Reklam İndeksi. Kuzey Marmara Otoyolu. Dilovası ÖNSÖZ. Elektrikli Yerkazı Araçlarında Üretkenliği ve Kazı-Yükleme Maliyetini Değiştiren Etkileyiciler

Transkript

1

2

3

4 Kuzey Marmara Otoyolu Dilovası İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERGİSİ İş Makinaları Mühendisleri Birliği Derneği yayın organıdır. Üç ayda bir yayınlanır. ISSN Temmuz-Ağustos-Eylül: 63. Sayı İMMB Adına Sahibi Mustafa SİLPAĞAR Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Bayramali KÖSA Yayın Komisyonu Mustafa SİLPAĞAR Bayramali KÖSA Murtaza BURGAZ Halil OLKAN Halide RASİM Selami ÇALIŞKAN Engin Murat BAHAR Sebahattin AKIN Turgay KARGIN C. Cem DORKEN Gülderen ÖÇMEN Yazışma Adresi Uzayçağı Caddesi No: 62/7 Ostim / ANKARA Tel: Faks: e-posta: bilgi@ismakinalari.org.tr Grup-e-posta: ismakinalari@yahoogroups.com Grup e-posta üyelik adresi: ismakinalari-subscribe@yahoogroups.com Tasarım ve Baskı Bizim Grup Basımevi Mithatpaşa Cad. 62/11 Kızılay / ANKARA Tel: Faks: e-posta: bizimgrupajans@gmail.com Grafik Tasarım Hasan ERKAN Yayının Türü: Yerel Basım Tarihi: Bu dergi üyelerine ilgili kurum ve kuruluşlara ücretsiz olarak dağıtılır. Yayınlanan yazılardaki sorumluluk yazarlarına, ilanlardaki sorumluluk ilan veren kurum ve kişilere aittir. Yayınlanan yazılara ücret ödenmez. Yayınlanmayan yazılar geri iade edilmez ÖNSÖZ Geleneksel Transfer Şutları Mobil Valflerde Seçim Kriterleri Sezonluk Çalışan Makinaların, Çevre Şartlarından En Az EtkilenmeYöntemleri Elektrikli Yerkazı Araçlarında Üretkenliği ve Kazı-Yükleme Maliyetini Değiştiren Etkileyiciler Yurtdışı Projelerde Verimlilik Problemleri Radyoaktif Kaynak İçeren Cihaz İle İlgili Yapılması ve Uyulması Gerekli Hususlar Mesleki Yeterlilik Kurumu Tarafından Yetkilendirilmiş Belgelendirme Kuruluşu Nasıl Olunur Belgelerin Uluslararası Geçerliliğinde Ulusal Yeterlilik Çerçevelerinin Rolü Anlatan Resimler Erişkin Bağışıklama Aşılama Fıkra ve Hikaye Köşesi Etkinliklerimiz Sektörden Haberler Eğitimlerimiz Şantiyelerde Lastik Tamir Yaklaşımları ve Donanımı Reklam İndeksi ALFATEK 15 ALPEM 27 ALPEM (Ön Kapak İçi Karşısı) ANİŞMAK (Önsöz Karşısı) ANADOLU FLYGT 57 ARUSDER 93 BP CASTROL 95 CARRARO (PİMMAKSAN) 55 EXXON MOBİL (Arka Kapak İçi) HAKMAK 63 İMMB OPR.(Arka Kapak İçi Karşısı) KASTAŞ 13 MADEN TÜRKİYE 77 ÖZBEKOĞLU 59 ÖZÇELİKLER HİDROLİK 39 ÖZÇELİKLER HİDROLİK 41 PETROL OFİSİ (Arka Kapak) PİMMAKSAN 43 PMS (PİMMAKSAN) 45 TEKNO ASFALT 73 TOTAL (Ön Kapak İçi) TSM GLOBAL (İçindekiler Karşısı)

5

6 Önsöz Önsöz İMMB Nedir? İMMB; İş makinaları konusunda uzmanlaşmış makina mühendisleri tarafından 1998 yılı Ağustos ayında kuruldu. Farklı sektörlerden (inşaat firmaları, maden firmaları, iş makinası üreticileri, iş makinası temsilcileri ve servisler) gelen profesyonellerin ortak amaçla toplandığı bir dernektir. İMMB nin Amacı Nedir? İMMB nin amacı; çoğunluğu ithal ürünler olan iş makinalarının tanınmasını, ulusal servetimiz olan bu üretim makinalarının iyi işletilmesini ve ekonomik ömürlerinin verimli bir şekilde sürdürülmesini sağlamaktır. Amacımız; verimliliği sağlayacak bilgi kaynaklarına en kısa sürede ulaşmak, bu kaynaklara ihtiyaç duyacak nitelikli insan potansiyelinin güç birliğini oluşturmaktır. Bu bilgilerin teknik alt kadrolara ulaştırılmasıyla da en yaygın şekilde paylaşımını sağlamaktır. İMMB; Üyelerine her yıl düzenli seminerler vermek suretiyle, üyelerinin bilgi düzeyinin yükseltilmesini sağlamaktadır. Bu seminerler aynı zamanda sektördeki insanların bir araya gelerek tanışmalarını sağlamaktadır ki bu da gelişimi ivmelendirmektedir. İMMB nin internet ortamındaki grup mailinde üyeler ihtiyaçlarını gruba duyurmak suretiyle yardımlaşmayı sürdürmektedir. Derneğin her üç ayda yayınladığı İMMB dergisi ilgili kurumlar, şirketler ve bireylere ücretsiz olarak gönderilmektedir. Mustafa SİLPAĞAR İMMB Yönetim Kurulu Başkanı Yaz sezonu inşaat firmalarının diğer mevsimlere göre daha fazla çalışma yaptığı bir zaman aralığıdır. Üyelerimizin ekseriyetinin bu sezonda şantiyelerde bulunma veya şantiye ziyaretlerinde olmalarından dolayı dernek faaliyetlerimizin azaldığı bir dönemdir. Bu dönemde derneğimizin iktisadi işletmesine bağlı olan özel operatörlük kursunun eğitim faaliyetleri devam etmiştir. MEB Özel Eğitim Kurumları kapsamında kalan yeni kurs müfredatından olan elektrikli transpalet operatörlüğü alanında yetki alma noktasında girişimlerimiz olmuştur ve belge alma noktasında üzerimize düşen çalışmaları tamamlamış bulunmaktayız. MEB tarafından yetkilendirme belgesinin onayını beklemekteyiz. İMMB-İş in geçmiş yılda yasal zorunlulukları yerine getirmek (makina parkı alımı) için derneğimizden almış olduğu borcun tl sini 21 Haziran 2018 tarihi itibarı ile geri ödemiş bulunmaktayız. Derneğimiz çalışanlarının diğer bir yaz faaliyeti de yapılacak olan TSE denetimleri için hazırlıkları ikmal etmek yönünde olmuştur. Derneğimizin sahip olduğu ISO 9001 kalite belgesinin 2015 yılı yenileştirilmiş düzenlemesine ait temel eğitim ve iç tetkikçi eğitimlerine tüm personelimizin katılmalarını ve belgelenmelerini sağladık. Kalite belgesinin yasal gerekliliklerinden olan 10 sorulu memnuniyet anketinin yapılması, yönetimimizden beklentilerinizi öğrenme ve düzeltici faaliyetleri belirleme noktasında önemlidir. Katılımınız noktasında göstereceğiniz gayretler için teşekkür ederiz. Bütün derneklerde olduğu gibi İMMB yönetiminin gündem konularından birisi de ödenmeyen aidatlardır. Bu konuda borçlu üyelerimizin genelinden olumlu dönüşler olmuştur. Bazı üyelerimizin ise bireysel tercihlerini borçlarını ödedikten sonra üyelikten ayrılma yönünde kullanmaları arzu etmediğimiz gelişme olmuştur. Sivil toplum kuruluşlarının maddi zenginliği üyelerinin fazlalığı ve aidatlar noktasında sorumluluklarını yerine getirmeleri, dernek gelirlerini arttırıcı yönde faaliyette bulunmalarıdır. Manevi zenginliği ise dernek faaliyetlerine katılımları ve bunun yanı sıra üye nitelik ve niceliğini arttırma noktasında gayret göstermeleridir. Üyelerimiz iş ve inşaat makinaları sahasında faaliyette bulunan temasta oldukları kendi firmalarının çalışan mühendislerinin yanı sıra iş ilişkilerinde bulundukları kamu kuruluş ve özel sektör ilgili mühendislerini derneğe üye olmaları ve faaliyetlerimiz noktasında bilgilendirmeleri arzumuzdur. Derneğimiz yayın organı dergimizin ellerine ulaşması için iletişim bilgilerini derneğimize iletmelerinde fayda vardır. Dernek yönetimimizin de iştirak ettiği Borusan Ankara CAT revizyon merkezinin açılışı 8 Ağustos ta gerçekleşmiştir. Ekonomik sıkışıklığın gündemde olduğu bir dönemde, iş makinacılığının merkezinde olan Ankara ve Ostim için, bu, yatırım açısından sevindirici bir gelişmedir. Revizyon merkezleri, tamamı ithal girdiden oluşan iş makinaları harcamalarında yenileme yaparak, aksam bazında ithal gerekliliğini ortadan kaldırarak, tasarruf etme imkânı ve iş makinalarının emre amadeliğini arttırarak iş verimliliğini artmasını sağlayabilir. Bu işletmenin ciddi bir pazarlama stratejisi ile ülkemize döviz kazandırma imkânı da olabilecektir. Kaza veya doğal afet sebebi ile ağır hasar gören iş makinalarının işe yarayacak aksamlarının uluslar arası kabul görecek bir kalite zinciri kapsamında tamir görmesi ve aksamların geri kazanılması ciddi bir kazanç teşkil edecektir yılı aylık akşam toplantılarının birincisini Continental grubu ile yaptık. Her seminerde olduğu gibi bildiğimizi düşündüğümüz bir konudaki teknik ve ticari yeni bilgileri edindik. Bu toplantı kapsamındaki bilgileri katılamayan üyelerimize ulaştırma noktasında Continental idarecilerinden talebimiz olmuş ve kendileri de toplantı zamanının kısıtlı olmasından dolayı kapsamı dar tuttuklarını, üyelerimize daha fazla bilgi verme adına zaman tanınması noktasında cevabi mesajları olmuştur. Bu bilgiler bize ulaştığında bir dergi yazısı ya da grup e-postası nda bir PDF dosyası olarak sizlere ulaştıracağız. Genç mühendislere yönelik temel hidrolik kursu hazırlıklarımız başlamıştır. Katılmayı arzu edenlerin derneğimiz genel sekreterliğine müracaat etmeleri keyfiyetini münhasıran duyururuz. Bu eğitimin dışında temel yağ, yakıt sistemleri, lastik eğitimi ve ya yeterli katılımın sağlanabileceği bir başka teknik konuda kurs hazırlama ve icra etme yetkinliğimiz olduğunun bilinmesinde fayda vardır. Geçtiğimiz sezonda derneğimiz asıl üyelerinden TCK emekli Makina Mühendisi M. Naim Pembegül ve Gürsan firmasının ortaklarından olan Arif Armutlu hakka yürümüşlerdir. Dostluklarını ve hatıralarını her daim yad edeceğimiz sevgili ağabeylerimize Allahtan rahmet geride kalan aile efradına ve dostlarına sabırlar dileriz. Saygılarımızla

7

8 Elektrikli Yerkazı Araçlarında Üretkenliği ve Kazı-Yükleme Maliyetini Değiştiren Etkileyiciler Metin ÖZDOĞAN / İdeal Makine Danışmanlık Ltd. Şti., Ankara Bu yazıda elektrikli maden yerkazarlarının üretkenliğini ve kazı-yükleme maliyetini etkileyen değiştirgenler incelenmiştir. Bunlar: Yerkazı aracının kayaç özellikleri, ocak büyüklüğü ve ömrü ile uyumlu olması ilgili olanlar. Yerkazı aracının teknik özellikleri ve boyutlarına ve taşıma araçlarına uyumlu olmasına ilişkin olanlar. Yerkazı araçlarına uygulanan bakım-onarım programları ve yedek parça sağlama ve stoklama politikalarına ilişkin etkileyiciler. Seçilen bu yerkazı ve taşıma araçlarını kullanan, bakan, onaran, işleten insan gücünün niteliği, deneyimi ve eğitimine, ve eğitim teknolojilerine ilişkin olanlar. Yerkazı araçlarını ve maden işletmesini yöneten kişilerin niteliği ve başarısına ilişkin olanlar diye dizelenmiş, incelenmiş ve tartışılmıştır. 6

