bilgilerini arttırıcı eğitim, gezi, sempozyum, konferans vb düzenlemek. Derneğin hedefleri; a) Fransa daki GNIS ve Hollanda daki NAK gibi önemli bir rolü ve sorumluluğu olan bir tohumculuk organizasyonunu kanuni bir çerçevede Türkiye de oluşturabilmek, b) OECD (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü), ISTA (Uluslararası Tohumculuk Muayene Derneği), UPOV (Uluslararası Yeni Bitki Türlerini Koruma Birliği), ISF (Uluslararası Tohumculuk Derneği) ve AB kuralları ile karşılaştırılabilir bir ulusal tohumculuk sistemi oluşturabilmek, 6

7 c) UPOV a üye olabilmek, Bugün bu dernek dışında Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TIGEM), Zirai Donatım Kurumu, Tariş, Çukobirlik gibi kamu kuruluşları da özellikle buğday, arpa, pamuk ve çeşitli yem bitkileri tohumluluklarının üretimi konusunda faaliyetlerine devam etmektedirler. Diğer yandan halen Tarım ve Köyişleri Bakanlığı na bağlı olarak Tohumculuk Dairesi Başkanlığı bu konuda hizmet vermektedir. Başkanlığın görevleri; a) Bakanlığın ve Genel Müdürlüğün tohumculuk politikalarının belirlenmesine katkıda bulunmak ve bu politikaları uygulamak için gerekli her türlü tedbiri almak, b) Sertifikalı tohumluk kullanımının yaygınlaştırılması ve desteklenmesi ile ilgili tedbirleri almak, bu çerçevede gerekli mevzuatı hazırlamak, c) Hükümet programı ve kalkınma planları, yıllık programlar ve Bakanlar Kurulu kararları ile öngörülen hedeflere uygun olarak bitkisel üretimin ve kalitesinin artırılmasına hizmet edecek her türlü tohum, yumru, fide, fidan, çelik, soğan vb. çoğaltım materyaline olan ihtiyaçları tespit etmek, temini ve tahsisini sağlamak, ç) Her türlü tohum, yumru, fide, fidan, çelik, soğan vb. çoğaltım materyaline ait ülkesel tohumluk üretim, tedarik ve dağıtım programını belirlemek ve uygulamak, bunlarla ilgili mevzuatı hazırlamak, yayınlamak ve uygulamak, d) Tarımsal özellikleri yönünden üstün vasıflı coğaltım materyallerinin özellikleri hakkında bilgi toplamak, e) Tohumluk üretimleri için gerekli ebeveyn ve kademeli tohumlukların üretim programlarını hazırlamak ve bu konuda gerekli tedbirleri almak, f) Tohumculuk sektörünün gelişmesi için gerekli tedbirleri almak, uygulamak ve bu konuda teşvik edici uygulamalar için yasal düzenlemeler dahil gerekli düzenlemeleri yapmak, g) Süs bitkileri çoğaltım materyalinin üretim, tedarik, dağıtım, ithal ve ihracı ile ilgili her türlü mevzuat hazırlamak, uygulamak ve bu konuda gerekli tedbirleri almak, ğ) Tohumculukla ilgili yayınları hazırlamak ve bastırılmasını sağlamak, h) Gerekli durumlarda taşra ve Bakanlık dışı kuruluşlarla işbirliği yapmak ve koordinasyonu sağlamak, ı) Tohumculuğun geliştirilmesine yönelik Tohumculuk Çalışma Grubu, Danışma Kurulu Tohumculuk İhtisas Kurulu ve diğer toplantıları düzenlemek, 7

