KANADA-QUEBEC SORUNU. ÇOKKÜLTÜRCÜLÜK, KENDİ KADERİNİ TAYİN, MİLLİYETÇİLİK VE FEDERALİZM

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ ANABİLİM DALI KANADA-QUEBEC SORUNU. ÇOKKÜLTÜRCÜLÜK, KENDİ KADERİNİ TAYİN, MİLLİYETÇİLİK VE FEDERALİZM Doktora Tezi Hüseyin KALAYCI Ankara

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ ANABİLİM DALI KANADA-QUEBEC SORUNU. ÇOKKÜLTÜRCÜLÜK, KENDİ KADERİNİ TAYİN, MİLLİYETÇİLİK VE FEDERALİZM Doktora Tezi Hüseyin KALAYCI Tez Danışmanı Prof.Dr. Mehmet Ali AĞAOĞULLARI Ankara

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ ANABİLİM DALI KANADA-QUEBEC SORUNU. ÇOKKÜLTÜRCÜLÜK, KENDİ KADERİNİ TAYİN, MİLLİYETÇİLİK VE FEDERALİZM Hüseyin Kalaycı Doktora Tezi Tez Danışmanı : Mehmet Ali AĞAOĞULLARI Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Prof. Dr. Mehmet Ali Ağaoğulları... Prof. Dr. Ömür Sezgin Prof. Dr. Ümit Cizre Doç. Dr. İlhan Uzgel Doç Dr. Fethi Açıkel Tez Sınavı Tarihi 11 Hazrian

4 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(01/05/2007) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı Hüseyin Kalaycı İmzası 4

5 İÇİNDEKİLER GİRİŞ BİRİNCİ BÖLÜM KANADA-QUEBEC SORUNUNUN TARİHSEL BOYUTU I. 1. FRANSIZ KANADALILARIN EZİLMİŞLİĞİNİN KISA TARİHİ I Fetih ve Fransız Kanadalıların Ortaya Çıkışı I Kanada Federasyonunun Kurulması (1867) I Kanada nın Bağımsızlığını Elde Etmesi I. 2. FRANSIZ KANADALIDAN QUEBECLİLİĞE GEÇİŞ: SESSİZ DEVRİM I Sessiz Devrim Öncesi I Sessiz Devrim ve Yeni Öznenin Belirişi I Sessiz Devrim ve Tarihin Yeniden Yazılması I Sessiz Devrim Sonrası Quebec Siyaset Sahnesi I Quebec te Yeni Bir Dönem: Quebec Partisi İktidarda I. 3. İKİDİLCİLİK VE ÇOKKÜLTÜRCÜLÜK I Dil Yasaları ve İkidilciliğin Başarısızlığı I Çokkültürcülük I. 4. EGEMENLİK-BİRLİK REFERANDUMU (1980) II. BÖLÜM YENİ ANAYASA VE TOPLUMSAL SÖZLEŞME KRİZİ II ANAYASASI II Yeni Anayasanın Hazırlanması (7 Temmuz 1982) II Anayasanın Kabulü ve Toplumsal Sözleşme Krizi II KANADA HAKLAR ve ÖZGÜRLÜKLER ŞARTI II Şartın Bireyciliği II Federalizmden Cumhuriyetçi Anlayışa Kayış ve Quebec in Tepkisi II. 3. MEECH LAKE MUTABAKATI ( ) II Meech Lake Sürecinin İşleyişi II Meech Lake in Başarısızlık Nedenleri II Meech Lake in Sonuçları II. 4. CHARLOTTETOWN MUTABAKATI ( ) II Charlottetown Sürecinin İşleyişi II Charlottetown Mutabakatının Ret Nedenleri II Charlottetown Mutabakatının Sonuçları 5

6 II EGEMENLİK-ORTAKLIK REFERANDUMU II Referandum Sorusu II Referandum Kampanyası II Referandumu Sonuçları II. 6. YÜKSEK MAHKEMENİN QUEBEC REFERANDUMLARINA DAİR KARARI: SECESSION REFERENCE (30 AĞUSTOS 1998) II Kanada Anayasasının Temel İlkeleri ve Ayrılma İçin Gerekli Anayasal Değişiklik II Açık ve net soru ve açık ve net çoğunluk II Müzakere Etme Yükümlülüğü II İkinci Soru II Mahkemenin Kararına Tepkiler II Ayrılma Referansının Sonuçları III. BÖLÜM KENDİ KADERİNİ TAYİN VE AYRILMA HAKKI III- 1. KENDİ KADERİNİ TAYİN VE ULUSLAR III Klasik Liberal teori III Fransız Devrimi ve Tek Devlet Tek Ulus Fikri III Kendi Kaderini Tayin Bağımsızlık mı yoksa Özyönetim Hakkı mı? III Kendi Kaderini Tayin Kültürel Yoksa Siyasal Bir Hak Mıdır? III. 2. KENDİ KADERİNİ TAYİN HAKKININ TARİHÇESİ III İlk Aşama: Wilson İlkeleri ve İmparatorlukların Çözülmesi III İkinci Aşama: Sömürgelerin Tasfiyesi III Üçüncü Aşama: Soğuk Savaş Sonrası III. 3. KENDİ KADERİNİ TAYİN HAKKI VE TOPRAK BÜTÜNLÜĞÜ: KENDİ KADERİNİ TAYİN KİMLERİN HAKKI? III. 4. AYRILMA VE ULUSAL KENDİ KADERİNİ TAYİN TEORİLERİ III İyileştirici Haklar Teorisi (Remedial Rights Theory) III Tercih Teorisi (Ayrılmanın Demokratik Teorisi) III- 5. AYRILMA HAKKI III Ayrılma hakkı anayasallaşmalı mı? III Yüzyıldaki Barışçıl Ayrılmalar III- 6. QUEBEC İN KANADA DAN AYRILMASI III- 7. QUEBEC İN AYRILMASI DURUMUNDA BELİRECEK MUHTEMEL SORUNLAR III Ayrılma Durumunda Sınırlar ve Yerliler III Ayrılma ve Borçların Bölüştürülmesi Sorunu III Ayrılma ve Uluslararası Meşruiyet Sorunu 6

7 IV. BÖLÜM KANADA-QUEBEC SORUNUNUN KAYNAKLARI: MİLLİYETÇİLİK VE FEDERALİZM IV- 1. MİLLİYETÇİLİK VE ULUS TEORİLERİ IV Milliyetçiliğe Genel Bir Bakış IV Milliyetçiliğin Modernist Teorileri IV- 2. ULUS VE ETNİSİTE IV Ulusun Tanımı IV Etnisitenin Tanımı ve Etnisite Ulus Farkı IV- 3. QUEBEC ULUSAL KİMLİĞİ IV Quebec Ulus mu? IV Quebec Bir Eyaletten Daha Fazlasıdır IV Hem Quebecli Hem de Kanadalı Olunabilir mi? IV- 4. QUEBEC MİLLİYETÇİLİĞİ IV Quebec Milliyetçiliği Etnik mi Sivil mi? IV Quebec Milliyetçiliği Kültürel mi? IV Quebec Milliyetçiliği Dil Milliyetçiliği mi? IV Sosyal Politikalar, Küreselleşme ve Quebec Milliyetçiliği IV Kanada-Quebec Sorunu: Milliyetçilikler Çatışması IV- 5. FEDERALİZM IV Federalizm nedir? IV Federalizme genel bir bakış IV Kanada Federalizmi SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET SUMMARY 7

