VELi. Araştnrma Dergisi. Sayı 22. Yıl 8. Number. Year

Transkript

1 T Araştnrma Dergisi VELi Yıl 8 Year Sayı 22 Number

2 ABSTRACT Love for nature in the Alevism- Bektaşizm, its roots and ref/ections in the literature are considered. it is argued that love for nature occupies a place as important as love for god and man kind and that it originates from the anciet Oriental cults,especially from Şamanizm and nomadic life styles, which ae hand in hand with the nature. A L EV~-B E KTAŞİ ~ EOEBIYATI NOA DOGA S EVG İSİ Ali Duran GÜLÇİÇ EK ÖZET Bu çalişmada Alevilik- Bektaşilikteki doğa sevgisinin edindiği yer, kökeni ve edebiyata yansıması yer almaktadır. Tanrı ve insan sevgisi kadar önemli bir yer tutan doğa sevgisinin kökeninin eski doğu kültlerinden özellik/ede Şamanizmden ve tabiatla iç içe olan konar göçer yaşam tarzlarından kaynaklandığından bahsedilmektedir. Alevi ozanlarının özelf ikle deyişlerinde işlediği konuların başında da bu doğa sevgisinin geldiği görülmef<tedir. Yeryüzü etim, tenim, A karsulardı r kanım, Tahkık burcundan doğar Uyakmaz benim günüm - Said Emre- Alevilik-B ektaşi l ik'te Tanrı ve insan sevgisi kadar doğa sevgisi de önemli bir yer tutar. Bu inanç sisteminde, insanlar d oğayla öylesine özdeşm iş ve bütünleşmiş ki,,, yeryüzüne etim, tenim; aka rsular ın a kanı m", başka bir tanımla,, yer anam, gök babam, güneş atam" diyecek kadar onu kutsamış ve saygı duymu şlardır. Kaygusuz Abdal, bunu şöyle ifade etmektedir: "İnsan/ cümle yaradılmışm aynasıdır... Cemi (bütün) eşyanm hakikatı a/em-i ademdir ve ademin hakikatı Hakk /tır. ; İnsanm vücudu bir şehir gibidir; A teş/ Su, Toprak ve Ye/ gibi dört türlü nesneden kemik I 1 sinir damar, deri, ilik, et, kan, yağ ve kıl gibi dokuz cevherden oluşmuş tur... Yedi kat yerler vücudumdur, sular damanmdır, gökler çadmmdır, arş seyrammdır, çarh devrammdır, yıldızlar me alemdir... Gece ermişlik, gündüz nebiliktir. İlkbahar doğmak/ sonbahar ölmek; sağlık gülbahçesinde olmak, hastaltk karanlıkta kalmaktır... Bütün kainat (altı bini nebata -bitkilere-/ altı bini hayvanata, altı bini insana ait. olan, birbirinden ayn olmayan ve Tanrt ile kuşa tılan bu onsekizbin alem) insanm vücudundadır, özündedir. Bun/art dilimiz ve elimizle rencide etme-meliyiz, incitmemeliyiz. Çünkü onlar rencide olursa, Tann da renci-de olur..." Doğa i nançla r ından kaynaklanan su, ağaç ve ateş kü ltü, Anadolu ve.bal-