8 i) Tohumculukla ilgili yabancı ülke ve yurtdışı kuruluşlarla Bakanlığın tohumculukla ilgili politikaları ve uygulamalarının takibi ve geliştirilmesi ile tohumculuk alanında uyum konusunda işbirliği yapmak ve gerekli ortak faaliyetleri yürütmek, j) Tohumculuğun geliştirilmesiyle ilgili projeleri hazırlamak ve uygulamak, bu konuda Bakanlığın diğer birimleri ile işbirliği yapmak. k) Tabii kaynaklarımızın korunması açısından nesli tehlikede olan yumrulu ve soğanlı süs bitkilerinin varlığının korunması için gerekli tedbirleri almak ve uygulamak, l) Tohumculukla ilgili gerekli eğitim çalışmalarını yapmak veya yaptırmak, m) Nesli tehlike altında olan bitki ve hayvan türlerinin uluslar arası ticaretini düzenleyen CITES yönetmeliği (Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşmenin Uygulanmasına Dair Yönetmelik) çerçevesinde CITES kapsamına giren bitki türlerinin ithalat ve ihracat izinlerini vermek, CITES ile ilgili konularda diğer Bakanlık ve uluslar arası kuruluşlarla işbirliği yapmak. n) Doğal Çiçek Soğanlarının sökümü, Üretimi ve İhracatına Dair Yönetmelik gereğince Bakanlık tarafından yapılması gereken işleri yapmak, görevleri ifa etmek, o) 308 Sayılı Tohumlukların Tescil, Kontrol ve Sertifikasyonu hakkındaki kanun çerçevesinde tohumluk tedariki ile ilgili görevleri yerine getirmek, Bu kanun ve hazırlanan ilgili yönetmeliklerle belirlenen Genel Müdürlüğünün üye olduğu komitelerde üye olarak yer almak. ö) Tohumlukların üretim, ithal veya ihraç miktarlarını tespit etmek, ilgili istatistik verileri toplamak veya kayıtlarını tutmak, p) Her türlü tohumluk ve bitkisel çoğaltım materyalinin kalitesinin uluslararası ithal ve ihraç şartlarına uygunluğunu temin etmek, r) Genel Müdürlükçe verilecek benzeri görevleri yapmak. 3. Dış Ticaret Türkiye de tohumlukların ihraç ve ithal edilmesine yönelik olarak 308 sayılı kanunun 11.maddesine göre; Tarım Bakanlığı yetkili kılınmış ve Bakanlıktan ithal ve ihraç müsaadesinin alınmasının mecburi olduğu belirtilmiştir İhracat İhracatın Seyri Türkiye de tohumluk endüstrisi özellikle 380 sayılı kanunun çıkarılmasından ve bunu takiben özel sektörün piyasaya girmesinin ardından uluslar arası bir şekil kazanmıştır. Bu da Türkiye yi bu sektörde dünyada kendine bir yer edinmesine, üretim hacminin artarak bir ihracat kapasitesine sahip olmasını sağlamıştır. İhracat 8

9 rakamı döneminde ortalama 144 ton olarak gerçekleşmiş iken bu rakam döneminde 9154 tona çıkmıştır İhracat Kuralları Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tohumluk İhracatı Uygulama Genelgesi (2003/4) e göre; ilgili mevzuata göre üretilip yurt içi asgari tohumluk standartlarına uygunluğu tespit edilmiş bulunan tohumluklar ihraç edilebilirler. Buna göre tohumluk ihraç iznini vermeye yetkili kuruluş Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü ile İl Müdürlükleridir. İthal edilmiş bir tohumun tekrar yurt dışına gönderilmesi durumunda ise sadece TÜGEM den ihraç izninin alınması gerekmektedir. Diğer yandan her yıl Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ve ülkemizden ihraç edilecek Doğal Çiçek Soğanları listesinde belirtilen tür veya alt türlere ait soğanlar dahil her türlü çoğaltım materyalinin (yaprak, tohum, çiçek vs) ihraç edilebilmesi için sadece Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ndan (TÜGEM) ihraç izni alınması şarttır İhracat Rakamları Tablo 3: Tohum İhracat Rakamları (ton) ÜRÜN Buğday Mısır (hibrit) Çeltik Ayçiçeği (hibrit) Pamuk Sebze Yem Bitkisi Çim Kaynak: T.C. Başbakanlık Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 3.2. İthalat İthalatın Seyri Yasal ve idari engellerin kalkmasını takiben özel tohumculuk kuruluşları piyasaya girmişler ve direkt olarak ticari tohumluk ithal ederek yurt içi piyasaya pazarlamışlardır. Bunun sonucu olarak yılları arasında 2607 ton olarak gerçekleşen ithalat rakamı yılları arasında ton olmuştur ancak bu hızlı artış devam etmemiş, yıllarında ithalatın hızı kesilmiş ve bu rakam 8200 tona düşmüştür. Şaşırtıcı bir şekilde bu düşüşte sürekli olmamış ve yıllık ortalaması tona ulaşmıştır. Bu dönemlerde en çok ithal 9