9 1 Giriş Yerkazı makinesi (kaşıklı-şavul-ekskavatör) cins ve kapasitesinin kazılıp yüklenecek örtü katmanı ve cevherin özelliklerine, maden planına ve üretim kapasitesine uygun seçilip seçilmediği önem taşır. Yerkazı aracının üretkenliğini etkileyen öteki değiştirgenler ana hatlarıyla makinaya özgü özellikler, kayataşıtına özgü özellikler, bakım-onarım programlarına özgü özellikler, kaya özellikleri, kaya parçalanış özellikleri, basamak ve ocak planlamasına özgü özellikler ve yerkazı makinası kullanıcısı ve ocak yönetimine ilişkin özellikler olarak dizelenebilir. Yerkazı aracında aranan özellik dengeli, sağlam, kendini maden işletmelerinde kanıtlamış sık arıza yapmayan, bakım ve onarımı kolay, kullanıcı açısından rahat araçlar olmasıdır. Yerkazı aracı kayataşıtı uyumu olağanüstü önemlidir. Yerkazı aracı kayataşıtını ideal olarak (3) üç kepçede (kovada) doldurmalıdır. Kepçe sayısı arttıkça makinenin yüklediği kamyon sefer sayısı düşer (Paterson ve Özdoğan, 2001). Bu da kazı-yükleme giderlerinin artışı anlamına gelir. Delme ve patlatma işlemleri yerkazı makinasının kepçe hacmi ile uyumlu olmalıdır, basamak aynalarında gevşememiş topuk kalmamalıdır. Kazı basamak yüksekliği kullanılan yerkazarın büyüklüğü ile uyumlu olmalıdır, genel kural bum ucu makarası yüksekliğini geçmemesi yönündedir. Basamak yüksekliği yerkazarın üretkenliğini etkilemektedir (Köse ve ark., 2005). Ayrıca, kepçenin basamakta kazma dilim kalınlığı da üretkenliği ve erke tüketimini etkilemektedir (Ceylanoğlu et al., 1992, Hindistan et al 2001). Operatörün becerisi, deneyimi, eğitimli oluşu, bakımonarım programlarının etkinliği, orijinal bileşen, yedek parça ve nitelikli gereç tüketilmesi, ocak planlaması, yönetimi, etkinliği gibi noktalar da üretkenliği dolayısıyla kazı-yükleme giderlerini önemli ölçüde etkiler. Yerinde (basamakta) ve kabarmış kayaç birim ağırlığı, kabarış çarpanı, kepçe doluş çarpanı, kepçe biçimi, kayaç aşındırıcılığı, anma ve tepe ağdırma yükü, aşınma plakaları, kepçe tutamağı kaldırış kuvveti, kaya taşıtı iriliği, basamak yüksekliği, basamak patlatması ve kayaç parçalanışı gibi etmenlerin kepçenin kazdığı kayaç miktarını bir diğer deyişle kazı-yükleme maliyetini etkilediği bilinmektedir (Özdoğan, 2009) 2. Yerkazı Aracının Kayaç Özellikleri ve Ocak Büyüklüğü ve Ömrü İle Uyumlu Olmasının Etkisi Kazılacak örtü (dekapaj) ya da cevherin cins ve özelliklerine göre seçilmiş yerkazı makinesi, başarı sırlarının başta gelenidir. Örtü ve cevher katmanının özelliğine göre küreğimsi yerkazar, çekme-kepçe yerkazar, döner kepçeli yerkazar, maden yükleyicisi ya da hidrolik yerkazar, ya da tamburlu yerkesici seçilebilir. Sözgelimi çekme kepçeli yerkazar seçilebilmesi için cevher katmanının katmanlı tortul kayaç olması gerekir, kömür ve linyit içeren örtü kayaçları, kireç taşı oluşukları, fosfat kayaçları, kolemanit, boraks yatakları ve bunların örtü katmanları gibi. Örtü katmanı kazılabilir toprağımsı oluşuklardan oluşmuşsa bu kez de sıyırıcı-taşıyıcılar, döner kepçeli yerkazarlar, ya da geniş paletli elektrikli yerkazarlar, maden yükleyicileri seçilmelidir. Örneğin, döner kepçeli yerkazar uygulanan örtü katmanları sert kireçtaşı vb katman bölgeleri içeriyorsa bu yerkazı makinelerinin kesintisiz kazı üstünlükleri yitirilmiş olur. Örtü katmanı ve cevher ya da kömür damarının türü ve özelliklerine bir diğer örnek de, seçmeli kazı yapılmasını gerektiren maden yataklarıdır. Bu tür yataklar için, çabuk yer değiştirebilen devingen ve gezegen yerkazı araçları yeğlenir. Bunlar, maden yükleyicileri, hidrolik yerkazarlar gibi araçlardır. Örtü ve cevher tabanının araç taşıma dayanımı zayıf ise, buna göre, birim alana düşen basıncı daha düşük yerkazı araçları seçilmeli ya da daha geniş paletli araç seçenekleri göz önüne alınmalıdır. Linyit ve kömür katmanları arakesmeli ise, ve üretilen kömürün boyutu önemli değilse önden ya da alttan kesici tamburlu ve bantlı yükleme düzenek yerkesici araçlar kullanılabilir. Bu yerkazı araçları, kestikleri yüzeyin düzgün ve engebesiz olması nedeniyle taşıma araçlarına düzgün yollar da sağlamış olurlar. Bu açıkocak yerkesicileri özellikle lağımlamaya izin verilmeyen kent içinde binalara yakın yerlerde yapılan kazı işlemleri ve seçmeli madencilik yapılacak yerler için çok uygun makinelerdir (Aykul ve ark, 2007). Ancak, kesilecek kayaç ya da cevherin dayanım özellikleri belirlenmeli, kesme deneyleri yerkesici seçiminden önce yapılmalıdır (Yazıcı ve ark, 1996). Kazılacak katmanın ve yerin özelliklerine göre yerkazı aracı seçilmesi kazı-yükleme giderlerinde ekonomi sağlar. Kayanın ve cevherin cinsi, yoğunluğu, kazılganlığı, aşındırıcılığı, özgül kazı enerjisi, çekme ve basma dayanımı da seçilecek yerkazı makinasının ağırlığını, motor güçlerini, kepçe büyüklük ve tasarımını, yapımında kullanılacak malzeme cinsini ve diğer makine özelliklerini etkiler. Kaya gevşetme, parçalama uygulamaları seçilen makine cinsine ve kepçe büyüklüğüne uygun olarak tasarlanmalıdır. Bu durum kabarma çarpanı, dolma çarpanı, kepçe dişi kayaç girişim özellikleri, parça boyutu ve dağılımı, yararlı yük ağırlığını etkiler. Seçilen yerkazı makinesi ocağın kaya ve jeolojik özellikleri ile uyumlu değilse, aracın başarısı ve üretkenliği olumsuz yönde etkilenecektir. 7

10 Elektrikli maden yerkazarı üreticilerinin önerisi, kazı basamağı yüksekliğinin, kullanılacak yerkazarın bum ucu makarası yüksekliğini geçmemesi yönündedir. Bu deneyimle elde edilmiş pratik bir kural olup hem iş güvenliği hem de üretim için en uygun durumu gösteren bir kuraldır. Kazı basamak yüksekliğinin bu optimum yükseklikten daha düşük ya da yüksek olması kepçe doluluk oranını, makinanın daha sık yer ve basamak değiştirmesini gerektireceği ve çalışma güvenliğini etkileyeceği için önerilmez. Köse ve ark. (2005), ve Swanepoel (2003) basamak yüksekliğinin yerkazı makinesi üretkenliğine etkisini incelemişlerdir. Kazıyükleme giderlerinde ekonomi sağlamak için yerkazı aracı en uygun basamak yüksekliğinde çalıştırılmalıdır. Kayacın dayanımı ve sertliği, mineral bileşimi, mineral parçacık boyutu ve sertliği kayacın aşındırıcılığını etkileyen değiştirgenler arasında bulunur. Bunların dışında kayaçtaki kuvars ve diğer aşındırıcı minerallerin miktarı ve bunların ortalama parçacık boyutu ve kayacın çimentolanma derecesi de önemli olmaktadır (Özdoğan, 2009). Kayaç aşındırıcılığının etkisi daha sık kepçe dişi değiştirme ve daha sık kepçe bakım-onarımı yapmak demek olup daha çok plansız duruş ve gider demektir. 3. Yerkazı Aracının Teknik Özellikleri ve Boyutunun ve Taşıma Araçları İle Uyumlu Olmasının Etkisi Maden makinelerinin yaklaşık ekonomik ömürleri bilinmektedir. Elektrikli yerkazı makinelerinde saat, hidrolik yerkazarlar ve yükleyicilerde ve kamyonlarda saat yöresindedir (Wood, 2012). Madenin ömrü ve yıllık üretim kapasitesine göre günlük ve aylık yapılacak iş miktarı bellidir. Bu iş miktarı bir bakıma seçilecek kazı makinelerinin kapasitelerini belirler. Genel kural, madenin üretim programına göre, olabilecek en büyük kapasiteli makineyi seçerek ton başına maliyeti en düşük düzeyde tutmaya çalışmaktır. Bazı durumlarda seçilecek tek bir yerkazar kazılacak kayaç ya da cevheri kazıp atma yeteneğinde olsa bile bir alt kapasite seçilip iki adet makine yeğlenebilmektedir. Gerekçesi ise herhangi bir aksaklık, bozukluk durumunda kurulu kazı kapasitesinin en azından yarısını kullanabilmektir. Ancak, son yıllarda maden makinesi üreticileri, aşağıda belirtilen satış sonu destek programları ile makinenin ayakta kalma yüzdesini garanti eden, ödül ve cezaya dayalı sözleşmeler yoluyla, bu tür üretim kayıplarına karşı müşteriyi güvence altına almaktadır. Bunlar; Yaşam Boyu Destek (Life Cycle Management) ve Bakım-Onarım Anlaşmaları (Repair and Maintenance Agreements), Yedek Parça Anlaşmaları (Spare Parts Supply Agreements) ve makine yapımcısının madende konsinye yedek parça stoğu bulundurması (Spare Parts Consignment Stocks) gibi sözleşmelerdir (Barkhuizen, 2002, Paterson, 2003). Görece büyük kapasiteli makine daha az sayıda operatör, sürücü, bakım-onarım personeli, daha az yakıt, daha az yağ, daha az tüketim gereci ve yedek parça tüketimi demektir. Burada, madenin ömrü ve kazı, yükleme ve taşıma araçlarının ekonomik ömrü, ilk yatırım tutarları, makinelerin madenin ömrü tükendiğinde kalıntı değeri gibi hususlar göz önüne alınıp en uygun seçenekte karar kılınır. Madenin kapasitesi ile uyumlu olmayan küçük makineler seçilmiş ise işçilik, yakıt, bakım-onarım, yedek parça gibi giderler nedeniyle maliyetler yükselecek, ya da elde edilen kazanç miktarı düşecektir. Bu durumda, kaya taşıtı sayısı olağanüstü artacak, araç trafiği kalabalıklaşıp gerek iş güvenliği zayıflığı oluşacak ve gerekse öngörülen aylık kazı miktarlarına ulaşmak çetinleşecektir. Yükleme birimi kepçesi ile kaya taşıtı teknesi kapasiteleri arasında uyumsuzluk varsa bu durum araçların üretkenliğini düşürüp, üretilen ton madenin ton başına maliyetini yükseltecek, ocaktaki iş güvenliğini olumsuz etkileyecektir, (Şekil 1). Bu uygulamada yerkazı aracı operatörü, kamyon teknesine ve sürücüye zarar vermemek için olağanüstü dikkatli yükleme yapmak durumunda kaldığından hem döngü süresinin uzamış olduğunu, hem de birim elektrik enerjisi tüketiminin, kepçe yüklü durumda uzun süre askıda tutulduğu için, olağan dışı arttığı işletme yetkililerince belirtilmiştir. Ocak büyüklüğüne ve planına (basamak, yol, dökü yeri vb tasarımı) ilişkin etkileyicilerin, yerkazı ve taşıma birimlerinin üretkenliğini ve maliyetini etkilediği bilinmektedir. Örneğin, basamak yüksekliklerinin yerkazı araçları ile uyumlu olması, yol tasarımı, yol eğimleri, kaplamaları ve kullanılan taşıma birimlerinin büyüklüğüne uygun olması, dökü yerlerinin en uygun yerlerde ve uzaklıklarda seçilmesi gibi öğeler kazı-yükleme maliyetleri olumlu yönde etkiler. Yükleme geometrisi ve uygulaması, çift yanlı, tek yanlı yükleme, dönüş açısı, kazı derinliği, kepçe dişi türü, keskinliği, basamak tabanını oluşturan kayacın killi olup olmaması, yağışta kayganlaşma durumu gibi özellikleri de araçların üretkenlik ve verimliliğini etkilemektedir. Taşıma birimleri yüklenirken, teknedeki yükleme dengesine dikkat etmek hem can ve mal güvenliği bakımından önem taşımakta, hem de yol bakım- onarım aralıklarını seyrekleştirdiği için taşıma maliyetlerini düşürmektedir (Hui, 2012), (Şekil 2). Açık maden işletmeciliğinin başarısı daha çok yerkazı ve kaya-taşıtlarının başarısına bağlıdır. Açık maden işletme yöntemlerinin adları bile bu yerkazı makinelerinin adıyla anılır. Elektrikli, hidrolik yerkazar-kayataşıtı yöntemi, yerkazar-kırıcı-taşıyıcı bant yöntemi, çekme-kepçeli yerkazar madenciliği, döner-kepçeli yerkazar-taşıyıcı bant madenciliği gibi. Basamak delme ve patlatma aşamasından sonra kazı-yükleme gibi iki çok önemli aşama gelir. Bu aşamayı gerçekleştiren araçlar ise yerkazarlar, yükleyiciler ve taşıyıcı araç ve gereçleridir (Taksuk ve Eraslan, 2000). 8

11 Şekil 1. Yerkazar kepçesi ve kamyon kapasitesi uyumsuzluğu (Özdoğan 2006) Yerkazı aracının çalışma boyutlarının ocağa uygunluğu aracın başarısını etkiler. Genellikle, bu boyutların uç değerleri verilir. Bunlar, kesme yüksekliği, kesme yarıçapı, kesme derinliği, boşaltma yüksekliği, taban düzeyi yarıçapı, operatör göz seviyesi gibi özellikler olup aracın çalışma aralıkları (boyutları) olarak adlandırılır. Bu özelliklere, yerkazı makinasının sağlamlık oranı (SO) (Sturdiness Ratio), ve Makine Kullanım Katsayısı (MUF) (Machine Utilization Factor) katsayısı da eklenebilir. Sağlamlık oranı yerkazı aracının çalışma ağırlığının kepçe kapasitesine oranı olup birimi t/m³ tür. Bu oranın yüksek olması yerkazı aracının çalışma denge, sağlamlık ve dayanıklılık durumunun iyi olduğunu gösterir. Bu değeri yüksek olanların seçilmesi, kazı ve yükleme maliyetlerinin düşürülmesine yardımcı olacaktır (Özdoğan 2002). MUF ise bir tork göstergesi olup yerkazı aracının çalışma yarıçapı ile kepçe hacminin çarpımı olup birimi m x m 3 tür. K-Göstergesi ise aracın çalışma yarıçapı ile kaldırılabilecek yük sınırı (ağdırma yükü) ağırlığının çarpımı olup birimi m x t dur. İndirgenmiş MUF Göstergesi ise MUF değerinin makinenin çalışma ağırlığına bölümü ile elde edilir ve birimi m x m 3 / t dur. Tork gösterge değerleri yüksek olan ancak indirgenmiş MUF değeri düşük olan yerkazı makinalar yeğlenmelidir (Özdoğan 2002). Bu göstergeler Bu değerleri iyi olan yerkazarlar kazı-yükleme, kazı-boşaltma işlemlerinde daha etkin olacaklarından ton başına üretim maliyetini düşürücü etkileri olacaktır. Yerkazı aracının kazı-yükleme maliyetini etkileyen öteki özellikleri aşağıdaki gibi sayılabilir: Yazılı (nominal) yararlı yük, yazılı kepçe kapasitesi, kaldırabilen yük (KY) (rated suspended load), ağdırma yükü (AY) (max allowable load), önerilen kayataşıtı büyüklüğü, yazılı döngü süresi, en yüksek yürüme hızı, inip çıkılabilen eğim. Kepçenin yararlı yükü (YY) ve varılası yükü (VY) ise yapımcı tarafından aracın yük kaldırma sınırlarına, kepçe hacmine ve kazılıp yüklenen kayanın birim ağırlık ve parça dağılımına göre hesaplanıp belirlenen değerlerdir. Bu yükten sapma % 5'i geçmemelidir. Aynı şey kaya taşıtı teknesindeki varılası yük için de geçerlidir. Yerkazı aracının verimliliği, üretkenliği yüklenen kepçe sayısı, kaya taşıtı sefer sayısından çok yüklerin belirlenen varılası yüklere ne derece yakın olduğuna bağlıdır. Varılası yük değerine ne kadar yaklaşılırsa, kazı-yükleme giderleri de o derecede düşer. 9

12 Şekil 2. Yerkazıda dengeli yükleme ve parça büyüklüğünün önemi (Wood 2009) Yerkazı makinesinin saplanış ve koparış kuvveti kepçenin doluş süresini dolayısıyla iş döngüsünü etkiler, bu yüzden kazı makinesinin yapacağı iş miktarı da etkilenir. Birim zamanda daha çok kayanın kazılıp yüklenmesi giderlerin düşmesi anlamına gelir. Yerkazarın gücü, ana motorunun gücü ya da diğer devinim motorlarının toplam gücü ile ölçülebilir. Daha güçlü makine daha büyük kepçe kaldırabilir; bu da birim sürede daha çok üretim, daha düşük birim kazı-yükleme giderii demektir. Kazı-yükleme maliyetini etkileyen kepçe ile ilgili değişkenler şöyle sıralanabilir: Kepçe dolma katsayısı, kaya parçalanma boyutu, operatör becerisi, patlatma verimliliği, kayanın kepçe içine sıkışmasını etkileyen yerkazı aracı motor gücü, kayanın özellikleri (Oslandoo and Hekmat, 2004). Bu değişkenlere kepçe büyüklüğü de eklenebilir. Kepçe kapasitesi büyüdükçe üretkenliğin arttığı bilinmektedir. Her kepçe büyüklüğüne göre, en uygun bir kaya parça boyutu bulunur. En uygun parça iriliği belirlendiğinde, en iyi kepçe dolma çarpanı, dolayısıyla en uygun yararlı yük elde edilir. Taksuk ve Eraslan (2000), yaptıkları çalışmada, en uygun parça büyüklüğünü aşan irilikteki kaya parçalarını yüklemenin kepçe dolum katsayısını hızla düşürdüğünü belirtmektedir. Kazı ve yükleme maliyetini etkileyen öteki değiştirgenler ise kepçenin kendisine özgü katsayısı, kepçe biçimi, kepçe üstünde bulunan kayaç saplanış aygıtları, kepçe diş açısı ve kazış açısı, kepçe kazış açısının kayaca göre en uygun biçimde ayarlanmış olup olmadığı, kepçe doluş süresi, kepçenin yararlı yükü, kepçenin hedef yükü, kepçe kesme yörüngesi ve kesme derinliğidir. Ekonomik ömrünü doldurmuş yerkazı araçlarına gelince, bunların gerek ayakta kalma oranlarının düşüklüğü, gerekse bakım-onarım ve yedek parça giderlerinin yüksekliği yüzünden ocağın kazı ve yükleme giderlerini arttırıcı etkileri olduğu bilinmektedir. Bu tür araçların bir diğer eksik yanı da teknolojilerinin de eskimiş olduğu gerçeğidir. Bu nedenle, yerkazı araçlarının etkinliği (YE) ve toplam etkinliği izlenmeli (TYE), etkinlik değerleri belli bir düzeyin altına düşen makineler ya büyük bakım ve teknolojik yenilenmeye tabi tutulmalı, ya da yenisi ile değiştirilmelidir (Özdoğan 2012). Yerkazar etkinliği (YE) kavramı Barkhuizen (2002) tarafından önerilmiş olup yerkazarın kuramsal iş döngüsü değerinin (Ck) işletmede ölçülen gerçek iş döngüsü değerine (Cg) oranının, yerkazı aracının ayakta kalma (A) yüzdesinin çarpımı ile elde edilen bir sayıdır. Elevli ve Elevli (2010), ise yerkazar etkinliği eşitliğini kepçe dolma katsayısı (FF) ile çarparak toplam yerkazar etkinliği (TYE) kavramını önermektedir. TYE değerinin en az %77 olması gerektiğini belirtmektedirler. Bu durumda iş görme hızı (Ck/ 10