8 GİRİŞ Dünyanın birçok yerinde, devletler, ayrılıkçı hareketlerle baş edebilmenin yollarını arıyor. Homojen bir toplum -ulus- yaratabilme hayalindeki ulus-devletle, bu devlet anlayışına göre belirlenmiş "evrenselci" yurttaşlık modelinin toplumsal, siyasal, kültürel ve ekonomik talepleri karşılamakta aciz kalması her ne kadar yeni bir devlet ve yurttaşlık modeli tartışmalarını beraberinde getirse de, hem mevcut devletler ulus-devlet biçiminde örgütlenmeyi sürdürüyor hem de bağımsızlık mücadelesi veren gruplar kendi ulus-devletlerini oluşturmanın hayalini kuruyor. Hemen hemen bütün ülkelerdeki hakim yurttaşlık anlayışının ulusal yurttaşlık olması, ayrıca bir ulus olarak tanınabilmenin ayrı bir devlet olmayı gerektirmesi azınlık ulusları kendi devletlerini kurmaya teşvik ediyor. Eskiden, çeşitli etnilerin bir ulus altında toplanması söz konusuyken, şimdilerde tam tersi bir sürece girildiği ve ulusların hızla etnikleştiği görülüyor (Zizek, 1997: 42). Ulusal yurttaşlık anlayışının hüküm sürdüğü ülkelerde yaşayan farklı etnik/ulusal kimliklerin kültürel ve siyasal özerklik elde etmesinin güçlüğü ve ulusla devletin özdeşleştirilmesi, yeni ulus-devletlerin ortaya çıkışını hızlandırıyor. Her ayrılıkçı hareketle, bir siyasal örgütlenme modeli olarak meşruluğu biraz daha aşınan ulus-devlet, bu ayrılıkçı hareketlerin hem hedefindeki hem de hayalindeki devlet modeli olunca, sorunun kaynağı sayılan ulus-devlet, yeni bir isimle yeniden üretilmiş oluyor. Zayıflayan toplumsal bağı yeniden oluşturma çabası, ayrılıkçı hareketler karşısında toplumun geniş bir bölümünü kapsayabilecek yeni bir toplumsal sözleşme yaratma gereksinimi, acilen, bir arada barış içinde yaşamanın bir formülünü bulma arayışı mevcut ulus-devlet ve yurttaşlık modelinin sorgulanmasını zorunlu kılıyor, ancak mevcut devletlerin genel eğiliminin sorunun kaynağı olan ulus-devlet anlayışına dokunmadan sorunları çözme yönünde olduğu görülüyor. Modern demokrasinin ulusal formda doğduğu ve ulus-devlete bağlı olarak geliştiği düşüncesi, ulusal egemenlik ve bağımsızlık isteğiyle demokrasi arzusu arasında bir koşutluk olduğunu varsayar (Schnapper, 1995: 13). Siyasal bir proje, tarihsel bir inşa olan ulus, milliyetçilik aracılığıyla devletin ideolojik dayanağına, en önemli meşrulaştırma aracına dönüşür. Devletin bütünlüğünün sağlanması milliyetçilik aracılığıyla daha kolay gerçekleştirildiğinden hükümetler meşruluklarını milliyetçi duyguları besleyerek pekiştirme yoluna giderler. Öte yandan yurttaşlık milliyet özdeşliğinin tek sakıncası o ulus-devletin temelini oluşturan etnik 8

9 kimliğe sahip olmayanların bazı temel haklarından -kendi dillerini konuşamamaları, kültürlerine uygun yaşayamamaları vs.- feragat etmek zorunda kalmaları değildir. Bir ulus yaratma sürecinde başvurulan kutsallaştırıcı ve hatta dinselleştirici söylemin, yüce bir kimliğe bürünen ulusun kendi etniğinden olanlara bile dışlayıcı bir tavır takınmasına yol açabilmesidir. Ulus inşa sürecinde, o ulusu oluşturması düşünülen kişilere öncelikle seçilmiş oldukları, köklerinin tarihin çok eski zamanlarına dayandığı ve ebediyete kadar yaşayacakları bu kutsallaştırıcı söylem yardımıyla aşılanır ve kültürel homojenlik bu yolla sağlanır. Seçilmiş bir topluluk olunduğu inancı kişiler arasındaki dayanışma ve birlik duygusunu arttırır. Kişilerin ait olmaktan onur duyacakları bir biçimde kurgulanmış ulusal kimlikler doğaldır ki öteden beri hor görülmüş cinsel, kültürel, dinsel aidiyetleri ta başından dışarıda bırakmaya yönelir (Yahudiler, eşcinseller, Aleviler gibi). Liberal demokratik devletlerin de ayrılıkçı hareketlerle karşı karşıya olduğunu göstermesi bakımından Quebec milliyetçi hareketi ayrı bir önem taşır. Zengin doğal kaynakları, iyi işleyen demokrasisiyle sakin ve çatışmasız bir göçmen ülkesi görünümündeki Kanada nın dünyadaki bu olumlu imajı, Quebec sorununa uluslararası alanda meşruiyet kazandıramamışsa da Quebec in ayrılma talebi Kanada nın başını ağrıtmaya devam eder. Türkiye de ve dünyada Kanada-Quebec sorunu, milyonlarca insanın göç etme hayalini kurduğu Kanada gibi çokkültürcü, demokratik ve zengin bir ülkede, her türlü haklarla donatıldıkları ve herhangi bir zulümle karşılaşmadıkları halde dertsiz başlarına dert arayan Quebeclilerin şımarıklığı gibi algılansa da hiç şüphesiz ki sorun bu kadar basit değildir. Quebeclilerin, dünyanın diğer bölgelerindeki bazı ulusal azınlıklar gibi ciddi bir asimilasyon tehdidiyle ve merkezi hükümetin sistematik baskılarıyla karşı karşıya olmadığı açıktır. Gerçekten de Quebec bugün dünyanın en özerk eyaletlerinden biridir; kendi eğitim, vergi, sosyal güvenlik ve göç sistemi ve polis örgütü ve de sınırlı da olsa kendi dış ilişkilerini yürütmesini sağlayan paradiplomasisi 1 sayesinde birçok azınlık ulusun hayal dahi edemeyeceği bir özyönetim kapasitesine sahiptir. Kendi ulusal bayrağı, marşı ve bayramı ile Quebec kendisini bir eyaletten çok bir ulus gibi tahayyül eder. Bu kadar geniş özerkliklerle donatılmış bir eyaletin neden Kanada dan ayrılmak istediği sorusu sadece Kanadalıların değil 1 Bölgesel yönetimlerin uluslararası aktörlere dönüşmesi fenomenine çoğunlukla paradiplomasi denir. Quebec kendi dışişleri bakanlığına ve bir zamanlar sayısı 29 olan yurt dışı ofisler ağına sahiptir. Quebec doğal olarak daha çok Fransa ve Fransızca konuşan ülkelerle bağlantıdadır. Paris te, Fransız hükümetinin yarı diplomatik statüde gördüğü büyük bir delegasyonu vardır, ayrıca Latin Amerika da ve Asya da paradiplomatik faaliyetlerde bulunmaktadır (Keating, 1997: 708). 9

10 diğer birçok ülke vatandaşının merak ettiği bir sorudur. Bu tezin de öncelikli amacı Quebec ne istiyor? sorusuna yanıt verebilmektir. Ayrılıkçı hareketlerle demokratik yollarla mücadele edebilmek için otoriter devletlerin demokratikleştirilmesi, temel insan haklarına saygı gösterilmesi, federalizm, asimetrik yetki devri, ortaklık demokrasisi veya çokkültürcülük ve çokulusluluk gibi yöntemler salık verilir. Demokrasisi zayıf ve bireysel hakların güvencede olmadığı ülkelerde ayrılıkçı hareketlerin varlığı olağan karşılanır, ancak iyi işleyen bir demokrasiye sahip olan Kanada, İspanya, İtalya, Fransa, İngiltere, Belçika gibi Batılı demokrasilerin de benzer şekilde ayrılıkçı taleplerle karşı karşıya kalması kafaları karıştırır. Rawls a göre, anayasal demokratik devlet adil devlettir, çünkü, temel insan hakları ve siyasal hakların tüm vatandaşlar için eşit olarak sağlandığı ve muhafaza edildiği tek siyasal düzendir. Liberal demokratik adalet anlayışına göre, anayasasında temel medeni ve siyasal hakları güvence altına her devlet adil devlettir ve Kuzey Amerika ve Batı Avrupa daki anayasal demokrasiler mükemmel adil devletler olduğundan, bu ülkelerden ayrılma talepleri haklı görülmez (Kreptul, 2003: 45-46). Ancak bu ülkeler mükemmel ya da makul düzeyde adillerse, Kanada, İspanya, İtalya, İngiltere, Belçika ve Fransa gibi anayasal demokrasilerde ayrılıkçı hareketlerin ortaya çıkışı nasıl açıklanabilir? Doktora tez konusu olarak Kanada-Quebec sorununu seçmiş olmamızın elbette Türkiye deki Kürt sorununu anlama çabamızla yakından ilgisi vardır. Ayrılıkçılık sorunuyla demokratik yollardan mücadele edebilmek için sıkça tavsiye edilen federasyon modelini zaten uzun yıllardır uygulayan ve yine ulus-devletin krizine çözüm olarak önerilen çokkültürcülüğü resmî politika olarak ilk benimseyen ülke olan Kanada nın, ayrılıkçı bir hareketi bertaraf etmek için izlediği yöntem ve elde ettiği sonuçlar benzer hareketlerle karşı karşıya olan Türkiye için önemli bir örnek oluşturabilir. Ulus-devletin krizinden bahsedildiği ve ulusal azınlık haklarının eskisine göre daha yoğun tartışıldığı bir dönemde, çokkültürcü demokrasiye sahip Kanada nın Quebec sorununu nasıl halletmeye çalıştığını incelemek Türkiye için yol gösterici olabilir. Her ne kadar iki ülke arasındaki siyasi, ekonomik ve kültürel farklılıklar, bu iki ülkenin karşılaştırılmasına pek imkân vermese de Kanada nın Quebec deneyiminden yine de Türkiye nin çıkartabileceği birçok ders olduğu düşüncesindeyiz. Quebec milliyetçiliği, gösterdiği benzerlikler nedeniyle daha çok Belçika daki Flaman, İspanya daki Katalan ve Britanya daki İskoç milliyetçiliği ile karşılaştırılır. İspanya daki Bask, Britanya daki Kuzey İrlanda, Fransa daki Korsika ve Türkiye deki Kürt milliyetçiliği ise Quebec milliyetçiliğine örnek olarak gösterilmezler. Kanada nın yanı sıra Belçika, İspanya ve İngiltere örneklerinin 10