10 edilen ürünler ağırlıklı olarak patates, mısır, buğday, sebzeler ve bazı yem bitkileri olmuştur İthalat Kuralları Türkiye büyük bir tarımsal çeşitlilik ve üretim potansiyeline sahiptir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tohumluk İthalat Uygulama Genelgesi (2003/1) ne göre ülkemiz bitki çoğaltım materyali karşılama ihtiyaçlarını karşılamada; a) Çeşit transferi, b) Muhtelif sınıf ve kademelerde ebeveyn tohumluk temini ve, c) Gerekli durumlarda ise sertifikalı tohumluk ithalatına başvurmaktadır. Bununla beraber tohumculuk endüstrisi kapsamında faaliyet gösteren tüm şirketler için söz konusu olmak üzere, tohumluk tedariklerinin tamamıyla ithalata dayalı bir anlayışla sürdürülmesine izin verilmez. Tohumluk ithalatının sebebi; yurtiçi tohumluk üretimini arttırmak ve her türlü tohumluk ihracatını özendirmektir. Burada çiftçilerden gelecek olan üstün vasıflı ve kaliteli her türlü tohumluk talebinin karşılanabilmesi amacıyla Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ilke olarak bir yandan yurt içi tohumluk üretimini arttırma yönünde çaba göstermekte diğer yandan ise ileri teknolojilerin ülkemize transferini mümkün kılmak için gerekli her türlü destek ve kolaylığı sağlamaktadır. İthal edilecek olan tohumluk ve diğer çoğaltım materyallerinin türü, çeşidi, sınıfı ve kademesi, ülke ihtiyaçları göz önünde bulundurularak Bakanlık tarafından belirlenir İthalat Yapmaya Yetkili Kuruluşlar 1) Tohumluk üretiminde kullanmak veya sertifikalı sınıf tohumluk olarak çiftçi ya da üreticilere doğrudan ya da bayileri aracılığı ile satış yapmak gayesiyle ithalat yapan kuruluşlar. 2) Kendi kuruluşları ya da sözleşmeli çiftçilerinin tohumluk ihtiyacını karşılamak gayesiyle ithalat yapan gıda ve yem sanayi kuruluşları. 3) Daha önce hiç ithalat yapmamış olan tohumluk üreticisi adayı kuruluşlar. 4) Araştırma ve demonstrasyon çalışmalarında kullanmak gayesiyle ithalat yapan kuruluşlar Gümrük Vergisi Uygulamaları ve Kısıtlamalar Tohumluk konusunda Gümrük Vergisi uygulamaları ve kısıtlamaları şöyledir: 1) Hangi bitki türlerine ve çoğaltım materyali kategorilerine Gümrük Vergisi Muafiyeti tanınacağı Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından tanınmaktadır. 10

11 2) Yeşil alan ve çimlendirme amacıyla kullanılacak buğdaygil yem bitkisi tohumluklarına Gümrük Vergisi muafiyeti uygulanmaz. Ancak bu muafiyet yurt içinde tescil edilmiş buğdaygil yem bitkisi çeşitlerine ait tohumlukların ithalatından uygulanabilir. 3) Patates tohumluğu ithalatında yalnızca, 01 Ocak-15 Haziran tarihleri arasındaki dönemde fiili ithalatı yapılacak olan tohumluklara Gümrük Vergisi muafiyeti tanınır. Bu dönem dışında yurda sokulacak patates tohumlukları için ise Gümrük Vergisi muafiyeti uygulanmaz. 4) Anaç (elit) patates tohumluklarını gerek kendi kuruluşları, gerekse diğer tohumluk üretici kuruluşlar veya sözleşmeli çiftçiler vasıtasıyla sertifikalı tohumluğa dönüştüren firmalar, yıl sonu itibariyle, ithal ettikleri toplam anaç tohumluk miktarının en az beş katı kadar sertifikalı tohumluk ürettiklerini belgelemek zorundadırlar. Anaç patates tohumluk ithalatlarında; bir önceki yıl ithal ettikleri anaç tohumluk miktarını sertifikalı tohumluğa dönüştüren kişi ve kuruluşlara, sertifikalı tohumluğa dönüştürdükleri miktarları karşılayacak oranda anaç tohumluk ithaline izin verilir İthalat Rakamları Tablo 4: Tohum İthalat Rakamları (ton) ÜRÜN Buğday Arpa Mısır (hibrit) Ayçiçeği (hibrit) Pamuk Sebze Kaynak: T.C. Başbakanlık Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 4. Üretim Türkiye, sahip olduğu zengin toprak örtüsü ve üzerinde bulunduğu iklim kuşağı bakımından tohum üretimi için uygun şartlara sahip bir ülkedir. Burada teknik iş gücünün öneminin de unutulmaması gerekmektedir. Türkiye de tohumluk üretimi 1980 li yılların ikinci yarısına kadar kamu ağırlıklı bir üretim sistemine dahil olmuştur. Ancak daha sonraları özel sektörün tohumculuk sanayinde aldığı rol ile birlikte yönlendirilen sektörde yeni yerli ve yabancı firmaların kurulmasından sonra özellikle sebze, patates, hibrit mısır ve hibrit ayçiçeğinde tedarikin yaklaşık %100 ünü bu firmalar sağlamışlardır. 11