3 kanlar' da, özellikle Alevi-Bektaşi toplulukları arasın da varlığı-nı halen sürdürmektedir. Alevilik'teki vahdet-i vücut (varlık birliği ) kuramına göre, evrende her şey birbirleriyle içiçedir ve bir uyum içindedir; sazdaki akortla ve gezegenlerin güneşin etrafındaki dönü şünde olduğu gibi. Bu uyum (armoni) doğa l olarak insan, Tanrı ve doğa i li şk il e rinde de vardı r. Bu düzeni bozan ise, doğaya egemen olan insa noğlunun kendisidir. Halbuki insan, doğanın bir pa rças ıdır ; ondan ayrı değildir. Varlık birliği ku ramını savunan mutasavvıflara göre,,,küçücük bir çiçeğ in sapından tutulup sallanmasıyla, y ıldızların dayandı ğ ı temel sallanır..." şeyh Bedreddin' e göre, /1 Varlik alemi bir bütündür... (Hakikat sırrma eren) insan, dağlan, ırmaklari, ağaçlan, bahçeleri, dünyada ne varsa her şeyi kendi içinde bulur. Dünya o olur, o <fa dünya. Neye baksa, kendisi. Kendisi of mayan bir şey bulunmaz. Neye baksa, baktlğı şey olur. Neye baksa, baktığı şeyin kendisi olduğunu anlar. Güneş ile zerrenin aym şey olduklanm kavrari aralarmda bir aynlik düşünmez. Zaman da tek bir zaman olur onun için; başla1;1gıç ve son, ilksizlik ve sonrasizlik tek bir amn içinde erir...",,dost dost diye nicesine sanldım/benim sadık yarim kara topraktır "i,, dağlar çiçek açar, Veysel dert açar" diyen Alevi ozanlarından tabiat aşığı Veysel Şatıroğlu, gözleri görmediği halde, tabiatı rengarenk çiçekleri ve burcu burcu kokula rı yla, kilim dokur gibi ilmek ilmek şiire işlemiştir: Ne zaman toprakla birleşir cismim/cümle mahluk ile bir olur ismim Ne hasudum kalır, ne de bir hasmım/eski dü şmanl a rım olur do stlarım Benden ayrılınca k!n ve buğuzum / Herkese güzellik gösterir yüzüm Topraktır cesedim, güne ştir özüm/hava, yağmur u ya ndırır hislerim - Aş ık Veysel - Bülbül olayım öteyim, dost bahçesinde yatayım Gül oluban açılayım, solmayayım. ayruk dahı *** Gel varalım bizim ile, kim giresin bahçelere Daim öter bülbüllerim, güli stanını solmaz benim. - Yunus Emre - Alevi inanç ve öğretisindeki doğa sevgisi, onun edebiyatına da yansımıştır. Şiirlerinde, deyiş ve nefeslerinde burhanı burhanı doğa kokar; doğa ve doğadaki varlıklar konuşur ve konuşturulur:. ~ Bülbül olsam varsam gelsem / Hakk 'ın divanın a dursam Ben.bir yanıl alma olsam / dalına bilsem ne dersin? 1, (...) Sen bir Cennetlik kul olsan / Cennet' e girmeğe' gelsen Pir Sultan ü stadın bulsan / bilece girsek ne dersin? Anadolu ve Balkanlarda, özellikle Alevi top l uluğu a ras ı nda va rlı ğ ı nı halen sürdüren bu doğa inancının kökeni, hiç kuşkusuz eski doğa kültler.inden (özellikle Şamanizm'den) ve tabiatla içiçe olan konar-göçer yaşam tarzlarından kaynaklanı r. Dağla r, ormanlar, ~tlakl ar, ağaçlar, sular, ı rmaklar, çiçekler, ay, güneş, yıldız gibi yer ve gökyüzündeki tüm tabiat unsurları goçebe top l uluğun yaşamını etkileyen temel unsu rl ard ır.