11 karşılaştırılmalı olarak verileceği bu tezde, dünyanın diğer demokratik ülkelerinin milliyetçi taleplere ne dereceye kadar cevap verebildiklerinin gösterilmesi amaçlanmaktadır. Bu arada Quebec sorununu inceleyebilmek için seçtiğimiz kendi kaderini tayin ve ayrılma hakkı, federalizm, çokkültürcülük gibi konuların Türkiye de bölücülükle itham edilen konular olması bizi hem biraz düşündürtmüş hem de böyle bir çalışmanın gerekliliğine daha da ikna etmiştir. Ayrıca, Türkiye yi yakından ilgilendirdiğini düşündüğümüz Kanada-Quebec sorununa dair Türkçe de hemen hemen hiçbir kaynağın bulunmuyor olması bizi bu konuyu çalışmaya teşvik etmiştir. Yaklaşık otuz bir milyon nüfusa sahip ve on eyaletten oluşan Kanada da, yedi milyonluk Quebec i diğer eyaletlerden farklı kılan en belirgin özelliği hiç şüphesiz ki Fransızca konuşanların tek yurdu olmasıdır (Kanada daki Fransızca konuşanların %85 i Quebec te yaşar, Quebec te Fransızca konuşanların oranı ise % 83 tür). Fransız dili ve kültürü, kendi medeni kanunu ve kendi ayırt edici kurumlarıyla Quebecliler öncelikle, diğerleri gibi bir eyalet olmadıklarının ve Kanada nın iki kurucu ulusundan biri olduklarının kabul edilmesini talep ediyorlar. 2 Kurucu halk ile kurucu olmayan arasında bir ayrım yapılması doğal olarak hiyerarşiyi getirdiğinden Quebecliler öncelikle halklar arasındaki bu hiyerarşik kurguya itiraz ediyorlar (Juteau, 2000: 72). Bu nedenle, Quebec ulusunun varlığının Kanada anayasasında resmî olarak tanınmasını, Quebec e özel bir hukuki statü verilmesini ve asimetrik bir federalizm rejiminin anayasallaştırılmasını istiyorlar. Kanada nın iki kurucu ulusundan biri oldukları halde zamanla bu özelliklerinin federal hükümetin bilinçli siyasetiyle unutturulup etnik bir azınlığa indirgendiklerine ve Fransızca nın Kanada da tarihsel nedenlerle korunması gereken etnik bir dil muamelesi gördüğüne inanan Quebecli egemenlikçilerin öncelikli amacı, Quebec kimliğini etnik bir kimlik olmaktan kurtarmak ve Quebec ulusal kimliğinin tanınmasını sağlamaktır. Quebecliler, Kanadalıların kendilerini ayrı bir toplum olarak tanımasını ve Kanada devletinin kendisini iki uluslu bir ülke olarak tanımlayıp bu iki ulusluluk ilkesine göre yeniden düzenlemesini talep ederken, Quebecliler in taleplerinin bağımsız bir devlet kurulana dek sürmesinden endişe eden İngiliz Kanadalılar, Quebec e ayrı bir toplum statüsü tanınmasına şiddetle karşı çıkıyorlar de kurulmuş Kanada Federasyonunun başlangıçta bir konfederasyon olduğunu öne süren Quebecliler, kendilerini ülkenin iki halkından ve Kanada nın iki kurucu ulusu ndan biri olarak görseler de, çoğu 2 Bu tezin yazıldığı esnada Kanada Parlamentosu, Kasım 2006 da, Quebec i ayrı bir toplum olarak tanıyan bir karar çıkartmıştır, ancak bu karar ayrı bir toplum olduklarının anayasada yazılı hale getirilmesini talep eden Quebecliler için yeterli değildir. 11

12 İngiliz Kanadalı Quebec in sadece on eyaletten biri olduğu görüşünde ısrar ediyor ve bu nedenle Quebec in diğer dokuz eyaletten farklı bir statüde olmasını kabul etmeye yanaşmıyor. Bu farklı bakış açılarından da anlaşılacağı üzere, birçok şekilde baş gösteren Kanada-Quebec sorunu öncelikle bir statü sorunudur. Quebeclilerin, Kanada nın iki kurucu halkın/ulusun konfederasyonu olduğu görüşüne karşın İngiliz Kanadalıların Kanada nın on eşit eyaletin (bölgesel) federasyonu olduğu görüşü yıllardır çatışıyor ve bu zıt görüşleri aşacak ya da uzlaştıracak çıkar bir yol henüz bulunamıyor. Aslında Quebeclilerin Kanada dan talep ettikleri diğer birçok azınlık ulusun talepleriyle örtüşüyor. Quebecliler de tıpkı diğer azınlık uluslar gibi öncelikle kendi kendilerini yönetme mücadelesi veriyorlar. Ancak Quebeclilerin kendi kendini yönetmek için hangi yola başvuracakları konusunda bir konsensüs henüz oluşmuş değil. Egemenlikçiler adı verilen grup, özyönetim hakkına sahip olmanın tek yolunun kendi ulus-devletlerini kurmak olduğunu öne sürerken, federalci adı verilen grup, Kanada Federasyonu içinde geniş özerklikler elde etmenin daha iyi ve daha ulaşılabilir bir yol olduğunu savunuyor. Görüldüğü üzere, ister bağımsızlık ister genişletilmiş özerklik olsun her iki grup da kendi kendini yönetebilmenin peşindedir. Quebecliler in amacının güvenliklerini sağlamak, buna ulaşmak için stratejilerinin Quebec ulusal kimliğinin Kanadalı ulusal kimliğiyle eşitliğini kabul ettirmek olduğu söylenebilir. Quebecliler her ne kadar yöntemde bölünmüş olsalar da amaçlarında aslında birlik içindedirler. Bağımsızlık yanlılarının bir kısmı bir cumhuriyet oluşturmak, bir kısmı 1759 daki İngiliz işgalinin izlerini silmek ve kolektif bilinçteki derin yarayı iyileştirmek, bir kısmı Quebec e Amerika kıtasında kimliğini korumasına yarayacak bir politik özerklik verilmesini sağlamak, bir kısmı da Kanada nın federalizm anlayışını değiştireceği beklentisiyle daha fazla hayal kırıklığına uğramamak için ayrı bir devlet kurulmasını istiyor. Fernand Dumont ve Marcel Rioux gibi bazı entelektüeller ise toplumsal adalete ulaşmanın tek yolu olduğuna inandıkları için bağımsız bir Quebec in hayalini kuruyor. Farklı nedenlerle bağımsızlık isteyen bu bakış açılarının hepsinde ortak olan bir şey vardır; o da tanınma talebidir (Laforest, 2003: 10). Bağımsızlık bu tanınma talebinin en yüksek noktasıdır, ancak federalizm içinde daha fazla özerklik elde etme isteğinin altında da tanınma talebi yatar. Kanada nın demokratik bir ülke olduğuna şüphe yok, ancak demokratik bir ülke olmak ayrılma taleplerini kendiliğinden gayrı meşru kılmaya yetmez, zaten ayrılıkçı hareketlerin arkasındaki asıl güç adaletsizlik veya demokrasi eksikliği değil, ulusal kimliktir; adalet ve demokrasi eksikliği yalnızca milliyetçilerin elini güçlendirir, ancak taleplerini mevcut 12