12 Tablo 5: Türkiye deki Tohum Üretim Miktarları (ton) ÜRÜN Buğday Arpa Mısır (hibrit) Ayçiçeği (hibrit) Soya Patates Pamuk Sebze Çeltik Kaynak: T.C. Başbakanlık Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tablo 6: Sertikalı Tohum Üretim, Destek, Talep Oranları ÜRÜN EKİM ALANI (000HA) TOHUM TALEBİ (ton) TEDARİK EDİLEN TOHUM (ton) KARŞILAMA ORANI (%) (son 3 yılın oranı) Buğday Arpa Mısır (hibrit) Çeltik Nohut Kuru fasulye Ayçiçeği (hibrit) Patates Soya fasulyesi Yerfıstığı Pamuk (kütlü) Sebze Hayvan Pancarı Şeker Pancarı Kaynak: T.C.Başbakanlık Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Yapılan istatistikler sonucu denilebilir ki son yirmi yılda tohumluk üretimi yaklaşık %50 oranında bir artış göstermiştir. 12

13 Tablo 7: Türkiye de Tohum Tedariki İçinde Özel Sektörün Payı (%) YIL Buğday Arpa Soya Mısır (hibrit) Ayçiçeği (hibrit) Patates Pamuk Sebze Yem Bitkisi ,2 0,0 41,2 91,2 100,0 48,9 0,0 94,4 10, ,9 12,3 79,1 95,2 100,0 68,5 1,4 93,8 23, ,5 8,8 94,9 97,3 98,8 99,2 1,2 96,5 13, ,2 3,8 100,0 98,5 99,0 99,0 1,3 99,7 11, ,0 7, ,6 4 99, ,1 5, ,8 99,8 7 99, ,8 6,4 99, ,7 13, ,5 13,3 94,4 99,8 100,0 99,9 23,4 99,8 52, ,53 13, ,8 99,5 99,8 23,2 99,7 31, ,53 10,75 93,8 99,2 99,4 99,8 31,9 99,5 26,5 Kaynak: T.C.Başbakanlık Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tablo 8: Kamu ve Özel Sektör Tohumluk Üretimi (%) (Birim:TON) YIL Buğday Arpa Soya Mısır Ayçiçeği Patates Pamuk Sebze (hibrit) (hibrit) KAMU ÖZEL TOPLAM Ö.S %Sİ 13,5 13,3 97,4 99, ,9 23,4 98,8 KAMU ÖZEL TOPLAM Ö.S %Sİ ,8 99, ,7 KAMU , ÖZEL TOPLAM , Ö.S %Sİ 9,88 13, ,8 99,5 99,8 23,2 99,7 KAMU ÖZEL TOPLAM Ö.S %Sİ 5,5 10,31 93, ,5 99,8 45,9 99,5 Kaynak: T.C.Başbakanlık Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 13

14 Rakamlardaki artışların daha fazla olması muhtemel iken bunları engelleyen, yani tohum üretimini yetersiz kılan çeşitli nedenler mevcuttur. TÜGEM bu nedenleri ve bunlara ilişkin çözüm önerilerini aşağıdaki şekilde belirtmiştir: 1) Tohum Yetiştiricisi üreticiler ufak ölçeklidir ve mesleki organizasyonları bulunmamaktadır; bu sorunu aşmak için tohum sanayicisi firmaların karşısında toplu ve tip sözleşme yapabilecek, 308 sayılı yasada tarifi yapılan nüve çiftçilerin ve/ veya nüve çiftçi birlik veya kooperatiflerinin oluşturulması gerekmektedir. 2) Ülkemizde izolasyon mesafelerini sağlamak çok zordur; bu sorunu aşmak için ülke çapında belirlenecek bölgelerde, tohum üretimine öncelik verilecek öncelikli bölgelerin tesisi gerekmektedir. 3) Sözleşmelere uyulmaması durumunda ülkemizde yargı süreci çok yavaş ve adaletsiz işlemektedir; bu bağlamda tohum üretiminde öncelikli bölgelerde tohum çoğalttıran ve çoğaltanların meslek örgütlerinin beraberce saptayacakları ehil ve adil bilirkişi ler belirlenmesi ve mahkemelere gitmeden önce taraflar arasında uzlaşmayı sağlayacak hakem müesseseleri nin kurulup çalıştırılması ile sorunların hızlı bir şekilde çözülmesi mümkün olacaktır. 4) Ülkemizde kendine döllenen çeşitlerde her türlü korsan çoğaltımı ve bunların satışlarını engelleyecek yasalar bulunmamaktadır; çözüm olarak yaklaşık 10 senedir gündemde olan ve henüz çıkartılamayan UPOV sözleşmesine uygun ıslahçı hakları yasası nın çıkartılması ve sertifikasız ve açıkta tohum satışının engellenmesi gerekmektedir. 5) Islahçı Hakları Yasasının ülkemizde henüz yürürlüğe girmemiş olması özellikle kendine döllenen tohumlarda özel sektörün yatırım yapmasını engellemektedir. Bunun aksine özel sektör hibrit çeşitlerin egemen olduğu türlerde tohumluk dağıtımının hemen hemen tamamını elinde bulundurmaktadır. Özel sektörün türler üzerindeki payı Tablo 7 de ayrıntılı olarak verilmektedir. 6) Tohumluk üretiminde yetiştiricileri eğitecek ve teknik takipleri yapabilecek ihtisas sahibi teknik elemanlar ile yetiştiricilere yönelik hazırlanmış teknik bültenler eksiktir; bu durumu düzeltmek için ise bir yandan daha somut ve teknik eğitimi sağlayacak bir eğitim reformu yapılmalı, diğer yandan ise yukarıda sayılan yeniden yapılanma içerisinde yer alacak tohum sanayicisi ve çoğaltıcısı birimlerin ortak çalışmaları sonucu hazırlanacak teknik bültenlerin, Tarım Bakanlığı Basımevinde bastırılarak, teknik teşkilat tarafından üreticilere aktarımı yararlı olacaktır. 7) Ülkemizde her platformda sıkça sözü edilen işçilik maliyetleri ucuzluğu salt birim zamanda bir kişiye ödenen ücret olarak ele alındığında doğru olsa da, ürün maliyeti içerisindeki oran olarak gayet yüksektir; bu maliyetleri düşürmek için her seviyede bir kişi yerine birçok kişi istihdamı gerektiren niteliksiz iş gücünün seviyesi yükseltilip, işgücü verimliliği arttırılmalı, vergi kaçırmayan firmalardan dünyada en 14