4 Göçebenin yaşamı, geçimi onlara bağlıdır; onlarla uyup kalkmakta, onlarla düşünmektedir. Alevilerde tabiat unsurlarına bu kadar önem verilmesi, işte on l arın doğayla iç içe olan bu yaşam tarzlarından kaynaklanır. Alevi ozar.ılarının ağırl ı kla işl ed ikl e ri konulardan biri de, i şte bu tabiat unsurlarıdır. Bu geleneğ in kaynağını oluşturan Dede Korkut'ta, bakınız suyun ve ağac ı n önemi nasıl ifade edilir: Çağnam çağnam kayalardan ç ı ka n su Ağ koyunlar gelüp çevresinde yatduğı su Hasan ile Hüseyn'in hasreti su Bağ ve bostanın ziyneti su Ayşe ile Fatıma'nın n igah ı su Şahbaz atlar gelip içdügi su Ağ koyunlar gelip çevresinde yatdığ ı su Ordumun haberin bilir misin digil mana Kara başım kurban olsun suyum sana. *** Ağaç ağaç der isem sana erilenme ağaç Mekke ile Medine'nin kapı s ı ağaç Musa Kelimün asas ı ağaç Büyük büyük suların köprüsü ağaç Kara kara denizlerin gemisi ağaç Şah-ı Merdan Ali'nin Düldülü' nün eyeri ağaç Zü lfi karın kını ile kabzası ağaç Şah Hasan ile Hüseyn'in beşiğ i ağaç Eğer erdir, eğer avratdır korhusu ağaç Ba ş ın ala bakar olsam başs ız ağaç Dibün ala bakar olsam dipsiz ağaç Beni sana asarlar götürmegil ağaç Götürecek olur isen yiğ itliğim seni tutsun ağaç Bizim ilde gerek idin ağaç Kara hindu kullaruma buyura idim Seni para para doğraya l a r idi ağaç. Aşırı çevre kirliliği, zararlı atık ve kimyasal maddelerle çöp yığınına dönüştürdüğümüz ve kendisine düşmanca davrandığımız halde, bize -yine de kucak açan ve bizi besleyen toprağın bu vefalı ve sadıkane dostluğunu geliniz Aş ı k Veysel'den dinleyelim: Dost dost diye nicesine sarıldım Benim sa dı k ya rım kara topraktır Beyhude dolandım, boşa yoruldum Benim sa dı k ya rı m kara topraktır (...) Her kim olursa bu s ırra mazhar Dünyaya b ırak ı r ölmez bir eser Gün gelir Veysel'i bağrına basar Benim sadık yarim kara topraktır. Alevilerde, çocuk adlarının daha çok doğa isimlerinden tercih edilmesi ve bilhassa Sıraç Alevilerinde kız çocuklarına genellikle,,g~l~n -cik, Zambak, Lale, Sümbül, Nergiz ve Nevruz" gibi çiçek isimlerinin verilmesi, doğa sevgisinden kaynaklansa gerektir. Doğayı güzelleştiren ve onu renk cümbüşüne dönüştüren hiç kuşkusuz çiçeklerdir: Çiçekler ki, güze lliğin simgesidir; Yaşam ın, umudun ve sevincin ifadesidir. Çiçekler ki, gönüllerin dilidir; Rengarenk, burcu burcu, Sevgi, aşk ve hatıra lar la doludur. (A. D.) Rengarenk parlayan, burcu burcu kokan çiçeklerin güzelliğini, bir de çiçeklerin dilinden dinleyelim: Çiğdem der ki ben e l ayım / y iğit başına belayım Her çiçekten ben a layım / benden ala çiçek var mı? Al baharll mavi dağlar / yarim gurbet elde ağlar

5 Lale der ki, be hey Tanrı / benim boyıium neden eğri? Yarden ay rı düştüm gayri / benden ala çiçek var mı? Al baharlt mavi dağlar / yarim gurbet elde ağlar Sümbül der ki, boynum uzun /yapraklarım düzüm düzüm Ak gerdana beni düzün / benden ala. çiçek var mı? Al baharlt mavi dağlar/ yarim gurbet elde ağlar Nevruz der ki, ben nazlıyım /sarp kayalarda gizliyim Mavi donlu gök gözlüyüm / benden ala çiçek var mı?., Al baharlt mavi dağlar/ yarim gurbet elde ağlar. Doğanın bu güzel değerlerine sahip çıkmayanlara, gülün ve dostluğun kadrini, kıymetini bilmeyenlere, bakınız Şah İ smail Hatayi nasıl sesleniyor: Ezel bahar olmayınca /-kırmızı gül bitmez imi ş Kırm ız ı gül bitmeyince./ dertli bülbül öbnez imi ş Bülbül hevestir ötmeğe / sa rılıp güle yatmağa Bahçıvan gülü satmağa / gül kadrini bilmez imi ş Bahçıvan satma bu gülü/ haramdır parası pulu Ağlabna dertli bülbülü /göz yaşın silmez imiş Büİbül güle hayran olur / hayran olur seyran olur Bazı insan hayvan olur / hayvan adem olmaz im iş Şah Hatayi ölmeyince/ tenim türab olmayınca Dost dosttan ayrılmayınca / dost kadrini bilmez imi ş. Çiçekler kadar, belki de onlardan daha fazla halk türkülerine konu olan, hiç kuşkusuz, yol yolak vermeyen, ama kendisine yaslanan konuğunu da yalnız bırakmayan, onu saklayan, bekleyen heybetli, heybetli olduğu kadar da kutsal olan yüce dağlardır: Hemen Mevla ile sana dayandım Arkam sensin, kal'am sensin dağlar hey! Yoktur senden gayrı kolum kan adım Arkam sensin, kal'am sensin dağlar hey! - Köroğlu - Gönlüm darlandı da çıktım dağlara Gönlüm eğlencesi dağ lar merhaba Aktı çeşmim yaş ı döndü çaylara Çeşmim eğ l encesi çaylar merhaba. - Ruhsati -. Baş ı duman pare pare / yol ver dağlar yol ver bana Gönlüm gitmek ' ister yara / yol ver dağlar yol ver bana., - Aş ık Yener - Dağlar olsun da, başı pare pare dumanlı olmasın; bağrı yanık yanık tütmesin!.. Dağlar olsun da, yolsuza yol, umutsuza umut, mazluma sığnak olmasın! Dağla r olsun da, Pir Sultan Abdal, Dadaloğlu, Köroğlu ve Karcaoğlan gibi halk ozanlarına mekan olmasın!.. Belimizde kılıcımız kirmanı Taşı deler mızrağımın temreni Hakkımızda devlet ebn i ş feı:manı Ferman padişahın, dağlar bizimdir. - Dadaloğlu - Benden selam olsun Bolu Beyine Çıkıp şu dağlara yaslanmalıdır. At kişnem esinden, ga rg ı sesinden

6 Dağ l ar seda verip seslenmelidir. - Köroğlu - Hezeli de Karac' oğlan hezeli 1 Döküldü dalların gülü gazeli Gurbet ilde ben neylerim güzeli Yol ver dağlar ben sılama gi~eyim! *** Köroğlu der tepelerden bakarım Gözlerimden kanlı yaşfar dökerim Bunca yı ldır hasretini çekerim Arkam sensin, kal'am sensin dağlar hey!..,,başı pare pare dağların" dumanı, karı, kışı, boranı eksilir mi?.. Ya,,şu dağların şahı, erenlerin nazargahı ve Pir Sultan'ın seyrangahı Yıldızdağı'nın dumanı neden çekilmez; neden halen yaslı ve firkatlı?" Gelmiş iken bir habercik sorayım Niçin gitmez, Yıldızdağı dumanın Gerçek erenlere yüzler süreyim Niçin gitmez Yıldızdağı dumanın (... ) Ben de bildim, şu dağların şa hısın Gerçek erenlerin nazargahısın Abdal Pir Sulta n'ın seyrang~hısın Niçin gitmez Yıldızdağı dumanın. Dağlara güzell ik veren, ona hayat kazandıran hiç kuşkusuz ormanlard ır. Ormanlar, doğanın akciğeri ve oksijen üretiminin temel kaynağıdır. Ormanlar, milyonlarca canlı türüne kucak açar ve onlara barınma imkanını sağlar. Ormanlardaki varlığı ve onun çok yönlü yararlarını gelin Aşık Veysel'den dinleyelim: Orman yurdun temelidir / nesillerin evvelidir Her sanatın ilk elidir / ormandaki varlığa bak (... ) Veysel sever ağaç l arı / dalında öten!kuş l arı Orman yapar her işleri varlığa bak. / ormandaki Alevi - Bektaşi ozan l arı kimi zaman kendisini bübül yerine, gül yerine, doğadaki canlı cansız var lıkl arın, nesnelerin yerine koymuş; onlarla konuşmuş, onlarla dertleşmi ş, onlarla haşır neşir olmuştur: Sordum sa rı çiğdeme / sen nerede kışlarsın