13 adaletsizlikleri ortadan kaldırarak karşılamak her zaman mümkün olmayabilir. Milliyetçi taleplerin dilsel ve kültürel hakların tanınmasıyla bertaraf edilmesinin kolay olmadığını göstermesi bakımından Kanada-Quebec anlamlı bir örnektir. Ancak ayrılıkçılık sorununun Türkiye deki gibi bir trajediye dönüşmemiş ve tarafların silaha başvurmamış olması da üzerinde düşünülmesi gereken bir noktadır. Kanada, demokratik mücadele yollarını sürekli açık tutarak Quebec sorununun silahlı mücadeleye dönüşmesini engellemiştir. Kanada, Quebec sorununu bastırabilmek için askeri yöntemlere başvurup ekonomik kaynaklarını teröre aktararak fakirleşen bir ülke olmamıştır. Seçilen her stratejinin bir bedeli olduğu açıktır; Türkiye bu bedeli 90 lı yılları kaybederek ve fakirleşerek ödemiştir, en kötüsü de tanımak istemediği Kürt kimliğini ortadan kaldıramamış, aksine Kürt ulusal kimliğinin güçlenmesine neden olmuştur. Ayrılıkçı grupların demokratik yollarla taleplerini dile getirebileceklerine ve amaçlarına ulaşabileceklerine duydukları güven ve inanç sorunun şiddete dönüşmemesinin başlıca koşuludur. Özerklik ya da bağımsızlık taleplerinin bölücülük suçlamasıyla cezalandırılacağı korkusu ve yüksek seçim barajlarıyla bu görüşlerin temsil yollarının sınırlandırılması demokratik mücadele yollarının ta başından tıkanmasına neden olur. Ülkeler ayrılıkçı hareketlerle mücadele için bazı durumlarda bütün askeri yolları dener, oysa enerjilerinin bir kısmını bu grupların neden ayrılmak istediklerini anlamaya, kişilerin kendilerini neden o ülkeye ait hissetmediklerinin nedenini araştırmaya harcasalar ve buna göre devleti yeniden yapılandırsalar silaha sarılmaktan daha etkili çözümler sunabilirler. Birçok ülkede, özerklik taleplerine ilk verilen tepki ülkenin bütünlüğünü korumak şeklinde olur. Özerkliğin bölünmeye giden ara aşama olduğu düşüncesi ülkeleri bütünlük kaygısına ve bölünme korkusuna ittiğinden ulusal azınlıkların bölgesel özerklik elde etmesi zorlaşır. Kanada nın hali hazırda birçok özerkliği olan Quebec eyaletine yeni özerklikler vermek istemeyişi de bu korkudan kaynaklanır. Oysa, özyönetim hakkı talep etmek sorunun kendisini oluşturmaz, aksine özyönetim için taleplerin ortaya çıkması siyasal topluluğun birliğinin zaten sağlam olmadığını gösterir. Elbette bu taleplerin kabulü çokuluslu bir devlette birlik sorununu kendiliğinden çözmez; fakat aynı siyasal topluluğun içinde farklı ulusal grupları birbirine bağlayacak bağlar için bir ihtiyaç olduğu gerçeğini ortaya serer (Tok, 2003: 37). Belki Quebeclilere, ayrı bir toplum oldukları konusunda anayasal güvence verilmesi Quebeclilerin taleplerinin sonunu getirmeyecek, hatta bağımsızlığa geçiş konusunda onları daha da cesaretlendirecektir. Ama şurası açıktır ki, bu anayasal tanınma gerçekleşmediği sürece Quebecliler kendilerini haksızlığa uğramış hissetmeye ve Kanada devletine yabancılaşmaya devam edeceklerdir. Bu mağduriyet hissinin ve yabancılaşmanın ayrılıkçılığı körüklediği 13

14 ortadadır. Kanada nın çokuluslu bir devlet olduğunu kabul etmesi, bünyesindeki birden fazla ulusa göre yeniden örgütlenmesi ve onlara geniş siyasal özerklikler tanıması daha doğru olur. Aslında, sadece Quebec in ayrılma isteği değil, Kanadalıların Quebec i entegre edememelerinin de ülkenin yıkımına yol açabileceğinin anlaşılması Kanada-Quebec sorununun çözümünü muhakkak daha kolaylaştıracaktır. Zira, Quebec in muhtemel bağımsızlığı değil, Quebec sorununun Kanada nın bağrında çürümesi Kanada nın geleceği ve siyasal sistemin bütünü için daha tehlikeli sonuçlar doğurabilir (Dufour, 2000: 47-48). Kanada gibi demokratik ülkelerin ayrılıkçı taleplerle karşı karşıya olmasından da anlaşılacağı üzere, ayrılıkçılık bir demokrasi ya da adalet sorunu olmaktan çok bir milliyetçilik sorunudur, ancak bundan sadece Quebec milliyetçiliğini sorumlu tutmak hatalı olur, Kanada nın bütünlüğünü savunma gayretindeki İngiliz Kanadalı milliyetçiliği de en az Quebec milliyetçiliği kadar bu çatışmadan sorumludur. İngiliz Kanadalılar, Quebec hareketini etnik milliyetçilik olarak tanımlayarak gayrı meşru göstermeye çalışırken, Kanada devletinin bütünlüğünü koruma arzularını yurtseverlik olarak adlandırarak kendi milliyetçiliklerini görünmez kılmaya çalışırlar. Oysa ayrılma talebi kadar devletin bütünlüğünü koruma arzusu da milliyetçilikten kaynaklanır, bu nedenle Kanada-Quebec sorununu bu iki milliyetçiliğin çatışması şeklinde görmek gerekir. Bu tezde, mevcut ulus-devletlerin milliyetçiliğini sivil, ulusal azınlıklarınkini ise etnik milliyetçilik olarak gören, ulusal azınlıkların milliyetçiliğini etnikleştirerek taleplerini marjinalleştiren yaklaşımdan özenle kaçınılacaktır, bu nedenle Kanada milliyetçiliği ile Quebec milliyetçiliği tartışmalarında, sivil-etnik milliyetçilik dikotomisini yeniden üretecek bir dilden uzak durulacaktır. Kanada daki Quebec sorununun, milliyetçilikten ve federalizmin çokuluslu bir devletin gerektirdiği şekilde işlememesinden kaynaklandığının gösterilmeye çalışılacağı bu tezde, federalizm ve çokkültürcülüğün milliyetçi hareketleri bertaraf etmekte yetersiz kaldığı, milliyetçiliğin asıl reçetesinin ulus-devlet olduğu ve mevcut egemenlik ve devlet anlayışı değiştirilmediği sürece de ulus-devletin nihai hedef kalmaya devam edeceği anlatılacaktır. Kanada-Quebec sorununu tüm yönleriyle incelemeyi ve sorunun nelerden kaynaklandığını göstermeyi amaçlayan bu tezin çözüm önermek gibi bir iddiası olmadığını hemen başta belirtmekte yarar var. Kanada-Quebec sorununda biri Kanada diğer Quebec olmak üzere sadece iki tarafın olduğunu düşünmek yanıltıcıdır, zira Quebecliler ve kısmen de olsa Kanadalılar da kendi aralarında 14