15 yüksek oranlarda vergi tahsilatını yapan devletimizin uyguladığı vergi oranları azaltılmalıdır. 8) Ülkemizde tohumluk üretimiyle ilgili sorunların yanı sıra çiftçilerin sertifikalı tohumluk kullanma konusundaki taleplerinin düşük oluşu kaliteli tohumdan beklenen yararların bitkisel üretime yansıması güç olmaktadır. 5.Tohumluk Dağıtımları (Birim: TON) Tablo 9: Tohumluk Dağıtımları (Birim:TON) YIL Buğday Arpa Soya Mısır Ayçiçeği Patates Pamuk Sebze (hibrit) (delinte) Kaynak: T.C.Başbakanlık Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 6. Tohumculuk Sektörüne Sağlanan Destekler Söz konusu destekler şunlardır: a) T.C. Ziraat Bankası tarafından sağlanan Yatırım ve İşletme Kredileri, b) Hazine Müsteşarlığı Teşvik Uygulama ve Genel Müdürlüğü nce sağlanan teşvikler, c) Tohumluklara ve diğer bazı bitkisel çoğaltım materyaline uygulanan sübvansiyonlar, d) T.C. Ziraat Bankası tarafından sağlanan tohumluk kredileri, e) 5254 sayılı kanun ile ilgili kararnameler çerçevesinde Doğal Afetlerden Zarar Gören çiftçilere ödünç tohumluk verilmesi, f) Tohumlukların dış alımında uygulanan gümrük vergisi ve fon kesintisi muafiyetleri. 15

16 Tablo 10: Yıllar İtibariyle Çiftçiye İntikal Eden Tohumluk Fiyatları (TL/KG) YIL Buğday Arpa Soya Mısır Ayçiçeği Patates Pamuk Sebze (hibrit) (delinte) Kaynak: T.C.Başbakanlık Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 7. Türkiye deki Tohumculuk Politikaları Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tohumculuk sektörünün geliştirilmesine yönelik olarak uygulanacak politikaları aşağıdaki şekilde belirtmiştir: a) Milli tohumculuk sanayinin geliştirilmesi: Ekolojik ve ekonomik fırsatların değerlendirilmesi sureti ile ihracat potansiyelinin arttırılması. b) Teknoloji transferi: Her yıl yeni bitki çeşitlerinin deneme amacıyla ülkemize getirilmesi ve bu bağlamda yurt içi tohumluk şirketlerinin yurt dışı şirketlerle ortaklık anlaşmaları çerçevesinde işbirliği yapılması. c) Özel sektör girişimciliğine dayalı bir tohumculuk sektörüne öncelik verilmesi: Her türlü tohumluk ve bitkisel çoğaltım materyali üretimlerinin özel sektör kuruluşlarına veya en azından kamu ve özel sektör işbirliği girişimlerine geçmesi. d) Kurumsal değişim ve AB ye uyum: Tohumculuğu ilgilendiren tüm alanlarda çağdaş ve uluslar arası kabul edilebilirliği olan ve AB ye uyum için gerekli her türlü mevzuatın hazırlanması ve uygulanması. e) Tohumculuk sektöründe çağdaş yapılanma: Bazı Avrupa ülkelerinde mevcut olan tohumluk sertifika yetkisinin akredite olmuş ve kamu tarafından denetlenen özel kuruluşlara verilmesi yönteminin Türkiye de uygulanması. f) Tohumculuk sektörünün desteklenmesi: Özel sektörde faaliyet gösteren firmaların kamu tarafından desteklenmesi. g) Tohumluk ithalatında tohum sağlığı ve kalitesinde önem verilmesi. 16