13 Cg) en az % 90, ayakta kalma (A) oranı en az % 90 ve kepçe dolma çarpanı (FF) en az % 95 olmak durumundadır. Burada kepçe dolma katsayısı (FF) ocağın delme patlatma uygulamalarına, kayacın yapısına, operatörün becerisine, kepçenin yapısı gibi etkenlere bağlı olduğundan yerkazı aracını bu ölçüte göre yargılamak çok da doğru olmaz kanısındayız. Barkhuizen (2002), tarafından önerilen YE kavramı makinenin durumunu daha iyi temsil ediyor diye düşünülmektedir. Önerimize göre yerkazar iş görme hızı Ck/ Cg) ile aracın ayakta kalma oranı (A) çarpımı değeri olan YE yerkazar etkinliği değeri arasında ise makine çok iyi durumda, arasında ise iyi durumda, arasında ise orta durumda olarak değerlendirilmelidir. YE değeri 0.50 sayısının altında ise yerkazı aracının etkinliği, genel durumu zayıf demek olup değiştirilme zamanı gelmiş demektir. 4. Yerkazı Araçlarına Uygulanan Bakım-Onarım ve Yedek Parça İkmal Programları ve Planlamasının Etkisi Yerkazarın kendini arazide kanıtlamış modellerden seçilmiş olmasının ocakta kazı-yükleme maliyetlerine olumlu etkisi olacaktır. Bunu anlamanın yolu da, bu modelden bugüne değin kaç adet üretilmiş olduğu ve Dünya madenlerinde kaç tanesinin çalışmakta olduğudur. Bu madenlerden ayakta kalma oranları (A), güvenilgenlik R, bakılganlık oranları (M) gibi değerleri öğrenilmeye çalışılmalıdır. Yeni geliştirilmekte olan yerkazı araçlarının ana üretim aracı olarak alınması önerilmez. Bunların güvenilirliği düşük olabilir. Simgesi R, (MTBF) olan güvenilgenlik, yerkazı aracının günlük kazı-yükleme işlerinin yoğunluğuna, ağırlığına dayanabilmesi, beklenmedik bir duraksama yapmaması ya da çok az yapmasının bir ölçütüdür. Ölçüsü makinenin arızaları arasında geçen ortalama süredir. Arızalar arası ortalama süre ne kadar uzun ise o makinenin güvenilirliği o kadar yüksektir. Bunun bir diğer ölçütü de makinenin ayakta kalma oranının (A) yüksekliğidir. Bakılganlık kavramı ise bakım-onarım kolaylık göstergesi olup ölçüsü ortalama arıza giderme süresidir. Simgesi (M) ya da (MTTR) dir. Bu süre ne kadar kısa ise o makinenin bakım-onarım kolaylığı o kadar iyidir (Özdoğan, 2011). Daha az bozulan, bozukluğu daha kısa sürede onarılabilen yerkazı araçlarının kazıyükleme maliyetlerini daha düşük kılacağı açıktır. Yerkazı araçları yapımcı firmasının önerdiği biçimde bakım-onarım programları uygulandığında, ikmal ve nitelikli yedek parça planlaması ve uygulaması yapıldığında yerkazı makinelerinin bakım-onarım gösterge değerleri yükselmektedir. Ayakta Kalma Oranı (A), Bozukluklar Arası Geçen Süre (MTBF), Ortalama Arıza Giderme Süresi (MTTR), Birim Süreye Düşen Bozukluk Sayısı (n/saat) gibi değişkenler beklenen değerlere ulaşmaktadır. Bu da daha çok üretim, daha az maliyet demektir. Maden işletmesi Bu uygulamaları kendi yapabildiği gibi isterse bazı yapımcı firmalara bu işleri kazan/kazan ilkesine göre yaptırabilmektedir. Bu işler yedek parça sağlama ve madende emanet yedek parça deposu bulundurma sözleşmeleri, belirli bir ayakta kalma ve serviste tutma garantisi ile bakım-onarım sözleşmeleri, ve daha başka modellerle yürütülebilmektedir (Paterson, 2003). Bedeli ise genellikle üretilen ton başına para birimi olarak belirlenmektedir Doğal olarak, maden işletmesi bu durumda bakım-onarım ve destek ekipleri bulundurmaz ya da çok az sayıda personeli denetleme amacı ile bulundurur. Bu tür anlaşma ve sözleşmelerin geçerli olduğu maden işletmelerinde, işletme yönetimi, sözleşme süresince bakım-onarım, yedek parça ve tüketim malzemeleri kalemleri için ne harcayacağını önceden bildiği için ocağın giderlerini daha iyi yönetebilmektedir. 5. Eğitim Programları, Eğitim Teknolojilerinin ve Yönetimin Etkisi Gerek ana yerkazı ve taşıma makinelerinin ve gerekse yardımcı makinelerin (yükleyici, delik makinesi, buldozer, greyder) kullanıcılarının (operatör, sürücü) yetiştirilmesi ve belirli aralıklarla yineleme, geliştirme programlarının gerçekleştirilmesi çok önemlidir. Bu amaçla benzetim aygıtlarının (simülatör) kullanılması olağanüstü önem taşır. Operatörlerin, ilk yatırım tutarları çok yüksek olan bu araçları kullanmayı gerçek makineler üzerinde, kıra döke, sınama yanılma yönüyle öğrenmeleri, kötü kullanım alışkanlıkları edinmeleri, bu araçlara büyük zararlar verebilir. Bu zararlar, fiziki hasarlar olabileceği gibi, kuralına göre kullanma alışkanlığı edinilmediğinden ötürü düşük başarı ve düşük üretkenlikten kaynaklanan üretim kayıpları da olabilir. Bu nedenle işletmeler, operatör yetiştirme benzetim aygıtlarını kesinlikle edinmelidir. Ayrıca, operatörler bilmeleri gerektiği ölçüde aracın yapısı, güvenliği, çalışma ilkeleri konusunda, maden işletmeciliği, makine ve ocak güvenliği konusunda da eğitilmelidir. Bu eğitimler belirli aralıklarla yinelenmelidir. Bakım-onarım öbekleri da yapımcı firma tarafından düzenlenen kuramsal, ve uygulamalı eğitimden geçirilmelidir. Böyle eğitilmiş operatör ve sürücülerle işletilen ve eğitilmiş bakım-onarım gruplarınca bakılan yerkazı araçları ile işletilen açık işletmelerde, üretkenliğin yüksek, ton başına giderlerin görece daha düşük olacağı açıktır. Yukarıda saydığımız bütün koşullar uygun olsa bile, maden işletmesi iyi yönetilip işletilmiyorsa makinelerin üretkenliği ve üretilen madenin maliyeti olumsuz yönde etkilenecektir. Konusunda iyi yetişmiş, eğitilmiş teknik ve idari çalışanların, çağdaş bilim ve tekniğin kılavuzluğunda yönettiği bir madenin hem üretkenliğinin yüksek, hem de maliyetlerinin düşük olacağı bellidir. Makinelerin kalitesi kadar, işletmenin insan kalitesi de başarılı bir açık işletme için gereklidir. Kastedilen yaratıcı, yenilikçi, çağdaş yönetim olanakları ve programları ile donatılmış, bilim ve akıl kılavuzluğunda çözüm üreten bir ekiptir. 11

14 6. Sonuçlar Kazı-yükleme giderlerinin düşürülmesinde en önemli etkenlerden biri ocağın ömür ve büyüklüğüne uygun, birbiriyle uyumlu yükleme ve taşıma birimlerinin seçilmesidir. Yerkazı aracının teknik özellikleri ve boyutlarının ocak planına bir diğer deyişle basamak, yol, dökü yeri gibi değişkenlerin tasarımına, kaya birimine uygun seçimi, kaya gevşetme ve parçalanışının, delik makinası seçimi, yerkazı ve kaya taşıtı büyüklüğüne göre planlanıp gerçekleştirilmesi örtükazı, cevher kazı, kömür kazı maliyetlerinin düşmesini olumlu yönde etkiler. TKİ örtükazı yüklenicilerinde gözlenilen en büyük eksiklik budur, yapılacak işin büyüklüğüne uygun yerkazı makinesi ve kaya taşıtı kullanılmadığı gerçeğidir. Yerkazı makinesine uygulanan bakım-onarım programları ve yedek parça sağlama ve stoklama politikaları örtükazı ve taşıma maliyetlerini önemli ölçüde etkilerler. Düzenli, iyi bakım-onarım, özgün yedek parça ve tüketim malzemesi kullanmak, gününde tedarik etmek makinelerin ayakta kalma oranlarını yükseltir, arızalar arası süreyi uzatıp arıza sayılarını düşürerek makinelerin daha güvenilir olmasını, daha çok işte kalmasını sağlar. Bu da kazı-yükleme giderlerinin düşürülmesi demektir. Bakım-onarım başarısı, düzgün ve düzenli kayıt tutulması koşuluyla istatistiksel olarak belirlenebilir. Bakım-onarım programı yönetimi ve uygulaması başarılı ise plansız duruş sayısı azalır. Ancak, kullanılan yedek parça ve birimler ve tüketim malzemeleri özgün ve nitelikli değilse gösterilen tüm çaba ve harcanan emekler boşa gidebilir, bakım-onarım göstergelerinde bir iyileşme olmaz, arızalar seyrelmez. Yerkazı araçları yaşlandıkça verimlerinin düştüğü bir gerçektir. Yaşlı araçları ayakta tutmak için daha çok yedek parça tüketilir, sıkça bozulup devre dışı kalmaları yüzünden kazı-yükleme maliyetlerini olumsuz etkiler. Seçilen bu yerkazı ve taşıma araçlarını kullanan, bakan, onaran, yedek ve tüketim gereçleri ikmalini yapan, işleten insan gücü kaynaklarının niteliği, deneyimi ve eğitimi işlerin düzgün akışını sağlar, aksaklıkları azaltır. Bu nedenle eğitim, yenileme eğitimleri, çalışma toplantıları personelin bilgi ve yeteneklerini güncel tutar. Bu tür eğitimlerde güncel teknolojinin sunduğu teknik olanaklardan yararlanmalıdır. Operatör ve sürücü yetiştirme ve geliştirme benzetim aygıtları kullanılmalıdır. Gerek yeni operatörlerin yetiştirilmesinde ve gerekse eski personelin gözlenen eksik ve kötü kullanım alışkanlıklarını gidermede bu eğitim araçlarından kesinlikle yararlanılmalıdır. Bu şekilde personelin hem başarısı arttırılmalı, hem de kötü alışkanlıklar nedeniyle araç ve ana bileşenlerine zarar vermesi önlenmelidir. Eğitimin kazı-yükleme giderlerini düşürdüğü bir gerçektir. Çekme kepçeli yerkazar kullanıcılarının kepçeyi bum ve diğer aksamlara çarptırmaları oldukça yaygın görülen 12

15

16 bir eğitim eksikliğidir. Elektrikli yerkazı araçlarında ise bum kaykılma ve silkelenmesi, kepçenin bum dibine ve paletlere çarptırılması, kepçe ile kaya süpürme gibi operatör hataları yaygın olarak görülür. Bunları önlemek hem duruşları, hem de yedek parça ve aksam giderlerini azaltacaktır. İşletmede makine operatörü yetiştirmek için benzetim aygıtı yoksa, operatörler, en pahalı ve aracı en hırpalayıcı yöntem olan araç üstünde usta çırak yöntemi ile öğrenmek durumunda kalıyorlar demektir. Yaşam Boyu Destek Programları (YBDP), Bakım Onarım Sözleşmeleri (BOS) ve programları, Yedek Parça Sağlama Sözleşmeleri (YPSS), ocakta makine üreticisine ait emaneten (konsinye) yedek ve malzeme stok bulundurma programları ocak yöneticisinin giderleri denetim altında tutmasını sağlar. Teknolojiden yararlanma, yararlı yük izleme düzenekleri yükleme niteliğini (kepçe doluluğu) arttıracağı için üretim miktarını arttırarak ton başına üretim yani kazı-yükleme maliyetlerini olumlu olarak etkiler. Üretim izleme aygıtları, arıza izleme ve belirleme düzenekleri de giderlerin düşürülmesinde yararlı olmaktadır. Yerkazı araçlarını ve maden işletmesini yöneten kişilerin niteliği ve başarısı da üretim kayıplarını en aza indireceğinden maliyetlerin düşmesini sağlar. Ne yazık ki, bu gerçeğin çoğu kez farkında bile olunmamaktadır. Kaynaklar Adler, L., 1990; The MUF Concept Applied to All Rotating Excavators, SME, OneMine.org, USA. Aykul, H. and et al, Equipment selection for high selective excavation surface coal mining, The Journal of the Southern African Institute of Mining and Metallurgy, Vol.107, March 2007, pp , Peoria, RSA. Barkhuizen, W.F., Life Cycle Management for Mining Machinery, University of Johannesburg, South Africa, 2008 Available online at: MastersDegreethesisrev02.pdf Ceylanoğlu et al, 1992 ; An investigation on the influence of depth of cut and blasting on shovel digging performance, International Journal of Mining, Reclamation and Environment, Vol.6, No.4, pp Elevli, S. and Elevli, B., Performance measurement of mining equipments by utilizing OEE, Acta Montanistica Slovaca, Rocnic 15 (2010), cislo 2, pp Available on internet at actamont.tuke.sk/ pdf/2010/n2/1 elevli.pdf Hindistan, M.A. et al, A new method for determining the depth of cut using power shovel monitoring, Journal of Mining Science, Vol.37, No.1, pp Hui, V., Paying attention to load balance and road repairs for haulage cost reduction, Engineering and Mining Journal, June 2012, Vol. No. pp Köse, H. and at al, Economic evaluation of optimum bench height in quarries, The Journal of The South African Institute of Mining and Metallurgy, February 2005, pp , RSA. Osanloo, M. and Hekmat, A., Prediction of shovel productivity in the Gol-E Gohar Iron Mine, Journal of Mining Science, Vol.41, No.21 Özdoğan, M., Elektrikli yerkazı makinalarında kazı gücü etkileyicileri ve karşılaştırma ölçütleri, Madencilik, Cilt 41, Aralık, s Özdoğan, M., Yayımlanmamış fotoğraf, İdeal Makina Danışmanlık Ltd., Ankara. Özdoğan, M., Elektrikli yerkazar kepçeleri ve başarımını etkileyen değiştirgenler, Türkiye 21. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi, Antalya, s Özdoğan, M., Bakım-onarım etkinliği göstergeleri ve elektrikli yerkazı araçlarında güvenilgenlik, Türkiye 22. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi, Ankara, s Özdoğan, M., Elektrikli maden yerkazarlarında üretim, üretkenlik ve toplam yerkazar etkinliği, Türkiye 18. Kömür Kongresi Bildiriler Kitabı, Haziran 2012, Zonguldak s Paterson, L.B., ve Özdoğan, M., Performance of the bigger, faster and smarter new generation electric mining shovels, Türkiye 17. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi, Ankara, s Paterson, L.B., Life cycle management A growing trend, Türkiye 18. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi, Antalya, s Swanepoel, W., The influence of bench height and equipment selection on effective mineral resource utilization, M.Eng. Thesis, University of Pretoria etd., R.S.A., Available at /unrestricted/00dissertation.pdf Taksuk, M. ve Eraslan, K., Factors affecting loading performance of the excavators in Garp Lignite Enterprise, 9th International Symposium on Mine Planning and Equipment Selection, Athens, AA Balkema,Rotterdam, 2000, pp Wood, A., Kişisel görüşme, P&H Mining Equipment (UK) Ltd., Wigan, England. Yazıcı, S. ve ark, Sürekli yüzey kazıcıların bir kömür ocağına uygulanmasında gerekli kesilebilirlik kriterleri, Türkiye 10. Kömür Kongresi, Mayıs 1996, Zonguldak, Türkiye, s