15 çeşitli kamplara ayrılmış durumdadırlar. Kanada-Quebec sorununa olabildiğince objektif yaklaşmayı hedefleyen bu tezde, sorunun iyi anlaşılabilmesi için tüm tarafların görüşleri ve argümanları aktarılmaya çalışılacaktır. Bu amaçla kaynaklar mümkün olduğunca geniş ve çeşitli tutulmuştur. Bu arada, tüm dünyada siyasi dilin ve genel olarak siyasetin kültürelleştiği görülmektedir. Fakat bu çalışma, Kanada-Quebec sorununun kültürelden çok siyasi bir sorun olduğu kanısındadır, bu nedenle, bu tezde kültürelci yaklaşımdan uzak durulacak ve siyasi bir analiz yapılacaktır. Analitik bir çalışmanın ürünü olan bu tezin aynı zamanda tarihsel bir boyutu vardır. Özellikle Türkiye de çok az kişinin konu hakkında bilgisi olduğu düşünülürse, tezin başında kronolojik bir bilgi verilmesi kaçınılmazdır. Tezde, sınırlı düzeyde karşılaştırma yöntemi de uygulanacaktır. Kanada ile diğer ülkelerin yer yer karşılaştırılacağı bu çalışmada tipik bir karşılaştırmalı yöntem uygulanmayacaksa da özellikle Katalan, İskoç ve Kürt milliyetçiliğiyle Quebec milliyetçiliği arasındaki benzerlik ve farklılıklara yer verilmeye çalışılacaktır. Quebec ulusal kimliğinin inşa sürecinin anlatılacağı tezin ilk bölümünde sorunun tarihsel arkaplanı gösterilmeye çalışılacaktır. Kanada nın Quebec sorununu çözmek için başvurduğu yolların ve başarısızlık nedenlerinin anlatılması hedeflenen bu ilk bölümde özellikle Quebec te hızlı bir toplumsal değişimin yaşandığı Sessiz Devrim dönemine odaklanılacak ve etnisiteye dayalı eski Fransız Kanadalı anlayışı yerine, toprağa dayalı (territorial) ve sivil Quebec milliyetçiliğine nasıl geçiş yapıldığı aktarılacaktır. Tezin ikinci bölümünde, Kanada-Quebec gerginliğinde yeni bir aşama olarak beliren 1982 anayasası ve Kanada Hak ve Özgürlükler Şartı ayrıntılı bir biçimde incelenecek ve Kanada nın asimetrik federalizmden ulus-devlete doğru yönelme girişimi anlatılacaktır. Quebec in 1982 anayasasını imzalamayı reddetmesi üzerine ortaya çıkan anayasa ve toplumsal sözleşme krizini çözme çabaları ve bu niyetle gerçekleştirilen Meech Lake ( ) ve Charlottetown Mutabakatlarına ( ) ve başarısızlık nedenlerine değinilecektir. Anayasa krizinin aşılamamasının ardından Quebec te düzenlenen 1995 egemenlik-ortaklık referandumu ve sonuçları değerlendirilecek bu ikinci bölümün sonunda Quebec in Kanada dan ayrılmasının Kanada anayasası ve uluslararası hukuk açısından yorumlayan ve Quebec in tek taraflı olarak Kanada dan ayrılma hakkına sahip olup olmadığını belirten Kanada Yüksek Mahkemesinin 1998 tarihli Ayrılma Referansı (Secession Reference) kararı ayrıntılı bir şekilde tartışılacaktır. 15

16 Tezin üçüncü bölümünde ise, kendi kaderini tayin hakkı ve teorileri tartışılacak, kendi kaderini tayinin kültürel mi yoksa siyasal bir hak mı olduğu sorusuna yanıt aranacaktır. Kendi kaderini tayin hakkının geçirdiği üç evre; 1918 sonrası Wilson dalgası, 1945 sonrası sömürgelerin tasfiyesi dalgası ve 1989 dan günümüze komünizm sonrası dalga aktarılacaktır. Tezin bu bölümünde toprak bütünlüğü ile kendi kaderini tayin ilkeleri arasındaki çatışmaya ve uluslararası hukuk ile Birleşmiş Milletlerin hangi ilkeye öncelik tanıdığına dair görüşlere yer verilecek ve hangi grupların bu haktan yararlanabilecekleri konusuna açıklık getirilmeye çalışılacaktır. Üçüncü bölümün son kısmında ise Quebec in Kanada dan ayrılması senaryolarından bahsedilecek ve özellikle de ayrılma durumunda sınırlar ve borçlar konusunun nasıl bir krize yol açabileceğinin üzerinde durulacaktır. Tezin dördüncü ve son bölümünde ise, Kanada-Quebec sorununun asıl kaynağının milliyetçilik olduğu ve Quebec ulusal kimliğinin tanınmasının gerekliliği gösterilmeye çalışılacaktır. Belli başlı milliyetçilik kuramcılarına değinilecek bu bölümde ayrıca, etnisite ve ulus arasındaki ilişki ve sivil-etnik milliyetçilik konuları tartışılacaktır. Quebec milliyetçiliğinin tüm yönleriyle tartışılacağı tezin bu dördüncü ve son bölümünde federalizm kavramı da incelenecek ve Kanada Federalizminin sorunları ve Quebec i içinde barındırmakta zorlanmasının nedenleri anlatılmaya çalışılacaktır. 16

17 BİRİNCİ BÖLÜM I. KANADA-QUEBEC SORUNUNUN TARİHSEL BOYUTU Benedict Anderson, Hayali Cemaat (1983) adlı kitabında ulusun zamansal ve mekânsal anlamda biricik bir varlık olarak tahayyül edilmesi gerektiğini ileri sürerken, ulusların hayal edilen bir insan topluluğundan daha fazlası olduğunu söylemeye çalışır. Ulus, bir geçmişi ve geleceği olan ve de belirli bir bölgede yoğunlaşmış bir topluluk olarak tahayyül edilir. Bir ulusal topluluğu düşünürken aynı zamanda hem bir mekân -yurt- hem de zaman -tarih- hayal edilir. Modern bir icat olan ulus, düşünce dünyamıza öyle sirayet etmiştir ki, zamanı ve mekânı uluslardan ayrı düşünmek olanaksızlaşmıştır. Zamansal boyut, bütün ulusların kendi tarihlerine dair diğerlerinkine benzemeyen bir anlayış geliştirmelerini ve ulusal kimlik ve kültürlerine meşruluk kazandırmalarını sağlar (Billig, 2002: 85-89). Ernest Renan ın bir ulusun inşasında hatırlama ve unutmanın vazgeçilmez rol oynadığına dair ünlü sözü anımsanırsa, her ulusun neden kolektif bir tarihe ve hafızaya ihtiyaç duyduğu daha iyi anlaşılır. Ortak bir kadere inanmak, güvenmek ve topluluğun hedeflerine (projelerine) sadakatle bağlanmak ulus olmanın vazgeçilmez öğeleridir. Ulusal hafıza ve ulusal projeyi ulusal kültürün ayrılmaz öğeleri olarak gören Quebecli düşünür Fernand Dumont un, ulus olmayı, büyük şeyleri birlikte yapmış olmak ve daha yapmayı istemek olarak tarif etmesi bundandır. Tarihsel bir topluluk olarak kurgulanan ulus, her şeyden önce, geçmişten gelen ve hafızanın da oluşumunda başlıca rol oynadığı bir topluluğun tarihsel mirasıdır (Dumont tan akt. Langlois, 2002: 22). Tahayyül etmenin tek bir biçimi olmadığından ulusların tek bir tarihi yoktur, hatta çoğu zaman ulusal tarihler yeniden yazılır ve her yeniden yazılma o an için geçerli olan hegemonik dengeleri yansıtır. Billig in de vurguladığı gibi tarihi hikâyeler hegemonik mücadeleler sonucunda ortaya çıkar (Billig, 2002: 86). Bu nedenle elli yıl önce üzerinde çok durulmayan ya da bir ayrıntı olarak görülen bir olayın ulusal tarihin yeniden yorumlanışı sırasında birdenbire öne fırlayıp öneminin keşfedilmesine sıkça rastlanır. Türkiye deki Milli Eğitim Bakanlığına bağlı okullarda okutulan tarih kitaplarında Türklerin Malazgirt e girişinin çok önemli bir tarihi olay olarak aktarılmasının Anadolu nun Türkleştirilmesiyle aynı döneme rastlaması bu açıdan şaşırtıcı değildir (Copeaux, 1997). Moldovalıların SSCB ye bağlı oldukları dönemdeki tarih anlatılarında etnik köken olarak aslında Rus olduklarından 17