17 8. Tohumculuğa AB Standartı Avrupa Birliği ne üye olma yolunda çalışmalarına hızla devam eden ülkemizde son olarak hükümet, tohumculukta AB standartlarının getirilmesini öngören yeni bir yasa tasarısını TBMM ye göndermiştir. 43 maddelik yeni yasa tasarısında aşağıdaki maddeler yer almaktadır: 1) Tohumluk ve tohumculukla ilgili tanımlar yenilenmiş, tohumların kapsamı genişletilmiştir. 2) Geleneksel yöntemlerle ıslah edilen veya geliştirilen bitki çeşitlerinin yanı sıra biyoteknolojik usuller sonucunda geliştirilen çeşitlerin de kapsama alınmasına imkan sağlanmıştır. 3) Çeşitlerin kayıt altına alınmasında sadece tescil konusu ele alınmazken, bunun yanında çeşitlere üretim izni verilmesi ile standart tohumlukların ve genetik kaynakların da kayıt altına alınmasına imkan sağlanmıştır. 4) Tohumluk üretimi alanları ve bölgelerinin belirlenmesi sağlanırken, herkesin istediği yerde istediği şekilde tohumluk veya ürün üretmesinin önüne geçilmiş ve böylece ülkesel tohumluk üretimi ve ürün yetiştiriciliği disiplin altına alınmıştır. 5)Tohumlukların üretimi, satışı, dağıtımı ve diğer ticari faaliyetleri disiplin altına alınırken, bu faaliyetleri yürüten gerçek ve tüzel kişilerin ruhsatlandırılması şartı getirilmiştir. 6) Tohumculuk sektörü yeniden yapılandırılırken tohumculuk ile uğraşan kişi veya kuruluşların temsil edildiği, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşu statüsünde alt birlikler ile Türkiye tohumcular birliği kurulacaktır. 7) Kanun kapsamında kayıt altına alınan çeşitlere ait tohumlukları kullanan yetiştiricilerden bir şekilde bu zarara uğradıkları tespit edilenlerin tazminat talep etmelerine imkan sağlanmıştır. 8) Bu yöndeki cezalar günün şartlarına göre yeniden belirlenmiştir. III. DÜNYADA TOHUMCULUK SEKTÖRÜ 1. Genel Durum Tohumculuk sektörünün gelişmesinin nedeni, dünyadaki gelişmiş ülkelerin yaptığı yatırımlardır. Daha önce belirtildiği üzere tohum bitkisel üretimin en önemli girdisini oluşturmaktadır ki bunun önemini kavrayan gelişmiş ülkeler bu girdi üzerinde gerçekleştirdikleri geliştirme ve değiştirme çalışmaları sonucu tohum sanayinin bugünkü şeklini almasını sağlayarak önemli bir yol kat etmişlerdir. 17

18 Dünyada yılda yaklaşık 30 milyar dolarlık tohumun satışının ticari olarak yapıldığı hesaplanmıştır. Ülkeler arasındaki tohum alışverişindeki bu artışın nedeni; Dünya Ticaret Örgütü nün kurulmasını takiben gerçekleşen anlaşmalardır. Bunun sonucunda tohumculuk alanında yapılan ihracat ve ithalatlar sonrasında gerçekleşen ticaret 3,6 milyar dolara ulaşmıştır. Bugün bahsi geçen 3,6 milyar doların %20 lik oranına sahipliğiyle sektörde Amerika Birleşik Devletleri en büyük pazar payına sahiptir. ABD de yaklaşık 60bin tohum çeşidi üretilmekte ve satışı yapılmaktadır. Avrupa Birliği ülkeleri içerisinde en geniş tohumluk arazisine sahip olan ülkeler sırasıyla Fransa, Almanya, İtalya, İngiltere, İspanya ve Hollanda dır. Dünyada en fazla tohum ithalatı yapan ülkeler Meksika, Kanada, Japonya, Hollanda, İtalya, Fransa, Arjantin, İspanya ve Çin dir. İhracatçı ülkeler ise başta ABD olmak üzere Hollanda, Fransa, Danimarka, Almanya, Kanada ve Belçika dır. Dünyada en fazla tohum ticaretinin yapıldığı ürün ise mısırdır. 2. İstatistik Veriler (Kaynak :ISAAA) Tablo 11: Bazı Ülkelerde Tohumculuk ve Bitkicilik İçin Mevcut Ticari Pazarlardaki Tahmini Değerler (milyon USD) ÜLKE DAHİLİ TİCARİ DAHİLİ TİCARİ ÜLKE PAZAR PAZAR ABD 7500 Yunanistan 140 Çin 3000 Mısır 140 Japonya 2500 Belçika 130 CIS 2000 Şili 120 Fransa 1370 Nijerya 120 Brezilya 1200 Kenya 100 Almanya 1000 Yeni Zelanda 90 Arjantin 930 Slovakya 90 İtalya 650 İsviçre 80 Hindistan 600 Finlandiya 80 İngiltere 570 Paraguay 70 Kanada 550 İrlanda 60 Polonya 400 Portekiz 60 Meksika 350 Bangladeş 60 İspanya 300 Kolombiya 40 Hollanda 300 Bolivya 35 Avustralya 280 Peru 30 Macaristan 200 Zimbabve 30 Danimarka 200 Slovenya 30 18