17

18 Yurtdışı Projelerde Verimlilik Problemleri Cansev TÜMER / Mak. Yük. Müh İyi bir iş planlaması, çalışanların doğru seçimi ve işe uygun organizasyonu verimi etkileyen en önemli faktörlerdir. Projeden, hedeflenen sonucu elde edebilmek için verimliliği etkileyen faktörleri dikkate almakta ve organizasyonu ona göre planlamakta yarar vardır. Bunlar; 1. Çalışanların Özellikleri Çalışanın sahip olduğu ve sonradan kazandığı özellikler iş verimini doğrudan etkiler Irksal, Kalıtsal ve Toplumsal Özellikler Her insanın ait olduğu ırktan gelen bazı kalıtsal özelliklere sahip olduğu bilinmektedir. Bazı ırklar diğerlerine göre daha güçlü, kuvvetli, bazıları daha narin yapılıdır. Bazı ırklar ise kavgacı, sabırsız ve sert mizaçlıdır. Sadece toprakla uğraşan veya hayvancılık yapılan köylü bir toplumun çalışanlarına alet, ekipman ve makina kullanmayı öğretmek ve ondan verim almak oldukça zordur. Hijyen konusunda yeterince bilgisi olmayan, hayatında elektrikli ev aletleriyle hiç tanışmamış bir toplumun elemanlarını, yeterli eğitim ve bilinç verilmeden, temizlik veya yemekhane hizmetlerinde kullanmak da sağlık sorunlarına yol açabilir. İşe uygun mizaç ve karakterde eleman seçimi verimliliğin birinci önceliğidir Yaşam Kalitesi Yüksek yaşam kalitesine sahip olan bir çalışanın verimliliği, düşük yaşam kalitesine sahip olan bir çalışana göre, daha yüksektir. İyi ve besleyici bir gıda, uygun giysiler, havalandırmalı ve rahat bir yaşam alanı, sağlıklı bir çalışma ortamı çalışanların verimini oldukça arttırır.. Şantiyede yaşam kalitesi, çalışanların özel hayatlarındaki yaşam kalitesiyle uyumlu olmazsa ve asgari beklentileri karşılayamazsa verim düşer Çalışanlar Arasındaki Organizasyon İşin yapılması için gerekli çalışan sayısı doğru tesbit edilmeli, ve oluşturulan ekiplerde yapılan işi kontrol edebilecek bir ekip başı (formen) görevlendirilmelidir. 16

19 Yeterinden fazla elemanla yapılan iş daha verimli olmaz. Kontrol dışı kalan fazla elemanlar diğerlerini de meşgul eder, çalışanlara kötü örnek olur, verim düşer. Ekip başının işi bilen bilgi ve tecrübede ve sözünü dinletebilecek bir eleman olması gerekir. İşe başlamadan önce, iş detaylı olarak ekibe anlatılmalı ve işin yapılması için gerekli makina teçhizat, ekipman ve malzeme sahaya getirilmiş olmalıdır. Çalışanın yapacağı işi hiç bilmediği, bir gün önce aynı işi yapmış olsa bile tekrar doğru yapamayacağı kabul edilmeli ve, her iş başı yapıldığında, yapılacak iş detaylı olarak tekrar anlatılmalıdır. Doğru bir iş organizasyonu verimi oldukça yükseltir Personel Seçimi Teknik bilgi, tecrübe ve yetenek isteyen işler için eleman seçimi mutlaka onu çalıştıracak amir/yönetici tarafından, vasıfları önceden belirlenerek ve bizzat görüşme yapılarak tesbit edilmelidir. Yapılacak iş ve çalışma koşulları konusunda doğrudan detaylı bilgisi olmayan merkez departmanlarında yapılan mülakatlarla seçilen personelden yeterli verim alınamaz. Seçilecek personele şantiyenin mevcut yaşam ve çalışma şartları hakkında doğru ve yeterli bilgi verilmeli, gerekiyorsa, doğru karar verebilmesi için şantiyeye gidiş-gelişi sağlanmalıdır. Özellikle yurtdışı projeler için Türkiye den gönderilecek eleman seçiminde bu konu daha da önemlidir. Projeye yetersiz eleman gönderilmesi, şantiye imkanları ve çalışma şartları hakkında hatalı bilgi verilmesi hem zaman ve hem de para kaybına neden olur Yabancı Çalışan Kalitesi Geri kalmış ülkelerin pek çoğunda eğitim kalitesi oldukça düşüktür. Lokal olarak temin edilen Diploma ve Eğitim Belgelerinin geçerliliği tartışmalıdır. İş başvurusunda verilen bu tür belgelerle yapılan değerlendirmeden doğru sonuç alınamayabilir. Mümkünse, Türkiye de veya eğitim kalitesi kabul edilebilir ülkelerde eğitim görmüş, elemanlar tercih edilmelidir İletişim Problemi Özellikle yabancı çalışanların kullanıldığı yurtdışı projelerde iletişim önemli bir problemdir. Yabancı çalışanların başında Türk personelle iletişim kurabilecek lisan bilgisine sahip tecrübeli bir ekip başı bulunmalıdır. Türk personelin doğrudan yabancı işçilerle temasında, yeterli iletişim ve doğru bilgi aktarımı sağlanamazsa, verim düşer Kayırılan Personel Geri kalmış ve işsizliğin yüksek olduğu ülkelerde, işveren veya Bölgesel Yöneticiler gibi etkin kimseler lokal personelin işe alımı için Proje Yönetimine tavsiyede bulunabilir ve baskı yapabilirler. Tavsiye ile işe alınan personelin verimi genellikle düşük olur. Bu personel çalışmak için zorlanamaz ve işten çıkartılmak istendiğinde de problem çıkartır. Bunlar hem diğer çalışanlara kötü örnek olur ve hem de işyerinin verimini düşürür. Bazı geri kalmış ülkelerde ise işlerin menfaat karşılığ satıldığı, işe yerleştirmek için insanlardan astronomik paralar alındığı bilinmektedir. Özellikle, halen projede çalışmakta olan lokal personelin aracılığı ile gelen iş başvuruları konusunda çok dikkatli olunmalıdır. Projede çalışan lokal personelin ücret karşılığı iş temininde aracı oldukları tesbit edilmiştir. 17

20 2. Çalışma Şartları: Çalışanın içinde bulunduğu çalışma şartları da verimliliğini etkiler. Bunlar; 2.1. Çevre Düzeni ve Çalışma Alanı Çalışma sahası düzenli, iyi havalandırılmış, sağlıklı çalışma şartlarına uygun, ve çalışanların rahatça hareket etmelerine imkan verecek şekilde düzenlenmişse, çalışma aralarında, tuvalet ihtiyacına, su ve çay gibi içeceklere ulaşabilmelerine imkan tanınmışsa verim daha yüksek olur. Toz toprak içinde çalışan, bozuk yollarda yürüyerek sahaya gelen, yakakhane, yemekhane ve çalışma sahası arasında uzun mesafeleri yürüyerek vakit kaybeden ve yorulan çalışanların verimi düşük olur Çalışma Saatleri 7-9 saatlik standart çalışma süreleri, arada da verilen çay ve yemek molaları, istirahat ve boş zaman etkinlikleri iş verimini arttırır. Personelin çalışma saatleri, tam vaktinde iş başında olabilecek ve çalışma saatlerini yemekhaneye gidip gelerek veya uzun yemekhane kuyruklarında bekleyerek harcamasına sebep olmayacak şekilde düzenlenmelidir. Zihinsel olarak, çalışanlar, çalışma sahası ile yemekhane ve yatakhane arasında gidip gelirken veya yemek kuyruğunda bekleyerek geçirdikleri zamanı dinlenme zamanı olarak kabul etmezler. Bu zamanı mümkün olduğunca çalışma saatleri içerisine kaydırmaya çalışırlar. Yeterli yemek ve taşıma organizasyonu yapılamazsa, çok fazla zaman kaybı ve verim düşüklüğü görülür. Çok uzun çalışma saatleri çalışana istirahat veya boş zaman etkinliği için zaman bırakmaz. İstirahat ve boş zaman etkinliği olmayan personelin de verimi düşük olur. Uzun çalışma saatlerinin çok düşük verime neden olduğu ispatlanmıştır Ücretler Çalışanın verimi büyük oranda aldığı ücrete bağlıdır. Yüksek ücret alan çalışan, iyi bir yaşam standardına sahip olacak ve yüksek verimle çalışacaktır. Düşük ücretli çalışan ise her zaman durumundan şikayet edecek ve kendisini işine veremeyecektir. Dolayısıyla verimi düşük olacaktır.. Çalışanların işe alışması ve tam olarak verimli olmaya başlaması bir süre alır. Bu nedenle ücret ve çalışma koşulları çalışanları yeteri süre işte tutacak seviyede olmalıdır. Sık sık eleman değişen bir projede çalışanlardan yeteri verim alınamaz. Çevrede bulunan ve çalışanların ulaşabileceği diğer işyerlerinin ücret ve çalışma koşulları da dikkatle takip edilmeli ve eleman kaybına müsade edilmemelidir. Özellikle yurtdışı projelerde çalışanların birbirleriyle devamlı bağlantı halinde oldukları ve iş olanakları konusunda birbirlerine bilgi aktardıkları bilinmelidir Ücret Ödeme Düzeni Ücretlerin önceden belirlenen bir tarihte düzenli olarak ödenmesi çalışanların verimini arttırır. Çalışanlar bütçelerini bu tarihe göre ayarlar. Ücretlerin düzensiz olarak ödenmesi çalışanları zor durumda bırakır, kendilerini bütünüyle işlerine veremezler, bu durum verimi azaltır. Çalışana maaş dışında, prim, ikramiye vs gibi ek ödemeler yapılacaksa, bunların ne olduğu, hangi şartlarda ve ne zaman ödeneceği de açıkça söylenmeli ve belirlenen tarihte bu ödemeler yapılmalıdır. Ucu açık bırakılan, belirsiz ödeme vaatleri değişik beklentiler ve küskünlükler yaratır, verimi düşürür. Ücretlendirmede dikkat edilecek diğer bir konu da ücretlerin ödeme esaslarının değiştirilmemesidir. Uzun bir süre fazla mesai yapıp, yüksek ücret alan çalışan, bu uygulama kalktığında, azalan ücretinden dolayı şikayete başlayacak ve verimi düşecektir. Fazla çalışma yaptırılacaksa, mümkün olan en kisa süre içerisinde tamamlanmalı ve fazla çalışma ücreti maaşın doğal bir parçası haline getirilmemelidir Fazla Çalışma Saatleri Günlük standart çalışma süresi içerisinde faydalı çalışma süresi azami 5 saattir. Çalışma saatini 10 veya 12 saate çıkarmak iş miktarını aynı oranda arttırmaz. Üstelik artan çalışma saati dolayısıyla daha fazla yorulan çalışandan bir sonraki çalışma gününde de normal verim alınamaz. Normal çalışma süresinin üzerinde yapılan işe ödenen ücret, %50 ile %100 arasında daha yüksektir. Fazla mesai ile yapılan düşük verimli işe aşırı yüksek ücret ödemenin projeye bir katkısı olmaz. Aksine verimi düşürür. 18

21 3. Ülke Şartları: Verimlilik, aynı zamanda, çalışılan ülkenin içinde bulunduğu sosyal, politik ve ekonomik şartlar gibi faktörlere de bağlıdır. Bunlar; 3.1. Sosyal ve Ahlaki Değerler Sorunu Geri kalmış bölgelerde, yoksul ve cahil insanların bir kısmının ahlaki değerlerinin erozyona uğradığı ve bunların her fırsatta iş yeri kaynaklarını kendi menfaatleri için kullanabileceği dikkate alınmalı ve ona göre iş verilmeli ve önlem alınmalıdır. Bunların, fırsat bulduğunda, yiyecek, temizlik malzemesi, akü, klima, musluk, kapı kolu gibi, değerlendirebilecekleri her türlü malzemeyi, talan edip, götürdüğü görülmüştür. Diğer bir sorun da çalıştırana karşı duyulan kıskançlık ve kindir. Türklere yüksek ücret verildiği kendilerinin ise düşük ücretlerle çalıştırıldıklarını ve emeklerinin karşılığını alamadıklarını düşünüp projeye zarar verebilecek her türlü eylemin içine girebilmeleridir. Kırılan ve tahrip edilen ekipman veya malzeme ile karşılaşmak da günlük olağan olaylardandır. Lokal güvenlik personelinin de bu olayları engelleyemediği, ve hatta bir bölümünün bu olayların içinde olduğu, tesbit edilmiştir.. Konunun resmi makamlara iletilmesi halinde ise, lokal personelin korunduğu ve konuyu kapatmak için şikayetçi olana suçlu muamelesi yapıldığına da rastlanmıştır Siyasal ve Ekonomik Durum İç huzursuzlukların, terörizm veya dış savaş tehditlerinin bulunduğu bölgelerde yaşayan insanlar, hayatlarını kaybetme riski ile, kendilerini işe veremezler verimleri oldukça düşük olur. İnsanların, olayları sorgulamasına, değerlendirme ve eleştirme yapmasına müsade edilmeyen, baskı altındaki geri kalmış ülkelerde, çalışanlardan çoğunun zihinsel melekeleri gelişemediğinden anlatılanı anlamakta, öğrenmekte ve gerektiğinde karar vermekte zorlanırlar. Bunlardan da yeteri verim alınamaz. Yüksek enflasyon görülen, ücretlerin hergün eridiği ve alım gücü devamlı olarak düşen ülkelerde de, gerekli düzeltmeler hemen yapılmadığı takdirde, motivasyon kaybolur, çalışanların verimi düşer Sosyal Güvenlik Çalışan, muhtemel bir iş kazası sonunda sakatlanması veya ölümü halinde, ekonomik olarak güvence altında olduğunu bilirse kendisini en iyi şekilde işine verebilir. Yurtdışı projelerde çalışanların iş kazalarından sorumlu tutularak lokal güvenlik kuvvetleri ile karşı karşıya kalmaları durumunda, çok kötü muamele gördükleri, cezaevine düştükleri veya kurtulmak için çok yüksek para cezaları ödediği görülmektedr.. Çalıştıran, bu gibi durumlarda, çalışanın arkasında duracağı güvencesini vermelidir. Hiçbir güvencesi olmadığını düşünen çalışandan, sorumluluk alması, kendisini işine vermesi ve yüksek verim alınması beklenemez. 4. Organizasyon ve Yönetim Kabiliyeti İşe başlamadan önce iyi bir planlama, Proje Yöneticisinin iş organizasyonu ve yönetim kabiliyeti çalışanların verimini ve projenin başarısını belirler Planlamanın Önemi Bugünkü iyi bir plan, yarınki mükemmel bir plandan daha iyidir Atasözü her ne kadar ilerde değişikliğe gidilme ihtimali olsa da mevcut verilerle mutlaka iyi bir planlama yapılmasının önemine vurgu yapıyor. Planlama, ileride ortaya çıkabilecek verilerle değişikliklere gidilmesine müsade edebilecek yapıda olmalıdır. Değişikliğe uygun olmayan plan kötü bir plandır. Planlama yaparken en iyi neticeyi alacak beklentisinde olunmalı, ancak en kötü sonuçlara ve sürprizlere de hazırlıklı bulunulmalıdır. 19