18 bahsedilmesi, fakat daha sonra komünizmin çökmesiyle, özellikle Romanya nın AB üyeliği sürecinde Moldovalıların hem etnik hem de dil olarak Romen kökenlerine atıfta bulunulması, ilk başta çelişkili gibi görünse de aslında bu hegemonik mücadelenin ürünüdür. Farklı grupların (sınıflar, dini cemaatler, bölgesel topluluklar, cinsiyet grupları veya etnik gruplar) ulusun tümünün temsilcisiymiş gibi konuşmaları ve başka grupların tarihini de kendi merkezi rollerine uygun düşecek şekilde tanımlamaları olağandır. Walter Benjamin in öne sürdüğü üzere, tarih her zaman muzafferlerin zaferlerini kutlayan, onlara ait bir anlatı olmuştur: Her kim muzaffer olarak ortaya çıkarsa, o gün, günün hüküm sahiplerinin devrilip yere serilmiş olanların üzerinden geçtiği zafer alayına katılır (Billig, 2002: 87). Kanada ve Quebec arasındaki siyasi çatışmadan en çok etkilenmiş disiplinlerden biri hiç kuşkusuz tarihtir. Ulusal kimliğin hayati unsurlarından biri olan tarih, Quebec milliyetçiliğinde hem kurtulunması gereken bir yük hem de egemenliğe taşıyacak bir itici güç rolü oynar. Quebeclilerin tarihle ilişkisi tüm uluslarınki gibi seçici ve karmaşıktır öncesi Fransız Kanadalı tarihinden 1960 sonrası Quebecli tarihine geçişte, tarihe bakış ve yorumlayışta ciddi bir değişim yaşanır; ezilmiş, mağdur, sömürülmüş Fransız Kanadalı özne yerini gururlu, başarılı, mağrur Quebecli özneye bırakır. Tarihin seçici kullanımı, ulusların tarihindeki olağanüstü anların, olayların ve deneyimlerin, o ulusa mensup insanların özgüvenini ve memnuniyetini arttıracak biçimde bir ortak geçmiş yaratmak içindir. Ulusların, bazen gurur verici deneyimlerini, bazen de aşağılanma ve acı verici anlarını anımsadıkları bilinir. Katalonya, ulusal günü olarak Barselona nın İspanyol kuvvetlerince işgal edilip akabinde dilinin yasaklandığı ve özerk kurumlarının lağvedildiği tarihi seçerek acısını hatırlamayı yeğler (Guiberneau, 2004: 137). Türkiye ise ulusal bayram günleri olarak zafer kazandığı günleri tercih eder, hatta reddettiği Osmanlı geçmişinin başarılarını ve zaferlerini sahiplenmekte bir sakınca görmeyerek şanlı bir ulusal tarih inşa etmeye çalışır. Ulusal kimliğin inşasında tarihin nasıl bir işleve sahip olduğunu ve ülkenin geçirdiği toplumsal ve siyasal değişime göre tarihin nasıl yeniden yorumlandığını göstermesi bakımından Quebec ilginç bir örnek sunar. Quebec, tarihin iki ayrı yorumuna, 1960 lardaki Sessiz Devrimin ardından tarihin yeniden yorumlanmasını takiben birbirine neredeyse tamamen zıt ikili bir tarih anlayışına sahiptir. Asimilasyon korkusuna ve beka fikrine dayanan ve İngilizlerin çoğunluğu oluşturduğu Kanada Federasyonunda Fransız dili ve kültürünü korumaya şartlanmış Fransız Kanadalı etnik milliyetçiliğinden, Quebecli kimliğinin yüceltildiği, toprağa dayalı (territorial), Quebecli sivil (civic) milliyetçiliğe geçiş elbette tarihin yeniden yazılmasıyla mümkün olmuştur. Mevcut ulus-devletlerin hemen hepsinin topraklarında baş 18

19 gösteren azınlık milliyetçiliklerine etnik milliyetçilik yaftası yapıştırarak meşruiyetini sorgulanır kıldığı düşünülürse, sadece Quebec milliyetçiliğinin değil diğer tüm azınlık milliyetçiliklerinin meşru sayılabilmek için sivil milliyetçiliğe geçiş yapması bir bakıma zorunludur. Sorunların nedenini anlamak tarihe bakmayı gerektirir; Quebec sorunu bu açıdan bir istisna oluşturmaz. Bazı yazarlar Quebec sorununun başlangıcını 1960 lı yıllardaki Sessiz Devrimle ilişkilendirse de, Quebec-Kanada gerginliği çok daha eski tarihlere dayanır. Ulusal kimliklerinin inşasında hem tarihe ihtiyaç duyan hem de bu tarihin baskısı altında ezilen Quebeclilerin (Dumont, 1971: 50), tarihle bu ikircikli ilişkilerini onların azınlık konumlarına bağlamak çok indirgemeci bir yorum olmasa gerekir. Bir Fransız kolonisiyken İngilizlerin fethiyle Britanya kolonisine dönüşen Fransız Kanadalılar bu fethin travmasını uzun yıllar hafızalarından atamamışlar, ama daha önemlisi, bu fethin Fransız Kanadalı etnik kimliğini besleyen önemli bir öğe olduğunu fark etmeleriyle birlikte bunu hafızalarından bilhassa atmamayı ve hep hatırlamayı tercih etmişlerdir. Ancak Sessiz Devrimin hızlı modernleşme sürecinden sonra özgüvenleri artan Fransız Kanadalıların fetih yerine başarılara odaklanması, Quebec in tarihle ilişkisinin yeniden düzenlemesini sağlar (Dumont, 1971: 53). Tezin bu ilk bölümünde tarihin yorumlanışındaki bu değişimin nedenleri ve Fransız Kanadalı kimliğinden Quebecli kimliğine geçiş aktarılmaya çalışılacaktır. Hemen belirtmek gerekir ki, hem İngiliz Kanadalı tarihyazımında hem de Fransız Kanadalı tarihyazımında çoğulcu bir yaklaşımın bulunması nedeniyle Kanada-Quebec sorununu tarihsel bir perspektifte ele almanın bazı zorlukları vardır. Örneğin, federalizm konusunda İngiliz Kanadalıların büyük bir bölümü merkeziyetçi bir görüşü paylaşırken görece az da olsa bir bölümü yerinden yönetimi savunur. Quebec te ise Fransızca konuşanların hepsi egemenlik taraftarı olmadığı gibi, federalci olarak nitelendirebileceğimiz egemenlik karşıtlarının büyük bir bölümü aynı zamanda Quebec milliyetçisidir. Bu nedenle Kanada tarihi, İngiliz Kanada sı ve Quebec te farklı yorumlandığı gibi bu iki bölgenin içinde de düalist bir bakış açısı bulunur (Laforest, 2004: 82). Kanada, Quebec hareketini bastırabilmek için birçok yola başvurur ve Quebec kimliğini düzenlemek için en az altı modeli dener. Bunlar; (i) ikidilcilik ve ikikültürcülük, (ii) asimilasyon, (iii) entegrasyon, (iv) kültürlerarasıcılık (interculturalisme), (v) hukuki bireyselcilik (individualisme juridique) ve (vi) çokkültürcülüktür (Bouchard, 1995: 81). Bu ilk bölümde, Kanada nın Quebec sorununu çözmek için başvurduğu bu yollar ve başarısızlık nedenleri olabildiğince ayrıntılı bir biçimde incelenecektir. Quebec ulusal kimliğinin inşasının 19