19 İsveç 200 Suudi Arabistan 18 Avusturya 170 Zambiya 15 Türkiye 170 Ekvator 12 Fas 160 Malavi 10 Güney Afrika 150 Dominik Cumh. 7 Çek Cumhuriyeti 150 TOPLAM= * * Bu toplam yalnızca listede yer alan ülkelerin iç tohumculuk pazarındaki değeri göstermektedir. Aslında bu değer toplamda 30milyar dolar ile telaffuz edilmektedir. Tablo 12: Tüm Dünya Tohumculuk Sektöründe Yaşanan Değişim (Milyon USD) Tablo 13: Ürün Bazında Dünyadaki İthalat Oranı (milyon USD) ÜRÜN ADI TOHUM İTHALATI Mısır 530 Yeşillik ot 427 Patates 400 Pancar 308 Buğday 75 Diğer tarımsal ekinler 750 Bahçecilikle ilgili ekinler 1150 TOPLAM

20 Tablo14: Bazı İhracatçı Ülkelerde Mevcut İhracat Miktarı (milyon USD) ÜLKE TARIMSAL TOHUMLUK BAHÇELİK TOHUMLUK TOPLAM ABD Hollanda Fransa Danimarka Almanya Şili Kanada İtalya Japonya Arjantin Avustralya Yeni Zelanda İspanya Çin Tayland Hindistan Çek Cumhuriyeti Güney Afrika İsrail Pakistan Uruguay Bolivya Kolombiya Kosta Rika Etopya Peru Finlandiya Tablo 15: Yıllara Göre Mahsul ile Ekilmiş toplam Alanın Genişleme Durumu (mil.hek.) MAHSUL Soya Fasulyesi Mısır Pamuk TOPLAM

21 Tablo 16: Genel Tablo- Dünya Tohumluk Verileri ÜRÜN BÖLGE VE ÜLKE SAYISI ISLAH EDİLMİŞ ÇEŞİT (%) Gıda Afrika Asya K.Or. Ame G.Amerika Avrupa Sanayi Afrika Asya K.Or. Ame G.Amerika Avrupa Sebze Afrika 27 7 Asya K.Or. Ame G.Amerika Avrupa TOHUM KALİTE KONTROLÜ (%) TOHUM ÜRETİM VE DAĞITIM (%) Tohumculuk İle ilgili Önemli Kuruluşlar 3.1. IPPC :Uluslararası Bitki Koruma Konvansiyonu Bu konvansiyon, bitkilerin ve bitkisel ürünlere zarar verenlerin tanıtılmasının yanında bunların yayılmasını engellemeye yönelik etkili ve yaygın faaliyetleri sağlama amacında olan uluslar arası bir kuruluştur. Konvansiyon doğal çiçek ve bitki ürünlerinin korunmasını sağlar. Bu korumaya zararlı böceklerin yanı sıra yabani otların yaptığı direkt veya dolayı yoldan yaptıkları zarar da dahildir OECD Seed Schemes: Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Organizasyonu Tohumculuk Sertifikasyonu OECD uluslararası ticarete konu olan bazı tohumluk grupları için sertifikasyon sistemi oluşturmuştur. Şu anda 52 ülke bu faaliyetler içerisinde yer almaktadır. Türkiye 1966 yılından itibaren bu sertifikasyon sistemine ilişkin kuralları uygulamaktadır. Bu sistemde yer alan tohumluklar; tahıllar, mısır ve sorgum, yemlik ve yağlı bitkiler, şeker pancarı, sebzeler, yer altı üçgülü ve benzer türler ve süs bitkileridir. 21