22 4.2. Proje Yönetimi Proje Müdürü projenin başarılı bir şekilde planlanması, uygulanması, izlenmesi, kontrolu ve tamamlanmasından sorumludur. Genel yönetim kabiliyeti dışında, derinlemesine sorgulama, görünmeyen riskleri algılama ve gruplar arasındaki çatışmaları çözümleyebilecek özelliklere sahip olmalıdır. Proje Müdürü projenin belirlenen süre ve bütçe içerisinde tamamlanmasından ve işveren ile iyi ilişkilerin geliştirilmesinden de sorumludur. Bu özelliklerini yeteri kadar gösterememesi, Proje Müdürüne güveni sarsar, çalışanların motivasyonunu yitirmesine neden olur. Proje Müdürünün sahada yapılan bütün işlerin uzmanı olması gerekmez, ancak hangi işin hangi grup yöneticisinin işi olduğunu, işin programa göre ne zaman ve nasıl yapılması gerektiğini bilir. İşin doğru yapılıp yapılmadığını denetler. Hem iyi bir yönetici ve hem de iyi bir gözlemcidir. Hiçbir zaman kendisini grup yöneticisinin yerine koyup onun işlerini bizzat yapmaya kalkışmaz, grup yöneticilerinin altındaki çalışanlara doğrudan talimat verip onların yetkilerini kullanmaz. Yöneticilere yetkilerinin ellerinden alındığı izlenimini vermez. Grup yöneticilerini serbest bırakıp, siz kendi işinizin uzmanısınız, işinizi bildiğiniz gibi yapın! da diyemez. Gruplar arasında oluşacak çatışmalar sonucu verim düşer, iş zamanında bitirilemez, maliyet artar. Proje Müdürü projenin yönetiminden doğrudan sorumludur, yönetimde ne kadar başarılı olursa, proje de o kadar verimli olur, başarıyla tamamlanır. Çalışanlarla ilgili sorunlarda da tek yetkili ve sorumlu olarak Proje Müdürü görülür. Çalışanların istekleri dışında fazla çalışmaya zorlanması, ücretlerin eksik veya zamanında ödenmemesi, yıllık izinlerin kullanılması, yemeklerin veya yatakhanelerin beğenilmemesi, v.b. gibi sorunların çözüm yeri Proje Müdürüdür. Proje Müdürü ortaya çıkabilecek sorunları öngörerek engelleyebilecek ve çözüm üretebilecek yetki ve sorumluluğa sahip kabiliyette olmalıdır Çalışan ile Çalıştıran Arasındaki Doğru İlişkiler Çalışanlar çok kısa zamanda yöneticilerinin bilgi, tecrübe, yönetim kabiliyetini ve şirket içerisindeki etlinliğini algılarlar ve davranışlarını ona göre düzenlerler. Yeterli bilgi ve tecrübesi olmayan, üst yönetimde etkinliği bulunmayan yöneticinin çalışanlar arasında da saygınlığı olmaz. Çalışan ile çalıştıran arasındaki ilişki, temel olarak, çalıştıranın çalışana karşı tutum ve davranışlarına bağlıdır. Bağırıp çağıran, itip kakan yöneticinin altında çalışan personelin verimi düşük olur. Çalışanlarla aşırı samimi olup aradaki mesafeyi koruyamayan yönetici de çalışandan yeterli verimi alamaz. Yönetim, çalışanlara karşı, sempatik bir tutum sergilerse, çalışanlar verimli olabilmek için en iyi şekilde çalışacaklardır. Aksine bir tutum verimi düşürecektir. Verimli yönetimin temel unsurlarından biri de yöneticinin çalışanı değerlendirme ve mükafatlandırma yetkisi ve bu yetkiyi doğru kullanma kabiliyetidir. Yönetici mükafatlandırma yetkisini kullanmıyorsa ve sadece cezalandırma yöntemiyle personeli çalıştırmak istiyorsa verimi yükselltme şansı azdır Çalışanların Motivasyonu Özellikle yurtdışı projelerde çalıştırılan personelin bir bölümü sadece bu proje için iş verilmiş ve proje tamamlan- 20

23 dığında kendilerine yeni iş bulma durumunda olan geçici personeldir. Geçici personele, işin doğru ve en kisa zamanda tamamlanmasına yöneltecek, bir hedef gösterilmelidir. Bu hedef, projenin belli bir süre içerisinde bitirilmesi ve çalışanın performansına bağlı olarak yapılacak değerlendirme sonucu takdir edilecek bir prim ödemesi olabilir. Hiç bir hedef gösterilmeyen geçici personelden, özellikle iş bitimi aşamasında, yeterli verim alınamaz İşveren ve Bölgesel Yönetimle İlişkiler Proje Yönetimi, İşveren ve Bölgesel Yönetimle doğru ve karşılıklı saygıya dayanan bir ilişki kurmalı ve devam ettirmelidir. Özellikle az gelişmiş bölgelerde Projenin her türlü makina, ekipman, malzeme ve iş gücünün, yörenin ve işverenin ihtiyaçları için, kullanılması talepleri ile çok sık karşılaşılır. Bu taleplerin kontrol edilememesi projenin maliyetini arttırır, verimi düşürür. Bu bölgelerde işsizlik oranı da yüksektir, kalifiye eleman azdır. İşveren ve Bölgesel Yönetimler işe eleman yerleştirmek için proje yönetimi üzerinde devamlı baskı kurarlar. Projenin başlangıcında bu taleplere mesafeli olunması, devamını önleyemese de, miktarını azaltır. Proje yönetiminin, işini projeye göre ve ülkedeki kanun ve yönetmeliklere uygun olarak yapması, İşverene ve Bölgesel Yönetime karşı açık vermemesi bu taleplere karşı durmayı kolaylaştırır. 5. Makina ve Ekipmanın Verimliliğe Etkisi Kullanılan makina ve ekipmanın yeni, modern ve gelişmiş özelliklere sahip olması çalışanların verimini arttırır. Çalışan, ne kadar becerikli ve akıllı olursa olsun, çalıştığı makina ve ekipman yıpranmış, performansı düşük, eski ve bakımsız olursa ürettiği işin kalitesi ve verimi de düşük olur. Çok tozlu, yağışlı, aşırı sıcak/soğuk çevre şartlarında kabinsiz ve klimasız iş makinaları çalışmayı zorlaştırır, verimi azaltır. Ekonomik ömrünü doldurmuş makinalardan da yeterli verim alınamaz. Yoğun olarak kullanılacak makinalar mutlaka yeni olmalıdır. Ekonomik ömrünü doldurmuş makinalar ancak nadiren kullanım gerektiren hallerde ve yedek olarak bulundurulabilir. Yurtdışı projelerde kullanılan makina ve ekipman da ülke ve çalışma şartlarına uygun olarak seçilmeli, mümkünse çalışılan ülkede yaygın olarak kullanılan, servis, yedek parça ve sarf malzemesi bulunan makinalar tercih edilmelidir. Özellikle, EURO5 veya EURO6 gibi yüksek Standartlara uygun akaryakıt bulunmayan ülkelerde bu standartta yakıt kullanan makinalardan uzak durulmalıdır. Lokal olarak temin edilecek düşük kaliteli yakıtın, yüksek standartlarda üretilen motorları kısa zamanda hasara uğratabileceği dikkate alınmalıdır. Düşük kaliteli yakıt ve sarf malzemesiyle yüksek teknoloji ürünü makinadan verim alınmaz. Son Söz Ekonomide There is no such thing as a free lunch. - Bedava yemek yoktur!. olarak ifade edilebilecek bir teori vardır. Yani, bedelini ödemeden hiç bir mal veya bir hizmet alınamaz! Birileri, bir şekilde, mutlaka bedeli öder! Çalışanlara, aldıkları ücretin bir hizmet bedeli olduğu ve tam karşılığının beklendiği bilinci verilmelidir. Özellikle lokal çalışanlara işyerinin bir sosyal yardım kuruluşu olmadığı ve kendilerine ödenen ücret karşılığında hizmet beklendiği anlatılmalıdır. Çalıştıran da aldığı hizmetin karşılığını tam olarak ödemeli, çalışanda istismar edildiği izlenimini uyandırmamalıdır. Yaptığı işin karşılığını alamadığına inanan çalışanın verimi düşük olur. Düşük vasıflı ucuz personel çalıştırarak kaliteli hizmet elde edilmez. Yapılan işin kalitesinin, projede çalışan, en düşük vasıflı elemanın yaptığı işin kalitesinden daha iyi olamayacağı dikkate alınmalıdır. 21

24 Şantiyelerde Lastik Tamir Yaklaşımları ve Donanımı MUSTAFA SİLPAĞAR / Mak.Yük.Müh. / Limak İnşaat Makine ve İkmal Müdürü Şantiyelerde makine grubu masraflarının incelenmesinde: makine satın alma bedellerinden yansıyan amortisman ve işletmede çalışan operatör- sürücü masrafları hariç tutulduğunda aşağıdaki üç kalem yaklaşık aynı oranda ağırlığa sahip olurlar. 1. Yağ ve yakıt harcamaları 2. Lastik ve alt takım masrafları 3. Makine yedek parça ve sarfları Bu üç kalemde de yapılabilecek tasarruf ve iyileştirmeler işletme karlılığı noktasında önemlidir. Bunları temin etmede bulunulan coğrafyanın fiziki imkânları, istihdam edilen personel kalitesi, proje yönetiminin tecrübe ve becerisi çok önemlidir. Coğrafya imkânlarında bahis konusu olan değişik öğelerden bahis edebiliriz. Çalışma yapılan projenin bulunduğu coğrafyada şantiyeye yakın mahallerden mal ve hizmet tedarikinde sıkıntı olmaması, iklim şartları (sıcaklık, nem, yağış) ve şantiye topografyasında aşırı zorluklar (rakım, arazinin taşlık, bataklık,kumul vs durumları) olmaması, şantiyeye ulaşım imkanları önemlidir. Makine ve nakil vasıtalarını kullanacak ehliyetli operatör- sürücü, tamir ve bakımları yapacak nitelikli personel, uygun konfor şartlarını oluşturacak yeterli destek personelinin (hizmetliler) temininde sıkıntı çekilmemelidir. Proje yönetimi tecrübesi ve becerisi bahis konusu olan coğrafi imkân zorluklarını ortadan kaldıracak, nitelikli personelin sevk ve idaresini sağlayacak, çalışma ortamı için uygun teknik ve sosyal şartların hazırlaması açısından ehemmiyete sahiptir. Bazı projelerde imkanları olan bir şehre çok yakın olunmasına karşılık gece mesaisi söz konusu olur ise şantiyede gerekli tamir ve bakım imkanlarının arttırılması gerekir. Şantiye kurulurken özelliklede ulaşımında zorluklar olan yurt dışı işlerinde ön hazırlıklar detaylı yapılmalıdır. Mobilizasyondaki eksiklikler şantiye kurulumunda ve işe başlamada gecikmelere yol açar. İhtiyaç duyulacak iş gücü, makine ve teçhizat planlaması tam manası ile yapılmalıdır. Çalışma programında 22

25 kullanılması düşünülen şirketin mevcut makinelerinin bakım ve tamirleri en ince detaya kadar yapılmalıdır. Şantiye atölyelerinde kullanılacak tezgâh, takım, avadanlıklar ve sarf malzemeleri hazırlanmalıdır. Bu konuda dergimizin geçmiş sayılarının birisinde şantiyelerde talaşlı imalat noktasında ihtiyaç duyulabilecek takım ve malzemeler noktasında bir yazı yayınlanmıştı. Bu yazıda ise lastik atölyesi ile ilgili ihtiyaç duyulacak malzeme ve teçhizatı irdeleyeceğiz. Makine işletmeciliğinde önemli paya sahip lastiklerin öncelikle tamire ve sonrasında aşınmalardan dolayı kaplamaya ihtiyaç duymaması için yol bakımları ve nakil vasıtalarının ön düzen ayarlarının, süspansiyon ve gergi kollarının elden geçirilmesi elzemdir. Kurulacak lastik tamir ve bakım atölyesinin detaylandırılmasında belirgin unsurlar mahalli tamir ve kaplama imkanlarıdır. Yara almış bir lastiğe yapılması gereken tamirler bazen çok detaylı bir işlem gerekli kılabilir. Yurdumuzda günümüz itibarı ile basit tamirler şantiyede yapılırken, nitelikli tamir ve kaplama işlemleri için dışarıdan profesyonel yaklaşımı olan firmalardan destek alınmaktadır. Bu durumun irdelenmesinden sonra Lastik atölye techizatı ve insan gücü planlaması yapılmalıdır. Nakil vasıtalarının yüksek sayıda olması veya çalışılan proje alanın geniş bir sahaya yayılması halinde lastiklere müdahaleyi çabuklaştırmak adına kamyon üzerine monte edilen sökme takma aparatı olmalıdır. Yol dışı kamyonlar ve büyük yükleyicilerin olduğu işletmelerde lastik ataşmanlı kamyonlar lastik arızasının olduğu mahale lastiği ulaştırma ve değiştirmede iyi imkanlar sağlamaktadır. Lastik sökme takma ataşmanlı kamyonların kullanım alanları olarak özel sektörde Atatürk barajı inşaatında, Ankara, İstanbul ve İzmir otoyollarında kullanımları noktasında gözlemlerim oldu. ABD menşeli gelen lastik kamyonlarının daha sonra yerli imalatçılar tarafından benzerlerinin imalleri de yapılmıştır. Bu kamyonlarda sahada lastik değişimini en kısa zamanda yapılması için basınçlı hava ile çalışan takımlar, gerekli takımların muhafaza edildiği takım dolapları bulunmaktadır. Lastik atölyesinde janta geçirilmiş yedek lastiğin olması çok faydalıdır. Bazı büyük ebatlı lastiklerin yedek jantının bulunmaması halinde sahada lastik değişimi esnasında çatal formlu lastik değiştirme çenesi can ve mal güvenliğini iyi derecede sağlamaktadır. Lastik sökme-takma atamanlarının yükleyici ve forklift uygulamaları da olmasına karşılık bunların saha pratikleri kamyon üstü tarzına göre vasat kalmaktadır. Şantiyelerde lastiklerin tamir ve yedeklerinin muhafazası için müstakil bir lastik atölyesi bulunması idealdir. Tamir pratiğini güçlü kılmasının yanı sıra tamir edilmiş lastiklerin muhafazası için önemlidir. Bütün kauçuk ürünlerinde olduğu gibi lastiklerde güneş ışınlarından olumsuz etkilenmektedir. Bu nedenle lastik muhafaza yerleri güneş ışıklarına maruz kalmamalıdır. Hırsızlığa karşı emniyeti tesis edilmelidir. Lastik atölyesinde bulunması gereken malzemelerin listesi aşağıdadır. Bu listeye ilave edilecek farklı takımların olması her halükarda söz konusu olacaktır. Kurulacak lastik tamir sistemi için takımlarda marka ve model seçiminde, konusunun uzmanı olan şahıslardan özellikle tavsiye alınması da elzemdir. 1. Basınçlı hava tedariki için kompresör minimum 10 bar değerinde olmalıdır. Seçilecek kompresör pistonlu tip olur ise en az lt hava tankı olmalı, son senelerde diğer atölyelerle müşterek kullanımı düşünülerek vidalı hava kompresörü de tercih edilmektedir bu durumda hava kullanımı yüksek olacağı için 2000 lt lik hava tankı da düşünülebilir. Böylelikle kompresörün sürekli devreye girip çıkması gerekmez. 2. Muhtelif krikolar, ton kapasiteli hidrolik şişe tipi krikolar, lastikçiler tarafından timsah kriko olarak tarif edilen garaj tipi krikolar, havalı krikolar, havalı timsah krikolar, mekanik krikolar 23