20 anlatılacağı bu başlangıç bölümünün asıl hedefi ise Kanada-Quebec sorununun tarihsel arkaplanının gösterilmesidir. Genelde ulus ile devletin bir bütün olarak düşünülmesi nedeniyle devleti olmayan topluluklar etnik grup olarak tanımlanır, ancak bu tezde Quebec in bir ulus olduğu kabul edilmektedir, bu nedenle tezin bu ilk bölümü bir ulusun nasıl inşa edildiği şeklinde de okunabilir. I. 1. FRANSIZ KANADALILARIN EZİLMİŞLİĞİNİN KISA TARİHÇESİ I Fetih ve Fransız Kanadalıların Ortaya Çıkışı 3 I i. Paris Antlaşması (1763) ve Quebec Yasası (1774) 1534 yılında Jacques Cartier in, 4 St.-Laurent körfezine adım atmasıyla birlikte, Fransız Kanadalılar, İngilizlerle birlikte Kanada nın iki halkından biri haline gelirler. Michel Brunet gibi tarihçiler, Fransız Kanadalıların kolektif haklarının başlangıcını 17. yüzyılın başlarına, Yeni Fransa daki (Nouvelle France) ilk yerleşimlerine kadar götürürler (Thomson, 1995: 72). Brunet e göre, Quebec in tam ortasından geçen St.-Laurent Nehri Vadisi 17. yy da Fransızlar tarafından sömürgeleştirildiği dönemde Fransız Kanadalılar zaten ayrı bir milliyettir. Ancak, 1759 da Plaines d Abraham da Fransız güçlerinin bozguna 5 uğramasıyla Britanya, Yeni Fransa kolonisinin hakimiyetini ele geçirir. Fransız yönetimi sırasında bu bölgeye göç eden Fransız sayısı çok olmadığından 1763 teki Yedi Yıl savaşlarından sonra bu topraklar Fransızlardan İngilizlerin hakimiyetine geçtiğinde bölgede zaten az sayıda Fransız Katolik nüfus bulunmaktadır. 6 Genelde geçimini topraktan sağlayan Fransız Kanadalılar, 19. yy ın ortalarındaki teknoloji ve ulaşımdaki değişiklikler sayesinde Quebec te yaşanan sanayi devrimine kadar, tarıma dayalı bir toplum olma özelliğini sürdürür (Rudin, 2002: 161). 3 John Dickinson ve Brian Young, hayat, üretim ve ticaret tarzı konularında Quebec toplumunun geçirdiği büyük dönüşümleri tanımlamaya dayalı bir dönemselleştirmeye gider. Onlara göre Quebec in tarihi altı dönemden oluşur: öncesi (sayısı bilinmeyen yıllar): yerlilerin sosyoekonomik sistemlerinin çağı; (160 yıl): sanayi öncesi dönem; (70 yıl): sanayi kapitalizmine geçiş dönemi; (50 yıl): sanayi kapitalizmi dönemi; (30 yıl): modernleşme dönemi; dan günümüze (30 yıl): Çağdaş Quebec (Létourneau, 1995: 24). 4 Jacques Cartier e göre, Kanada ya bağlılığı sağlayacak şey milliyetçilik değil kardeşliktir (Fossum, 2003: 18). 5 Bozgunun ardından Fransızca konuşan birçok elitin Fransa ya geri dönmesi Fransız kimliği yerine Fransız Kanadalı (Canadien) kimliğinin daha da güçlenmesine neden olur (Thomson, 1995: 73) tarihinde Fransız Kanadalı sayısının olduğu tahmin edilmektedir (Cantin, 2000: 87). 20

21 Quebec teki milliyetçiliği (Quebec milliyetçiliği değil) Fransız Kanadalı kimliğinin ezilmişliğine dayandıran yazarlar sıklıkla tarihi fetih öncesi ve sonrası diye ikiye ayırma eğilimindedir. Örneğin Guy Frégault a göre, fethe kadar olan sürede Quebec normal bir toplumdur, ancak 1763 ten sonra kırık bir halka dönüşür (Rudin, 2002: 164). Montreal tarihçileri, 7 Fransız Kanadalıların Fransız rejimi sırasında iktidarlarının zirvesinde olduğunu hatırlatarak fethin ne dramatik sonuçlar doğurduğunu vurgulamaya çalışırlar. Hatta fethin yarattığı bozgun o denli trajikleştirilir ki, Fransız Kanadalılarla Kızılderililer benzer kaderin (bozgunun) kurbanları olarak aynı mağdurlar fotoğraf karesine yerleştirilir ve bütün Fransız Kanadalı nesiller, tarihlerinin bu en temel olgusunu sürekli yineleyerek yetiştirilir 8 (Cook, 1986: 50). Bozgunun ardından imzalanan 1763 teki Paris Antlaşması (Treaty of Paris) Fransız Kanadalıları Britanya nın uyruğu haline getirir teki Kraliyet Bildirisi (Royal Proclamation) ile Katolik Kilisesi yasal statüsünü ve imtiyazlarını kaybeder, senyör sistemi ortadan kalkar ve Fransız medeni kanununun (civil law) yerini İngiliz kamu hukuku (common law) alır. Fransız Kanadalıların kültürel kimliğini muhafaza etmelerini engelleyen maddeler içermesi bakımından Kraliyet Bildirisinin ayrımcı özelliği dikkat çekicidir. Bildiri, Fransız Kanadalılara İngiliz yasalarını dayatmakla kalmaz, kamu dairelerinde çalışacak adayların Roma Katolik Kilisesinden yemin ederek vazgeçmelerini şart koşarak Katoliklerin idari işlerden dışlanmasını sağlar. Bildiri, dil konusunda sessiz gibi görünse de, Fransız dilinin alt statüdekilerin dili haline gelmesine öncülük eder. Fakat, Quebecli tarihçilerin aktardığına göre, Britanyalılar, umulmadık bir biçimde Fransız Kanadalıların kültürel asimilasyona direnişleriyle karşılaşırlar. 18. yüzyılda Britanya daki mevcut anlayış sömürgedekileri Britanya kültürüne asimile etmek olsa da Britanya yönetimi Yeni Fransa dakilere aynı şekilde yaklaşamayacağının çabuk farkına varır. Zamanla sömürge yönetimi asimilasyonunun zor olacağına kanaat getirerek Fransız Kanadalıların yaşam biçimini bozmamanın kendi çıkarlarına olduğuna karar verir (Coulombe, 1999: 276). Fakat bu dönemin Quebec kaynaklarında Britanyalıların kültürel asimilasyonuna karşı konulması biçiminde aktarılması Fransız Kanadalıların tarihi bu şekilde yorumlama isteğinden de kaynaklanıyor olabilir. 7 Maurice Séguin, Guy Frégault ve Michel Brunet Montreal Okulunun üç tarihçisidir. 8 Örneğin egemenlikçilerin desteklediği Parti Québécois in devlete dair bütün dokümanları, ulusal düşüncede fethin merkeziliğini göstermek için 1759 bozgununu başlangıç noktası olarak alır (Cook, 1986 : 51). 21

22 Asimilasyoncu stratejinin başarısız olmasının ardından 1774 teki Quebec Yasası (Quebec Act) ile Britanyalılar Fransız Kanadalıların kendine özgü koşullarını tanır ve Fransız Kanadalıların kendi kurumları işlevselliğini yeniden kazanır. Britanya Parlamentosu, tebası Fransız Kanadalı halka Britanya hükümdarlığına bağlılıkları karşısında Katolik dinini, derebeylik sistemini ve medeni kanununu tatbik etme hakkını verir. Quebec Yasası ile Fransız Kanadalıların toplumsal ve dinsel kurumlarının korunmasına izin verilmesinin asıl nedeni onların da başkaldıran Amerikan sömürgelerine katılmalarına ve İngiliz Kuzey Amerika sındaki istikrarsızlığın artmasına engel olmaktır (Bariteau, 2000: 235; Coulombe, 1999: 290). Bağımsızlık mücadelesinde Amerikalılara destek vermemeleri karşılığında Fransız Kanadalıların bazı hakları güvence altına alınır (Delâge, 2000(b): 219). Zaten Fransız Kanadalılar da, özgünlüklerini Amerikan ulusuna dahil olmaktansa Britanya İmparatorluğu içinde kalarak daha iyi koruyabileceklerini düşündüklerinden 1776 Amerikan Devrimine pek sıcak yaklaşmazlar (Balthazar, 1995: 41). Britanyalı yetkililerin Fransız Kanadalıların kültürel olarak farklılığını kabul etmeleri ve bu farklılığı yasallaştırmaları nedeniyle Quebec Yasasının Kanada nın ikili yapısının temelini oluşturduğu ve kültürel bir düalizme dayanak oluşturduğu ileri sürülebilir. Fakat bu farklılık öncelikle geleneksel kurumlara ve geleneksel değerlere dayandığından Quebec Yasası hem Kilisenin hem de senyörlerin imtiyazlarını yeniden düzenleyerek muhafazakâr bir yapının oluşumuna katkıda bulunur. Fransız Kanadalıların farklılığının bu şekilde tanınması Katolik Kilisesinin uzun yıllar sürecek hakimiyetinin önünü açar. Kültürel işbölümünün (cultural division of labor) kutsallaştırılması daha sonra Quebec te birçok iz bırakır (McRoberts, 1988: 46). Katolik Kilisesinin Fransız Kanadalılar üzerindeki bu güçlendirilmiş etkisi göz önünde tutulduğunda Fransız Devrimi nin neden Quebec te rağbet görmediği daha iyi anlaşılır. Gerçekten de, Kilise, Fransız Devrimi rüzgarının Kuzey Amerika da esmesine izin vermemek için yoğun çaba harcar ve bu nedenle daha sonradan Quebec modernleşmesinin engelleyicisi olmakla suçlanır. I ii. Anayasa Kanunu (1791) Amerikan Devrimi sonrasında Quebec in Britanya İmparatorluğuna dahil edilmesi çabaları baş gösterir. Ayrıca İngilizce konuşan ticari sınıfın baskısı ve Fransız küçük burjuvazisinin ortaya çıkması Quebec Yasasının sonunu hazırlar ve 1791 de Anayasa Kanunu (Constitution Act) imzalanır (McRoberts, 1997: 4). Bu Anayasa Kanunu ile koloni ikiye bölünür ve her 22