22 3.3. UPOV: Uluslararası Yeni Bitki Çeşitlerini Koruma Birliği 2 Aralık 1961 yılında Paris te kurulmuştur. Hükümetlerarası organizasyonudur. Ana amacı; bitki ıslahını özendirmek ve geliştirmekten yola çıkarak tarım ve ormancılığın geliştirilmesi ve kalkınmasının yanında, üye ülkeler arasında bitki çeşitlerinin korunmasına yönelik yasal düzenlemeleri uyumlu hale getirmektir. Bir aday ülke kendi yasal sistemi çerçevesinde kendisine özgü bir çeşit koruma kanununu çıkardıktan sonra üyelik için UPOV a başvurabilir. Türkiye henüz UPOV a üye değildir. Bitki çeşitlerini korumaya yönelik kanun mecliste onaylanmıştır ve TÜRK- TED bu gelişmeye müteakip olarak bir sonraki adımı; UPOV a üyelik olarak tanımlamıştır ISTA:Uluslararası Tohumluk Test Birliği 1924 yılında kurulan bu birlik tohumluk testleri konusunda uluslararasında mevcut tek organizasyondur. Türkiye 1963 yılında bu kuruluşa üye olmuştur. Birlik sadece ulusal sınırlar içerisinde değil, uluslar arası ticarete konu olan tohumlukların daha iyi üretim,, geliştirilmesi, işlenmesi ve dağıtımı konularında da faaliyetler gerçekleştirmektedir FIS:Uluslararası Tohumculuk Ticaret Federasyonu 1924 yılında kurulmuş olup, ülkelerdeki mevcut tohumluk kuruluşlarının üye olduğu bir federasyondur. Şu anda 70 üye ülkesi vardır. Türkiye yi Türkiye Tohumculuk Endüstrisi Derneği (TÜRK-TED) temsil etmektedir. Amacı uluslararası tohumluk ticaretini kolaylaştırmak için, dünya ülkeleri arasındaki işbirliğini ilerletmek ve tohumluk hareketlerini kısıtlayan ulusal politikaların etkisini azaltmak için çalışmaktır. 22

23 V. SONUÇ Ülkemiz geniş topraklara sahip, yüzölçümü büyük bir ülkedir. Tarıma elverişli zengin toprak örtüsüne sahip Türkiye nin mevcut nüfus ise yaklaşık 70 milyondur. Son üç yıla kadar bu kaynaklara sahip verimli toprakları ile kendi kendine yerebilen bir ülke konumunda olan ülkemiz maalesef istatistik sonuçlarına göre bu verimliliği kaybetmiştir. Mevcut olan bolluğun geliştirilmesi kadar azalmasına sebep olmak da alınan kararların yarattığı sonuçlardır. Ancak bu yitimin farkına varılması ve alınan veya alınacak olan tedbirler, uygulanan politikalar ve projeler sayesinde sözkonusu kayıpların azaltılması sağlanabilir. Konu tohumculuk sektörü açısından değerlendirildiğinde; herhangi bir eksilmenin sektörü ve sonrasında hem tarım ve ormancılığı hem de gıda sektörünü etkileyeceği düşünülürse taşıdığı önemin büyüklüğü de kendiliğinden ortaya çıkacaktır. Hangi tohumlara ne kadar oranda talep geleceği, bu talepleri karşılayacak tohum oranının ne olacağı ve bu oranın nasıl tedarik edileceği, mevcut teknolojiden yararlanarak hem sektörün işleyişinin, hem de tohum türlerinin geliştirilmesi, ticaretin ve bahsi geçen faaliyetlerin gerçekleştirilmesinde kamu ve özel sektöre düşen görevlerin neler olacağı, ortak bir çalışma sonrasında elde edilen faydalar vb. olarak sıralayabileceğimiz listedeki her maddeye verilecek en doğru cevap sektörün mevcut durumundan daha iyi bir seviyeye gelmesine ve Türkiye nin dünya sıralamasında notunun yükselmesine neden olacak etkiler meydana getirecektir. 23

24 KAYNAKLAR 1. Türkiye de Tohumculuğun Dünü ve Bugünü İ.AKGÜN, M.KAYA, SDÜ Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü,Isparta 2. Tohumculuk Dr. İlkay DELAL, Dr.F.Handan GİRAY 3. Organisation Of The Seen Sector In France International Seed Symposicum, 18 September 2003, Ankara 4. Report: An Overview Of Turkish Seed Sector and Turkish Seed Industry Association TURK-TED 5. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tohumculuk Politikaları Dr.Kenan YALVAÇ