26 3. Muhtelif ağırlık kapasiteli sehpalar, bunların kullanımı ile krikoların sürekli yük altında kalmasına gerek kalmadığından, krikoların ömrünün uzaması sağlanır. 6. İş makineleri lastiklerinde kullanılan topuk düşürme, bunu tahrik eden elektrikle çalışan hidrolik ünitesi 7. Binek arabaları için lastik sökme ve takma makinesi 4. Basınçlı hava ile çalışan somun sökme tabancaları ½, ¾ ve 1 tahrikli. 1 tahrikli tabancaların uzun ve kısa şaftlı olanları gerekebilir. 5. Lastiği janttan ayırma ve montajı için sökme makinesi jant aralığı için orta ve ağır hizmet tipi olanlar. 8. Balans makinesi, binek lastikleri için kullanılacaktır. 9. Düz Levye 600 mm Ağır hizmet levyesi 10. Çekiç 4 kğ 10 kg varyoz ( Kazma kullanımı uygun olmamasına rağmen lastik tamircileri bundan vazgeçemezler.) 11. Muhtelif bijon anahtarları ( Kamyon ve binek araçları için) 12. Lokma takımı 1 tahrikli 13. Basınç ölçme kalemleri analog ve dijital lastik ölçme saatleri, diş derinliği ölçme aleti. Basınç ölçme kalemleri ve analog basınç saatleri belli bir çalışma ömrünü takiben hassasiyetlerini kaybedecektirler. Bunların hassasiyetlerini dijital saatler ile arada bir kontrol etmekte fayda vardır. Dijital saatler ise darbe ve düşmelere hassas oldukları için kullanımında dikkatli olunulmalıdır. 24

27 14- Dış Lastik şişirme için şok tüpü ve emniyet kafesi 19 Lastik yapıştırıcıları, soğuk vulkanizyonlu (Blue Cement) yapıştırıcılar, dolgu kauçukları (cushion gum) 15. Lastik şişirme hortumları 16 Bar basınça dayanıklı 3/4 20 metre, 8 mm 25 metre, ½ 50 metre 16. Çekmeceli takım tezgahı orta boy mengene 17. Fitil takma iğnesi 18. Muhtelif boy radyal ve çapraz lastik yamaları, iç lastik yamaları, şapkalı lastik fitiller: Tamir malzemelerinin seçiminde ve kullanılmasında mevcut lastik tipi ve ebadları göz önünde bulundurulmalı, yönlü kullanımına dikkat edilmeli radyal ve çapraz lastik yapaları esneme yönleri farklı olduğu için karıştırılmamalıdır. 20. Lastik içi temizleme için elektrikli süpürgeler, basınçlı hava ile çalışan temizlik tabancaları 21. Muhtelif temizleyici spreyler (Tamir bölgesindeki yağ, kir ve tozları uzaklaştırmak için) 22. Extruder (fitil halindeki pişmemiş kauçuğu tamir bölgesine yerleştirmede kullanılan) tabanca 25

28 23. İş makinelerine uygun Elektrikli Termopres lastik makineleri (Vulkanizasyon presleri) Bez kuşaklı veya baskı plakalı olan presler. 25. Diş -oluk açma tabancaları ve muhtelif bıçakları 26. Elektrikli el matkabı, Avuç içi taşlama, raspalama el aletleri, tel kesicileri 27. Muhtelif matkap uçları, astar taşlama için raspalar, taşlar 28. Lastik yayıcı tezgâh, Lastiğin montaj öncesi içinin incelenmesi için yanaklarının gerdirilerek açılmasını sağlarlar. 24. Kamyon ve binek araçlar için lastik tamir presleri 29- Azot gaz basma setleri ( yüksek lastik içi sıcaklıkların söz konusu olduğu şartlarda iç astarın sıcaklıktan deforme olmaması ve astar ayrışma sıkıntısını önlemek noktasında gereklidir. Şişirme havasında bulunan oksijen lastik iç astarı ile reaksiyona girerek lastiğin yaşlanması ve sertleşmesine neden olur.) Kaynaklar: Rema Tip top tamir PDF leri ve görselleri Ali Rıza Soylu arşivi Tech görselleri Atek görselleri Pumalas görselleri Tümas görselleri 26

29

30 Bu yazıda, geleneksel transfer şutlarına, bunların işlevlerine, tasarımlarına ve özelliklerine odaklanıyoruz. Malzeme akışını güvenli şekilde yönetmek, aşınmayı azaltmak ve toz ve döküntüyü en aza indirmek ve şutun ömrünü korumak amacıyla hava akışını kontrol etmek için kullanılabilecek çeşitli yöntemleri tartışıyoruz. Vadi açılarını hesaplamak için bir denklem de eklenmiştir. Şekil 1 Yükün kaynağı ne olursa olsun, malzeme, besleme yapılan konveyörün üzerine, neredeyse her zaman bir transfer şutunun içinden aktarılır. Geleneksel Transfer Şutları Martin Engineering Foundations kitabından alıntıdır. Bir konveyör yükünü diğer konveyörler, depolama konteynırları, besleyiciler, mobil ekipman, va gonlar veya diğer malzeme taşıma sistemlerinden alır. Kaynaklar değişse de, malzemeler besleme yapılan konveyöre neredeyse her zaman transfer şutu adı verilen bir cihazdan aktarılır (Şekil 1). Bu bölüm geleneksel şut tasarımını kapsamaktadır. Her bir malzeme ve uygulamanın kendine has özellikleri olduğundan, etkili bir transfer şutu, malzemenin içinden sevk edildiği içi boş bir kanaldan fazlası olmalıdır. İyi tasarlanmış bir şut, malzemenin akış yolunu kontrol edecek, tıkanmaları önleyecek ve döküntü ve tozu en aza indirecek, dolayısıyla tesis bakımı maliyetlerini azaltacaktır. Etkili bir şutun tasarımcısı, yalnızca zaman içinde değişebilecek dökme malzeme özelliklerini değil, malzemenin sistem genelinde çeşitli parçalarla etkileşimini de göz önünde bulundurmalıdır. Geleneksel Transfer Şutunun İşlevleri Geleneksel bir transfer şutu, aşağıdaki hedefleri gerçekleştirdiğinde amacını yerine getirir (Şekil 2): 28

31 A. Dökme malzemeyi belirlenen tasarım hızında tıkanma olmadan aktarma B. Personeli yaralanmaya karşı koruma C. Kaçak malzemelerin kaçışını en aza indirme D. Bant kazıntılarını ana malzeme akışına geri döndürme E. Bakım dostu olma Konveyörler genellikle bağımsız olmayıp karmaşık sistemlerin parçası oldukları için, çoğu zaman tasarımda ödün verilmesi gerekir. Bu nedenle, bu hedefler mutlak gereksinimler değil, aslında etkili bir transfer şutu tasarımı için olan amaçlardır. Geleneksel transfer şutlarının tasarlanmasında, deneyim ve mühendislik ilkelerine dayanan birçok göz kararı kural vardır. Bazen kurallar örtüşür veya çelişir. Şut tasarımı bilim ve sanatın bir birleşimidir, bu nedenle özel dökme malzeme taşıma uygulamaları için sistem tasarımında deneyimli bir konveyör mühendisine danışmak her zaman akıllıcadır. Malzemeyi Aktarma Bir transfer şutunun birinci işlevi, dökme malzemeyi belirlenen akış hızında güvenilir bir şekilde aktarmaktır. Eğer malzeme şutun içinden güvenilir şekilde akmayacaksa, diğer hedeflerin hepsinin veya herhangi birinin gerçekleştirilmesi yersizdir. Dökme malzemeler, bir transfer şutundan eşit ve tutarlı olarak akmalıdır. Malzemeyi konveyör bandının üzerine ani dalgalar halinde yerleştiren bir transfer şutu, konveyör sistemi için birtakım problemler arz eder. Bandın üzerindeki periyodik ağır malzeme birikintileri, ağırlık merkezinin kaymasına ve bandın merkezden kaçmasına neden olabilir. Ani yüklemenin aynı zamanda konveyör sisteminin bileşenlerini, özellikle de tahrik motoru veya bant destek sistemini aşırı germe olasılığı vardır ve eğer şutun enine kesit alanı çok küçükse, tıkanma problemlerine yol açabilir. Malzemenin güvenilir şekilde akacağını doğrulamak için bugün bilgisayar temelli Ayrık Eleman Modelleme (DEM) gibi yeni yöntemler mevcuttur. Geleneksel şutların büyük çoğunluğu hala uzun zamandır kullanılan göz kararı yöntemiyle tasarlanmaktadır. Personeli Koruma Açık transferler agrega ve yeraltı madenciliği gibi bazı endüstrilerde yaygınken, geleneksel şut tasarımındaki eğilim, transfer noktasını, besleme yapılan konveyör boyunca tahliye tamburundan mümkün olduğunca uzakta çevrelemektir. Sadece transfer noktasının çevrelenmesi, dökme malzemeyi zapt etmek, kaçak malzemelerin kaçışını azaltmak, gürültüyü sınırlamak ve personelin konveyördeki sayısız kıstırma noktasına maruz kalmasını önlemek için etkili bir yoldur. Kaçak Malzemelerin Kaçışını En Aza İndirme Muhafazanın büyüklüğü, çoğu zaman mevcut alana dayalıdır; bu da arzu edildiği kadar iyi olmayan bir tasarıma yol açabilir. Transfer şutu, gerekebilecek herhangi bir bakıma izin verecek kadar büyük olmalıdır. Transfer şutundan geçen hava akışının pozitif basıncını ve hızını düşürmek için yeterli hacme izin vererek toz emisyonlarını azaltacak kadar da büyük olmalıdır. Toz ve döküntü şeklinde kaçak malzemelerin oluşmasını etkileyen birbiriyle ilişkili birtakım tasarım öğeleri vardır. Malzeme kaçışının azaltılmasında kilit bir unsur da yükün bandın merkezine yerleştirilmesidir. Şekil 2 İyi tasarlanmış bir geleneksel transfer şutu, dökme malzemenin tıkanma olmadan belirlenen hızda aktarılmasını sağlarken, personel yaralanması ve kaçak malzeme kaçışı riskini en aza indirir. Şekil 3 Merkezden kaçık yükleme (yükü çoğunlukla bandın bir tarafına yerleştirme) birçok transfer noktasında kaçak malzemelerin oluşmasına sebep olan bir problemdir. 29

32 Şekil 4 Merkezden kaçık yükleme malzemenin besleme yapılan bandın bir tarafına daha çok yığılmasına, dolayısıyla merkezleme problemlerine ve malzeme döküntüsüne yol açar. Merkezden kaçık yükleme (yükü çoğunlukla bandın bir tarafına yerleştirme) birçok transfer noktasında kaçak malzemelerin oluşmasına sebep olan bir problemdir (Şekil 3). Bu problem en çok, malzemenin hareket yönünün değiştirildiği lineer olmayan transfer noktalarında görülür. Merkezden kaçık yüklemeye aynı zamanda, sıralı transfer noktalarında, malzemenin transfer şutunda biriktiği yerlerde veya (rutubet içeriği, parçacık büyüklüğü veya hız gibi) malzeme özelliklerinin, malzemenin yolunu değiştirip malzemenin besleme yapılan bandın bir tarafına daha fazla yığılmasına sebep olduğunda rastlanır. Bu yer değiştirme, merkezleme problemlerine sebep olur ve transfer noktasının dışında bant kenarının üzerine döküntüyle sonuçlanabilir (Şekil 4). Her ne kadar ideal olan, merkezden kaçık yüklemeyle ilişkili problemleri önlemek için bir transfer şutu tasarlamak olsa da, bunu telafi etmek için yükleme bölgesinin içinde uygulanabilecek çözümler vardır. Ayar makaraları ve diğer bant hizalama sistemlerinin merkezden kaçık yüklemenin etkilerine karşı koyma yetenekleri sınırlıdır. Yükleme bölgesi içine saptırıcılar veya akış yardımcılarının takılması gibi düzeltici önlemler, bant hizalama sistemleriyle birlikte etkili bir yaklaşım sağlar.saptırıcılar, astarlar, deflektörler, vargeller, elekler, çubuklu ızgaralar veya kaya cepleri gibi birtakım teçhizat, malzeme akışını yönlendirmeye yardımcı olmak ve dengeli bir yükleme modeli sağlamak için transfer şutunun içine yerleştirilebilir; bunlar daha sonra bu bölümde ele alınacaktır. Yükleme kapakları veya şut tertibatının geometrisi, yükün merkezlenmesine yardımcı olmak için, beklenen malzeme akışı modellerine dayanarak şutun tasarımı sırasında hesaplanmalıdır. Bant Kazıntılarını Ana Malzeme Akışına Geri Döndürme Bant sıyırıcılar, tahliye noktasının ötesinde banda yapışmış artık malzemeyi temizlemek için tahliye tamburuna takılır. Sıyırıcılar tarafından çıkarılan malzeme, baş şutunun duvarlarında veya diğer bileşenlerde birikmemesi için ana malzeme akışına geri döndürülmelidir. Bu nedenle, çıkarılan malzemeyi barındırmak ve ana malzemeye geri yönlendirmek için genellikle, bant temizleme sistemini dik duvarlarla çevreleyen büyük bir damlatma şutu gereklidir. Geri taşınan malzeme yüksek adezyona sahiptir, bu nedenle mümkün olduğunda, damlatma şutu dik, neredeyse dikey duvarlara sahip olmalıdır. Bu tasarım hedefinin başarılması için normalden büyük şutlar, düşük sürtünmeli şut astarları ve/veya titreşimli damlatma şutları, hava şokları ve süpürme konveyörleri gibi yardımcı cihazlar kullanılması gerekebilir. Bir transfer noktasını tasarlarken, en yüzeysel açının iki şut duvarı arasındaki vadi açısı olduğu unutulmamalıdır (Şekil 5). Geri taşınan malzemenin yapışmasını en aza indirmek için vadi açılarının ne kadar dik olması gerekirse, duvar açıları o kadar dik olmalıdır. Belirli bir vadi açısını oluşturmak için, daha da dik taksimat daire(ler) ine sahip duvar açıları gerekir. Mümkün olduğunda, ince tanelerin birikme olasılıklarını azaltmak için köşeler yuvarlanmalıdır. Bakım Dostu Olma Transfer şutunun, bileşenlerin bakım için kolaylıkla erişilebilir olacağı şekilde tasarlanması, etkin bakım için kritik önem taşır. Çoğu zaman bu, yapının, bileşenlerin tercih edilen lokasyonunu barındıracak veya bakım yapılacak şut duvarı veya diğer bileşenlerin ağır kısımlarını kaldırmak için bir araç sağlayacak şekilde tasarlanması kadar basittir. Birçok tedarikçi, bileşenlerinin bakım dostu olması için düzenlemeler yapar, fakat bu özellikler yapının tasarımı veya şebeke boruları ve kanallarının veya diğer bileşenlerin yerleştirilmesiyle iptal olur (Şekil 6). Yalnızca erişim için yeterli alan sağlanması ve çalışma platformlarının bakım için uygun yüksekliklere yerleştirilmesi bile, bir transfer şutunun bakım dostu haline getirilmesine büyük katkı sağlayacaktır. Konveyör Ekipmanı İmalatçıları Birliğinin (CEMA) kitabı DÖKME MALZEMELER için BANTLI KONVEYÖRLER, Altıncı Baskı şutların çevresindeki önerilen açıklıkları sağlamaktadır. Çoğu zaman bakım için transfer şutunun içine iskele ve çalışma platformları yerleştirmek gereklidir. İskelenin kurulumu ve sökülmesinin bakım işinden daha uzun sürmesi alışılmamış değildir. Şutun içine (malzeme akışından 30