23 birinin kendi seçilmiş meclisi olan Yukarı (Upper) ve Aşağı (Lower) Kanada (şimdiki Ontario ve Quebec) ortaya çıkar. Fransız Kanadalılar, hemen 1791 de, ilk parlamento kurulur kurulmaz demokratik kurumlara girme hakkına sahip olur 9 (Delâge, 2000(b): 221) ve böylece, Quebec in siyasal varlığı 1791 de Aşağı Kanada olarak belirir. Birçok yazar, Quebec ulusunun siyasal ve kültürel bir topluluk olarak varolmaya 1791 de başladığını ve Fransızca konuşanların bu tarihten itibaren kendilerini bir ulus olarak gördüklerini, bu nedenle 1791 tarihinin ulus sürecinin başlaması bakımından bir dönüm noktası olduğunu ileri sürer (Bourque, 2000: 167). Fransızca konuşanların öncelikle Quebec yönetimine güven duymaları, kendilerini Quebec bölgesiyle özdeşleştirmeleri ve bir Fransız Kanadalı seçmen haline gelmeleri Aşağı Kanada nın kurulmasıyla olur. Anayasa Kanunu, Kanada yı bölgesel olarak Aşağı ve Yukarı olarak ikiye bölse de aslında bu ayırmanın bölgesel değil kültürel olduğunun herkes farkındadır (McRoberts, 1997: 5). Bu nedenle, yeni rejim dil konusunda herhangi bir dayatmada ya da tercihte bulunmasa da Aşağı Kanada nın resmî dilleri de facto Fransızca ve İngilizce olur 10 (Coulombe, 1999: 277). Aşağı Kanada dakilerin elde ettiği özerklikler ulusal kimliklerinin inşası sürecini hızlandırır ve kendilerini ulus statüsünde görmelerine yol açar. Nitekim, çok geçmeden Britanya dan bu koloni için daha fazla özerklik talepleri artar. Fakat, İngiliz tüccarları ve yöneticileri de tam aksine, Kanada yı birleştirme yönünde baskı yapmaya ve İngiliz dilinin tekrardan egemen olmasını istemeye başlayınca Aşağı Kanada ile Britanya arasında yeni bir gerginlik meydana gelir. Fransız Kanadalıların taleplerinin karşılanmaması, bu gerginliği 1837 de Louis-Joseph Papineau ayaklanmasına taşır. I iii. Asimilasyon korkusu ve Papineau Ayaklanması ( ) Fransız Kanadalılar, bazı imtiyazlara sahip olmalarına rağmen, göreli az nüfusları nedeniyle Kanada da ve genelde Kuzey Amerika kıtasında kendilerini azınlık konumda hissetmekten kurtulamazlar. Fransız Kanadalılar Kanada da hep azınlık konumunda kalmaya mahkumdur ancak, en azından çoğunluğu oluşturdukları Aşağı Kanada da bu kötü kaderi yenme şansına sahiptirler. Bazı istisnai dönemler haricinde Fransız rejiminin Yeni Fransa nın gelişiminde 9 Oysa ki Yerliler, 1960 lara kadar her tür demokratik haktan (oy verme, dernek kurma, yolculuk etme, dava açma hakkı) mahrum bırakılırlar (Delâge, 2000 (a): 75). 10 Aşağı Kanada da iki etnik, iki kültür ve iki dilin hakim olmasının bölge insanlarının çok hoşuna gittiğini ve bunu insanlığın büyük bir başarısı olarak düşünenler de vardır (Seguin, 1971: 17-18). Bu kişiler, dünyanın en güzel iki medeniyetinden, en zengin iki edebiyatından yararlanacak olan böyle bir devletin kurulmasını çok zeki bir düşünce olarak görürler (Etienne Parent ten akt. Seguin, 1971 : 19). 23

24 pek rol oynamadığı, Paris in bu kolonisiyle pek ilgilenmediği 11 düşünülürse, Aşağı Kanada da özerk bir yönetime sahip olmanın Fransızca konuşanlar için önemi daha iyi anlaşılabilir. Fransız Kanadalılar, bir yandan her an soylarının tükenme korkusunu duyarken bir yandan da mutlak özgürlük ve bağımsızlık hayali kurmaya devam ederler. Gelecek, Fransız Kanadalılar için hem korku hem de umut kaynağıdır. Sessiz Devrime kadar bu paradokstan kurtulamazlar ve gelecek korkusu ile umudunu aynı anda taşımayı sürdürürler. Aslında bir gün hem yok olacakları endişesini duymak hem de özgürleşecekleri umudunu taşımak bütün azınlıkların ikilemidir. Fransız Kanadalıların Kanada devletiyle ilişkilerini yönlendiren birçok zaman bu asimilasyon korkusu olur ve bugün dahi bu korku tamamen ortadan kalkmış değildir. Asimilasyona boyun eğmemek ve özgürleşmek için hangi stratejiyi benimsemeleri gerektiği konusunda o gün de bugün de tam bir görüş birliğine varamamışlardır. Kimisi Fransız Kanadalı kimliğini korumanın en iyi yolu olarak Kanada devleti içinde özerk yapıda kalmayı, kimisi de bağımsızlığı savunur. Papineau bu ikinci yolu dener ve varolan eşitsizliği ortadan kaldırmanın tek yolunun bağımsızlık olduğuna Fransız Kanadalıları inandırmaya çalışır (Cook, 1986: 56-57) de, Britanya düzenine ve Fransız Kanadalılarının asimilasyonuna bir tepki olarak ortaya çıkan ve geniş bir kitlenin desteğini kazanan Papineau isyanı tüm çabalara rağmen başarısızlıkla sonuçlanır. Papineau isyanının bastırılması 1759 daki fetihten sonraki ikinci büyük bozgun olarak Fransız Kanadalıların hafızasına kazınır. 12 Papineau nun ruhban sınıfı karşıtı olması ruhbancı milliyetçi yazarların o tarihlerde ona çok fazla ilgi göstermemesine neden olurken, günümüzün seküler Quebec i yıllar sonra Papineau ya hem itibarını iade eder hem de ulus inşasında önemli bir rol atfeder. Papineau ayaklanmasına ön ayak olan Vatanseverler in (Patriots) de yenilmiş olmalarına rağmen Quebec tarihinin saygın kişileri arasındaki yerlerini almaları için tarihin yeniden yazıldığı Sessiz Devrimi beklemeleri gerekecektir. Nitekim yıllar sonra, Robert Lionel Séguin, onlardan Patriots lar bize şeref (dignity) ve özgürlüğün yolunu göstermiştir diye bahsedecektir (Cook, 1986 : 51). Fransız Kanadalıların etnik kimliğe dayalı milliyetçiliğinin gelişmesi, büyük ölçüde Vatanseverler ayaklanmasının başarısızlığının bir ürünüdür. Çoğunlukla Fransız 11 Quebecliler bu yüzden Fransa ya bugün bile çok kızgındırlar. İngilizlerin fethine karşı Fransızların müdahale etmemesi Quebec te hâlâ hayalkırıklığıyla hatırlanır. 12 Bu bozgunlara eklenen diğer yenilgiler (örneğin, 1976 daki, Quebec üzerindeki uçuşlarda Fransızca kullanılmasının yasaklanmasıyla baş gösteren hava trafiği kontrolörleri krizi) de ulusal kimliğin güçlenmesine hizmet eder. Yenilgiler ve aşağılanmalarla dolu bir tarih elbette kötümserliği kamçılar, zayıfın güçlü tarafından asimile edilmesi olarak yorumlanır. Bu kötümser milliyetçilik 1960 lardaki ayrılıkçılıkla birleşir ve bunun tarihsel yorumlanışı egemenlikçi Parti Québécois in resmî ideolojisinin bir parçası oluverir (Cook, 1986: 51). 24