Ne sorars ın be dervi ş / yer a ltında kışlarını Sordum sar ı ç iğdeme / yer altında ne yersin Ne sorars ın be dervi ş / kudret lokm ası yerim Sordum s arı ç iğdeme / senin benzin ne sarı Ne so rars ın be karde ş / Hak korkusun çekerim Sordum sarı çiğdem e/ anan baban var be karde ş / anam yer, ba mıdır Ne sorarsın bam yağmur Sordum sa rı ç iğdem e / asacığı elinde Hak kelamı dilinde / ç iğdemde dervişlik var Pir Sultan' ım erlerle / yüzü dolu nurlarla Ak saka llı pirlerle / çiğdemde dervi ş lik var. Alevilikte insana, Tanrı'ya, doğaya duyulan sevgi, aynı şekilde hayvanlara karşı da beslenir. Evdeki at, inek, öküz, koyun, kuzu... Dağdaki geyik, turna, aslan, güvercin vd. aynı şekilde koru-

7 nur ve sevgi duyulur. Hz. Ali'nin ve 5. İmam Muhammed Bakır'ın bu konuda söyledikleri şu sözler oldukça anlamlıdır: ;;Dindar görünmek veya bir an önce işin in baştna dönmek için binek hayvanma katı ve zalim davranan kişi adalet smtrlarmı taşmıştır; tamklığı kabul edilmez;; (Hz. Ali). ;;Hacca herkesten önce vartp; herkesten önce vatanma dönenin tamklığı kabul edilmez; çünkü O; bindiği binek atmı zorlamış; ma hvetmiş ve helak etmiştir' {İmam Muhammed Bakır). Pir Sultan Abdal da, evin devliğini {geçim ve idarasini) sağlayan öküzün hoşça tutulması ve ona eziyet edilmemesi için rençberlere (çiftçi lere) şöyle seslenir: Dağdan kütür kütür hezen indirir İndi rir de ateş l ere yandırır Her evin dev l iğin öküz.!!öndürür İrecbe rl er, hoşça görün öküzü Öküzün damını al çacık yapın Yaş koman a l tında, kuruluk sepin Koşmada n ko ş um a gözlerin öpün İrecb e rl e r, hoşça görün öküzü Pir Sultan' ım der ki, kaynar coşunca Tekne hamur kalmaz ekmek -pi ş ince Adem ata ök(ü)zün çifte koşunca İ recberler, hoşça görün öküzü! Şah İ smai l Hatayi, kendisinden kaçmak isteyen geyiğe bakın nasıl seslenir: İ çmişi m bir dolu o lmu şum ayık Dü şmüşüm dağlara olmuşum peyik Sana derim sana sürmeli geyik Kaçma benden kaçma avcı değilim Sana derim sana geyik erenler Bize sevda sana dalga verenler Dilerim Mevla'dan onmaz vuranlar Kaçma benden kaçma avc ı değilim Avcı değilim ki düşem izine Kaça kaça kanlar indi. dizine Sürmeler mi çektin kömür gözüne Kaçma benden kaçma avc ı değilim Aydur Şah Hatayim uçak kaçandan Zerrece korkmazız bu tat lı candan Gidip davac( ı ) olma atana benden Kaçma benden kaçma avc ı değilim. Doğayla bu kadar iç içe olan; Tanrı insan ve doğa sevgisine dayanan Alevi- 1 ik'te, Alevi ulusunun taht-ı revanı, bend-i pınarı ve cem-i canları güldür, gülistandır: Pir divanına uğradım / Pir'in divanı güldür gül Oturmu ş köşk sarayın a / taht-ı reva nı güldür gül Gülden terazi tutarlar / gül alırlar gül satarlar.gül ile gülü tartarlar /çarş ı pazarı güldür gül Kurusu güldür, yaşı gül / toprağ ı güldür, taş ı gül Has bahçenin içindeki / servi çenarı güldür gül ' Gülden değirmen döndürülür / gine gülden gül.övünür Akar arkı, döner ça rkı / bendi pınarı güldür gül Güle gül?eyyid Nesimi / haklı nefesleri güldür Hak oturur mihman canla/ cem-i canlar güldür gül. (Bu makale, kısaltılmı ş şe kliyle Ali Duran Gülçiçek'in yayımlanmakta olan 11 Her Yönüyle Alevilik-Bektaşilik KızJ/başlık Gerçeği" ad lı yapıtınd_an alınmışt ır. Konuyla ilgili bibl iyografya da aynı yapıtta yer almaktadır).