33 Şutların Tasarımındaki Faktörler Geleneksel Transfer Şutu Tasarımı Geleneksel transfer şutu tasarımı genellikle, endüstride kabul görmüş göz kararı yöntemleri kullanan deneyimli bir tasarımcı veya dökme malzeme taşıma mühendisi tarafından yapılır. Birçok mühendislik firması, kendi tasarım kurallarını belirler; birçok endüstri, şut tasarımına karşı kendi ihtiyaçlarına özgü sorunları çözen tutarlı yaklaşımlar geliştirmiştir. Bu çeşitli kurallar değişse de, en azından geleneksel şut tasarımı için tasarım gereksinimlerinin çoğunun büyüklük sırası hakkında genel mutabakat vardır. Geleneksel transfer şutlarının tasarımı için ana esaslar, birçok kaynakta yayınlanmıştır. Aşağıda, bazı daha yaygın tasarım kuralları ve yaklaşımlarının kısa bir özeti verilmiştir. Geleneksel bir transfer şutu genellikle aşağıdaki temel parçalardan oluşur (Şekil 7): Şekil 5 Transfer noktası tasarımında, en yüzeysel açı, iki şut duvarı arasındaki vadi açısıdır. Şekil 7 bir transfer şutu genellikle aşağıdaki temel parçalardan oluşur: A) Baş Şutu B) İniş Şutu C) Yükleme Şutu D) Çökme Bölgesi Şekil 6 Bir konveyörün bakım dostu yetenekleri, şebeke boruları ve kanalları ve diğer bileşenlerin yerleştirilmesiyle iptal olabilir. uzağa) çalışma platformları yerleştirmek için braket veya ceplerin monte edilmesi, kayda değer miktarda süre kazandıracak etkili bir uygulamadır. Transfer şutunun, kritik bileşenlerde bakımın, kontrollü alana giriş veya sıcak iş izinleri olmadan gerçekleştirilebileceği şekilde tasarlanması, bakım verimliliğini artıracaktır. Bakımı ve temizlemesi kolay bir transfer şutu, bakımı ve temizliği daha fazla üretim ve daha az duruş süresi sağlayan şut olacaktır. a. Baş şutu Besleme konveyörünün baş tamburunu çevreleyen alan b. İniş şutu Malzemenin serbest düşüşte olduğu alan c. Yükleme şutu Malzemenin besleme yapılan bantla temas ettiği alan (yük bölgesi de denir) d. Çökme bölgesi Teknik olarak transfer şutunun parçası olmasa da, asılı tozu çökertmek için transfer şutuna takılan bir şut tertibatı uzantısı 31

34 Sistem Parametreleri Aşağıdakiler, iki bant konveyörü arasında bir transfer şutu tasarlamaya başlamadan önce bir tasarımcının elinde bulunması gereken minimum parametrelerdir: a. Nominal kapasite saat / ton (st/s) b. Çalışma ortamı aralıkları c. Taşındığı şekliyle dökme yoğunluğu metreküp / kilogram (lb m /ft 3 ) d. Gevşek dökme yoğunluğu metreküp / kilogram (lb m /ft 3 ). e. Dökme malzeme sınıfı tane büyüklüğü dağılımı, malzeme özellikleri ve mevcut herhangi bir özel durum f. Tahliye ve besleme yapılan bant genişlikleri, hızları ve oluk açıları g. Yükün bant üzerindeki enine kesit alanı metrekare (ft 2 ) h. Konveyörlerin sırasını gösteren proses akış şeması Ii Plan ve cephe görünümlerini, kritik boyutları ve tahliye ve besleme yapılan konveyörler arasında planlanmış ilişkiyi gösteren genel düzen çizimi Çoğu kez, konveyörler için listede yer alan kapasite, birkaç nedenden ötürü gerçek tasarım kapasitesinden yüzde 10 ila 20 arasında indirilir. Kapasitenin indirilmesi ani yüklere izin verir, döküntüyü azaltır ve belirlenen saatlik taşınan malzemeyi karşılamada bir güvenlik katsayısı sağlar. Transfer şutlarını boyutlandırırken, konveyörün tam yükü ve enine kesit alanı kullanılmalıdır. Dökme malzemenin iç sürtünme açısını ve arayüz sürtünme değerlerini göstermek için geleneksel düşme şutunda çoğu zaman malzemenin yığın açısı kullanılır. Yığın açısı aynı zamanda, şut duvarlarının minimum eğimini ve yükleme teknesinin içindeki malzeme yığınının yüksekliğini belirlemek için kullanılır. Ayrıca, yığın açısı çoğu kez, üstünde dolu bir bunkerle başlatılması gereken bandın üzerindeki malzemenin kafa yükünü veya ağırlığını hesaplamak için kullanılır. Bu amaçlarla yaygın olarak kullanılsa da, yığın açısının bu hesaplamalar için kullanılması çoğu zaman umulan sonuçları vermez, çünkü yığın açısı dökme malzemenin kendine veya şut duvarlarına yapışma yeteneğini göstermez. Daha iyi bir yol, sistemin içinden taşınırken, gerçek malzemenin özelliklerinin test edilmesi olacaktır. Bu malzeme testi, düşme şutunun barındırması gereken dökme malzeme özelliklerinin aralığını belirleyecektir. Aynı zamanda, transfer şutlarının tasarımında yapılan en yaygın hataların giderilmesine yardımcı olacaktır: maksimum topak büyüklüğü ve taşındığı şekliyle dökme yoğunluğu ve gevşek dökme yoğunluğu arasındaki farklara dair varsayımlar. Malzeme Yolu Besleme konveyöründen boşaltılırken dökme malzemenin izlediği yola denir. Yol, bandın hızı, boşaltım yapan bandın eğim açısı ve malzemenin bandın üzerindeki profilinden etkilenir. Geleneksel transfer şutu tasarımında, yol çizilir ve malzeme akışının baş şutu duvarına ilk çarpacağı yeri tahmin etmek için bir başlangıç noktası olarak kullanılır. Bu noktadan, malzeme akışının, bir dizi aynayla bükülen bir ışık hüzmesi gibi şut duvarından yansıtıldığı varsayılır. CEMA nın DÖKME MALZEMELER için BANTLI KONVE- YÖRLER, Altıncı Baskı kitabı, malzeme yollarının hesaplanması ve çizilmesi hakkında detaylı bir tartışma sunar. Tasarımın bu aşamasında yapılan en yaygın hatalar, hatalı bir ilk malzeme yolu geliştirilmesi ve malzeme akışının transfer şutu duvarlarından müteakip yansımalarını çizerken sürtünmenin etkilerinin göz önünde bulundurulmamasıdır. Transfer şutu tasarımındaki güncel düşünce, dökme malzeme akışını kontrol etmek ve tahliye noktasından besleme yapılan banda serbest düşmesine izin vermemektir. Bu kontrollü yaklaşımla, tasarımcı, malzeme enkesitinin önemli derecede yayılmayacağını veya açılmayacağını varsayar. Düşme yükseklikleri, malzemenin parçalanmasının, toz oluşumunun ve besleme yapılan banttaki aşınmanın azaltılmasına yardımcı olmak için en aza indirilir. Bu yaklaşım, dökme malzeme ve transfer şutu malzemeleri arasındaki sürtünme değerleri hakkında biraz bilgi sahibi olmayı gerektirir. Geleneksel şut tasarımında, sürtünme katsayısı gibi değişen özelliklerin etkilerini değerlendirmede, tasarımcı için bir yardımcı olarak DEM yöntemi kullanılmaktadır. Piyasada bu amaçla tasarlanmış birkaç DEM yazılımı paketi vardır. Konveyörler arasındaki Mesafe, Açı ve Bindirme İdeal olarak, tüm banttan banda transferler aynı hatta olur: Boşaltan ve alan bantlar aynı yönde hareket eder (Şekil 8). Bu tip transfer, bandın kuyruk tamburunda düz şekilden tam oluk açısına geçtiği yer olan, besleme yapılan bandın geçiş alanına yükleme yapılmasını önlemek için yeterli bant bindirmesine izin verir. Bu şekilde geçiş aynı zamanda, yük, bandın yönünde hareket ederken malzemeyi besleme yapılan bandın üzerine yerleştirmeyi nispeten kolay kılar, böylelikle gereksiz aşınmayı ve döküntüyü azaltır. Sıralı transferler sistemlere çoğu zaman, tek bir bant için yetersiz tahrik gücü veya gerilimi mevcut olduğunda, konveyörün uzunluğunu azaltmak, konveyör sisteminin uzunluğunu artırmak veya malzemeyi karıştırmak, kırmak veya ayırmak için mekanizmalar yerleştirmek için eklenir. Daha genel olarak, bir konveyör diğerinin üzerine yükleme yaparken, malzeme hareketinin yönünde bir değişiklik gerekir (Şekil 9). Stoklama için malzemenin yönlendirilmesine veya ayırma işlemi için malzemenin bölünmesine 32

35 Şekil 8 Sıralı konveyör transferleriyle, boşaltan ve alan bantlar aynı yönde hareket edecektir. Şekil 10 Merkezden kaçık malzeme yüklemesi, bandı, yan kenarın altından dışarı iterek, sızdırmazlık şeridinin, bandın sızdırmazlığa çarptığı yerde düşmesine neden olabilir. Şekil 9 Malzeme akış yönünde saha kısıtlamasının gerektirdiği değişiklikleri yapmak veya malzemenin ayrılmasına veya stoklanmasına izin vermek için lineer olmayan bir transfer gerekebilir. izin vermek amacıyla, malzeme akış yönündeki değişiklikleri barındırmak için lineer olmayan bir transfer gerekebilir. Lineer olmayan transfer noktalarıyla ilişkili problemler şunları içerir: malzemenin uygun hızını, yolunu ve açısını korumada güçlük; toz ve döküntü kontrolünde problemler; ve transfer noktası bileşenlerinde artan aşınma (ve bunların değiştirilmesi için ortaya çıkan yük maliyet) sorunları. Eğer malzeme banda, besleme yapılan bandın hareketiyle aynı doğrultuda olmayan bir yönde yüklenirse, baş (tahliye) şutunun içinde aşınma şekilleri görünür hale gelebilir. Bu şekiller, malzemenin, hareket eden bandın yönünü ve hızını almaya çalışırken şutun içinden sıçradığında çizdiği yola karşılık gelecektir. Yük çevrili alandan çıkarken çalkantı görünür olmasa da, malzemenin transfer şutu içindeki sekme hareketi, astarlar, yükleme teknesi ve sızdırmazlık sistemlerindeki aşınmayı hızlandırır. Yüklenen malzemenin kuvveti bandı merkezden kaçırıp bandın bir tarafındaki yan kenarın altından dışarı itebilir, sızdırmazlık şeridinin düşmesine ve bandın merkezlenmiş konumuna geri dönmesini engellemesine neden olabilir. Bant, malzeme yüklemesi değiştikçe merkezine geri dönmeye çalışacak, bandı sızdırmazlık şeridiyle temasa ve şeridi kesmeye zorlayacak, önemli ölçüde döküntü risklerine yol açacaktır (Şekil 10). Neyse ki, malzeme akışını arzu edilen hareket yönüne yönlendirmek ve besleme yapılan bandın merkezine yüklemek için birtakım stratejiler ve bileşenler kullanılabilir. Transfer şutu tasarımı aşamasında yapılan en yaygın hatalar arasında konveyörlerin üst üste binmesi için yeterli alan sağlamamak bulunur. Bu, bant geçişinin üzerine yükleme yapılmasına ve bant sıyırıcılarının montajı için yeterli boşluk bırakılmamasına yol açar. Yeterli bindirme de dahil uygun konveyör tasarımına dikkat edilmediğinde, işletme- 33

36 nin sırtına, sık sık tıkanan, yığınla kaçak malzeme çıkaran ve aşırı alınma problemleri yaratan bir konveyörün sorumluluğu yüklenir. Besleme yapılan bandın geçiş alanında yükleme, birkaç metre konveyör uzunluğundan tasarruf ederek maliyetleri azaltmak amacıyla yapılır. Bu uygulamanın, yükleme, sızdırmazlık ve bant aşınmasında sayısız probleme yol açtığı ve uzak durulması gerektiği kabul edilmiştir. Bir konveyör transfer sisteminin yük emme gereksinimlerini ve toz oluşturma fırsatlarını azaltmak için, düşme yüksekliği asgaride tutulmalıdır; bununla birlikte, tasarlanmış davlumbaz ve saptırma şutu tasarımları, malzeme akış hızını korumak için yerçekimini kullanır (Şekil 11). Bunları uygulamak için çoğu zaman daha büyük düşme yükseklikleri gerektirir. Tasarlanmış davlumbazlar birçok fayda sağlar ve orijinal tasarımın veya gelecekteki bir donanım iyileştirme gereksiniminin parçası olarak kabul edilmelidirler. Transfer Şutu Tasarımında Dikkate Alınacaklar Baş (tahliye) şutunun tahliye tamburu çevresindeki hacmi, genellikle konveyörlerin genel düzeni, bakım için erişim gereksinimleri ve ilk malzeme yolu tarafından belirlenir. Baş tambur çapı ve yüz genişliği, baş şutunun genişliğini ve yüksekliğini belirler. Şut duvarı ve tambur kasnağı arasındaki boşluk, büyük topakların taşıyıcı taraftan dönüş tarafına geçemeyeceği ve tambur ve şut duvarı arasına sıkışmayacağı kadar küçük olmalıdır. Tipik boşluk, her yanda 50 ila 75 milimetre (2 ila 3 inç) arasındadır. Bu kararı verirken, tambur ve tambur kaplamasının bakımı yanında mil burçlarına erişim de göz önünde bulundurulmalıdır. Şekil 11 Tasarlanmış davlumbaz ve saptırma şutu tasarımları, malzeme akış hızını korumak için yerçekimini kullanır. Şekil 12 Şuttan geçen havayı kontrol etmek için, giriş alanı taşıyıcı tarafta toz perdeleri ve bant dönüş tarafında muhafaza sızdırmazlıklarıyla kontrol edilmelidir. Bant, baş tamburunda olukludan düz şekle geçerken banttan düşebilecek herhangi bir kaçak malzemenin zapt edilmesine yardımcı olmak için baş şutu, besleme konveyöründeki son tam geçiş makarasında başlamalıdır. Baş şutunun giriş alanı, taşıyıcı taraflarda toz perdeleri ve bant dönüş tarafında muhafaza sızdırmazlıklarıyla kontrol edilmelidir, çünkü bu alanlar, transfer şutundan geçen hava miktarının kontrolünde kilit unsurlardır (Şekil 12). Dökme malzeme akış yönü, baş şutuyla ilk temas tarafından değiştirildikten sonra, malzeme çoğu zaman düşme (geçiş) şutlarına sevk edilir. Bu düşme şutları, malzeme akışını besleme yapılan konveyörle uygun hizaya yerleştiren kanal benzeri şutlarla uzatılabilir. Tüm bu düşme şutlarının, dökme malzemenin duvarlara yapışmasını önlemek için yeterince dik olması gerekir; ayrıca tıkanmayı önleyecek kadar da büyük olmalıdırlar. Genel olarak, düşme şutu enine kesit alanının, malzeme profilinin enine kesit alanının minimum dört katı olması gerektiği kabul edilir. Genişlik ve/veya derinlik için minimum boyutların da, şuttan geçmesi beklenen en büyük topağın 2,5 katı olması gerektiği yaygın olarak kabul edilir. Birçok tasarımcı bu oranları, belirli malzemelerle tecrübelerine dayanarak artırır. Dökme malzemenin serbest halde aktığı ve büyüklüğünün tek tip olduğu bazı durumlarda, özellikle de şut, taşınan dökme malzemenin belirli özellikleri kullanılarak tasarlandığında, bu oranlar düşürülebilir. (Besleme yapan) yükleme şutu genişliği, merkezden kaçmayı tolere etmek ve sızdırmazlık için gerekli minimum bant kenarını koruyacak şekilde tasarlanmalıdır. Tasarımın bu aşamasında yapılan en yaygın hata, düşme şutuyla yükleme şutu arasındaki geçişi çok ani yaparak, tıkanmaya yol açan birikmeyi artıran şut duvarı açıları oluşturmaktır. Geçerli tasarım uygulaması, minimum 60 derecelik, tercihen 75 derece, vadi açıları kullanmaktır (Şekil 5). 34

37 Aşınma ve Malzeme Akışını Yönetme Transfer şutu genellikle tam akış ve istikrarlı bir malzeme yolu için tasarlanır. Bununla birlikte, bir dökme malzemenin şutun içinden akışı, malzemenin özellikleri değiştikçe, tonaj değiştikçe, şut aşındıkça veya dökme malzeme şut duvarında biriktikçe değişecektir. Saptırıcılar Darbeyi emmek ve aşınmayı en aza indirmek için, bir transfer şutunun içinde, malzeme yolunun baş şutuyla ilk karşılaştığı noktadan başlayarak saptırıcılar kullanılabilir (Şekil 13). Büyük topakların geçişi engellemesini veya transfer şutunun tıkanmasına neden olabilecek yapışkan malzemenin plakaya yapışmasını önlemek için saptırıcı ve tahliye konveyörünün baş tamburu arasında yeterli açıklık bırakmak önemlidir. Şekil 13 Darbeyi emmek ve aşınmayı en aza indirmek için bir şutun içinde saptırıcılar kullanılabilir. Malzeme akışı, şutla ilk temas noktasını terk ettiğinde, sistemin başlangıcında malzemenin akışına ince ayar yapmak gerekebilir. Malzeme akışını yönlendirmek için saptırıcılar veya saptırıcı plakalar çoğu zaman orijinal plana dahil edilir veya başlangıçta monte edilir. Yeni bir konveyör sisteminin ilk başlatılması sırasında, yükü merkezlemek için yükleme şutunun içine saptırıcıların takılması yaygın bir uygulamadır. Şutun içinde arzu edilen bir akış yolu elde etme süreci çoğu zaman bir deneme yanılma yoluyla yapılır. Arzu edilen etkiyi elde etmek amacıyla yeniden yerleştirilebilmeleri için, bu saptırıcı plakaları sahada ayarlanabilir olmalıdır. Elverişli şekilde değiştirilebilmeleri için erişilebilir olmalıdırlar. Muayene ve erişim noktaları, yönü değiştirilmiş malzemeler için uygun yönü gözlemlemek ve korumak için kritik önem taşır. Yük yerleşimi, malzeme topaklarını yük bölgesinin merkezine doğru yönlendirmek için yükleme şutunun iç yüzeyine monte edilen saptırıcılarla geliştirilebilir. Merkeze yüklenmiş topakların bandın kenarından kayarak düşme veya yükleme teknesi sızdırmazlıklarına zarar verme olasılığı daha düşüktür. Bandın yakınındaki yükleme şutunun tabanının içinde bulunan saptırıcı aşınma astarları, merkezden kaçık yüklemeyle ilişkili problemleri azaltabilir. Malzemenin ileriye doğru momentumunu geciktirmek, onu uygun yöne sevk etmek ve yükü besleme yapılan bant üzerinde merkezlemek için bir veya daha fazla saptırıcı veya darbe plakası gerekebilir. Bu astarlar, malzemeyi bandın merkezine doğru ve bant kenarlarından uzağa çeviren bir bükme veya açıya sahiptir. Saptırıcı aşınma astarları dikkatli kullanılmalıdır, çünkü malzeme sıkışması veya transfer şutu tıkanması gibi diğer problemlere sebep olabilirler. Dökme malzemelerin transfer şutundan geçişini yönetmenin ve darbeyi en aza indirmenin popüler yolları, ızgara çubuklarının montajı veya kaya ceplerinin kullanılmasıdır. Izgara Çubukları Transfer şutu içindeki, ızgara adı da verilen ızgara çubukları, bandın üzerinde koruyucu bir yatak oluşturmaları için ilk önce ince tanelerin geçmesine izin verir. Çubukların arasından geçemeyen topaklar, eğimden aşağı kayar ve bantta, daha önce yatırılan ince tanelerin oluşturduğu bir yastık üzerine iner. Tesisler ızgaraları, kamyonların boşaltma yaptığı depolama alanlarında veya diğer tesislerde, normalden büyük topakları konveyör sistemlerinden uzak tutmak için bir kalbur gibi kullanır (Şekil 14). Kaya Cepleri Kaya cepleri, düşme şutunun içinde, taşınan malzeme yığınının biriktiği bir çıkıntıdan oluşur (Şekil 15). Şuttan gelen sonraki malzeme, bu tutulmuş malzeme cebinin üzeri- Şekil 14 Transfer şutu içindeki, ızgara adı da verilen ızgara çubukları, bandın üzerinde koruyucu bir yatak oluşturmaları için ilk önce ince tanelerin geçmesine izin verir. Tesisler ızgaraları, normalden büyük topakları konveyör sistemlerinden uzaktutmak için kullanır. 35

38 Darbeyi azaltmak ve daha büyük mesafeli düşüşlerde malzeme hızını kontrol etmek için bir dizi deflektör veya mini kaya ceplerinden oluşan kaya tutma merdivenleri kullanılır (Şekil 17). Kaya tutma merdiveninin basamakları, malzemenin asla 1,5 ila 2 metreden (5-6 ft.) fazla serbest düşmemesi için genellikle şutun değişimli taraflarında olacak şekilde düzenlenir. Kaya cepleri ve kaya tutma merdivenleri en çok, kum, çakıl veya sert kaya gibi malzemeler taşıyan şutlar için uygundur (Şekil 18). Cepler en fazla başarıyı, fiziksel koşulların ve akış hızlarının zamanla değişmediği durumlarda gösterir, çünkü akan malzemenin kaya cebindeki yığından düzenli olarak geçmesi önemlidir. Şutu tıkayabilecek birikmeleri önlemek için malzemenin (örneğin ıslak şartlarda) yapışma özelliklerini doğru tahlil etmeye dikkat edilmelidir. Kaya cepleri, parçalanabilecek dökme malzemeler veya akışı engelleyebilecek veya tıkayabilecek büyük topaklar içeren malzemeler taşıyan transfer noktalarında ve eğer bir konveyör birden fazla malzeme taşıyorsa kullanılmamalıdır. Şekil 15 Bir kaya cebi, şutun içinde, taşınan malzemenin biriktiği bir çıkıntıdan oluşur. Darbe Plakaları veya Izgaraları Transfer şutunun içinde akışın yönünü değiştirme ve darbeyi emmenin başka bir yöntemi de malzeme yolunda darbe plakaları veya ızgaraları kullanmaktır (Şekil 19). Hareket eden malzeme akışının kuvvetini emmek için şutun Şekil 16 Kaya cepleri, hareket eden malzemenin sebep olduğu aşındırıcı kuvvetin yönünü, şut tertibatından malzeme yatağına çevirir ve malzeme çıkıntıdan sektikçe darbe kuvveti dağıtılır. ne akar veya burada yönünü değiştirir. Aşındırıcı kuvvetin yönü şut tertibatından birikmiş malzeme yatağına çevrilir, genel düşme yüksekliği azaltılır ve malzeme çıkıntıdan sektikçe darbe kuvveti dağıtılır (Şekil 16). Şekil 17 Kaya tutma merdivenleri, darbeyi azaltmak ve daha büyük mesafeli düşüşlerde malzeme hızını kontrol etmek için kullanılan bir dizi deflektör veya mini kaya cepleridir. 36

39 Uygun malzemelerin seçilmesi ve darbe plakaları ve ızgaralarının tasarımına ve yerleştirilmesine dikkat edilmesi, bu aşınma bileşenlerinin ömrünü önemli ölçüde uzatabilir. Aşınma Astarları Şekil 18 Kaya cepleri ve kaya tutma merdivenleri en çok, kum, çakıl veya sert kaya gibi malzemeler taşıyan şutlar için uygundur. Not: baş tamburundan aşağıya doğru şuta bakış. Şekil 19 Darbe plakaları, akışın yönünü değiştirmek ve darbeyi emmek için malzeme yoluna, bir yükleme şutunun içine yerleştirilir. içine bir darbe plakası yerleştirilir. Darbe plakaları çoğunlukla, yüksek bant hızlarının bulunduğu ve (mevcut alan ve bütçe gibi) şartların geniş şutlara izin vermediği açılı transferlerde kullanılır. Bazı darbe ızgaraları, şut duvarlarını koruyan bir malzeme üzerine malzeme darbesi geliştirmek için malzemeyi yakalamak amacıyla tasarlanmışlardır. Sonradan gelen malzeme, fiilen ızgaraya veya şut duvarına vurmadan yakalanmış malzemenin üzerinden seker. Baş tamburu ve darbe plakası arasındaki boşluk, normalden büyük kayalar veya döküntü malzemenin tambur ve plaka arasında takılıp kalmasından veya transfer şutunu tıkayabilecek yapışkan veya yüksek rutubetli malzemelerin birikmesinden doğan problemleri en aza indirmek için dikkatle hesaplanmalıdır. Malzemenin transfer şutunun yanlarına sürekli çarpması ve kayması, bir şuttaki aşınmanın ana kaynağıdır. Yukarıda tartışılan ızgaralar, kaya cepleri ve darbe plakalarına ek olarak, şutun kendisinin aşınmasını azaltmanın bir yolu da, şutun içinde aşınma astarları kullanmaktır. Astarlar, duvar sürtünmesini ve/veya malzeme adezyonunu azaltmak için de takılabilir. Astar olarak kullanılacak malzemeyi seçerken, hedef hem aşınmaya direnecek hem de akışı artıracak bir malzeme seçmektir. Besleme Yapılan Bandı Yükleme Malzemenin yüksek hızlı bir bandın üzerine dikey olarak düştüğü transfer noktalarında rastlanan başka bir olay da havuzlamadır. Henüz bant hızında hareket etmeyen malzeme, bandın üzerinde birikir ve yükleme bölgesinde bir malzeme havuzu oluşturur (Şekil 20). Bir malzeme topağı, bandın üzerine düştüğünde sıçrayıp yuvarlanır ve besleme yapılan bandın hareketi tarafından yakalanıncaya kadar, bir önceki konveyörden ve düşüşünden aldığı enerjiyi yayar. Bu sırada, malzeme havuz veya yığından dışarı, konveyörün yan tarafına veya arkasına doğru sıçrayarak döküntüye yol açabilir. Malzeme akışının hızı ve besleme yapılan bandın hızı arasındaki fark ne kadar büyük olursa, malzeme havuzu da o kadar uzun ve derin olacaktır. Bu havuzlanmış malzeme kütlesi büyüdükçe, sızdırmazlığı sağlanmış, döküntü içermeyen bir transfer noktası sağlamak ve bant kaplamasının aşınmasını kontrol etmek giderek güçleşir. Bu durumu düzeltmek için bir hızlandırma konveyörü kullanılabilir (Şekil 21). Başka bir çözüm de, besleme yapılan bandın hızına ve yönüne ulaşıncaya kadar malzeme akışının hızını ve yönünü kontrol etmek için eğimli bir kapak, rampa veya saptırma şutu kullanmaktır (Şekil 22). Bu eğimli yükleme şutları, malzeme akışını yönlendirerek, onu besleme yapılan bandın merkezine döker. Yükün besleme yapılan konveyör üzerine daha yumuşak yerleştirilmesi, malzemenin bandın kenarlarına doğru hareketini azaltır ve daha az enerji ve hava hareketi yayarak tozu en aza indirir. Şutun, boşaltma yapısından besleme yapılan bandın üzerine indiği açı, topakların banda indikten sonra aşırı derecede sıçramasını önleyecek kadar düz olmalıdır. Mümkün olduğunca düşük vadi açısına sahip bir şut, uygun yük yönü ve hızıyla birlikte, topakların banda bir geliş açısında çarpmasını sağlar (Şekil 23). Bu, bant hareketinin yönünde taşınırken malzemenin, sekerek gelen malzeme akışının yüzeyine geri dönmek yerine, hafifçe sıçramasını sağlar. Eğimli bir şut bandın hasar görme riskini azaltır ve malzemenin parçalanmasını ve toz oluşumunu en aza indirir. 37

40 Şekil 21 Uygun hız ve yöne ulaşıncaya kadar malzemenin hızını yükseltmek için bir hızlandırma konveyörü kullanılabilir. Bununla birlikte, eğer şut açısı çok düzse, malzeme akışının birikerek nihayetinde şutu kapatacak noktaya kadar yavaşlayabileceğine dikkat edilmesi gerekir. Geleneksel olarak tasarlanmış tipik vadi açıları, besleme yapılan bant hattına 60 ila 75 derece arasında eğimlidir (Şekil 5). Transfer şutu plakası kalınlığının seçimi, şuttan geçen malzemenin özelliklerine ve hacmine, yapısal mukavemet gereksinimlerine ve eğer şut, değiştirilebilir bir astar sistemiyle donatılmayacaksa, aşınma payına bağlıdır. Hava Akışını Yönetme İyi tasarlanmış ve yapılmış bir transfer şutu, emilen hava hareketinin oluşmasını sınırlayarak, asılı tozu önemli derecede azaltabilir. Yükleme teknesi kısımları, hava akımlarını durduran ve asılı tozları muhafazadan dışarı taşıyabilecek pozitif basınçları azaltan bir plenum sağlayacak kadar büyük olmalıdır. Muhafaza, hava akımlarının hızında önemli bir azalma ve dolayısıyla, konveyör muhafazayı terk etmeden önce asılı parçacıkların yükün üzerine geri çökmesini sağlayacak kadar geniş olmalıdır. Şut Yapısı Transfer şutu genellikle, taşınan malzemeye ve tesisteki şartlara bağlı olarak yumuşak veya paslanmaz çelik plakalardan imal edilir. Şekil 22 Eğimli bir kapak, rampa veya saptırma şutu, malzeme akışını besleme yapılan bandın üzerine, uygun hız ve yönde yerleştirebilir. Şekil 20 Havuzlanma, henüz bant hızında hareket etmeyen bant yükü, yükleme bölgesinde biriktiğinde oluşur. Şutların yapısal tasarımını genellikle yerel kurallar belirler, fakat bulunabilecek tüm yükleri hesaba katmak tasarımcıya kalmıştır. Diğerlerine göre daha önemli yüklerden bazıları, şutun ağırlığı, kaçak malzeme birikmeleri, kar ve buz, dökme malzemelerle dolu bir şutun ağırlığı ve rüzgar yükleridir. Şutun çevresindeki çalışma platformları, bakım faaliyetlerini kaldıracak kadar dayanıklı olmalıdır. Transfer şutları, taşımaya ve ardından sahada kuruluma uygun parçalar halinde imal edilmelidir. Tadilat yapılan sistemler için, şut parçaları aynı zamanda, çalışma sahasına ulaşmak için mevcut açıklıklardan sığacak şekilde tasarlanmalıdır. 38

41

42 astarının kısımları eşleştirilirken veya şut tertibatı banda oturtulurken sorunlara yol açabilir. Hassas bir şut montajı için harcanan zamanın karşılığı, artan verimlilik, basitleşen bakım ve azalan kaçak malzeme yoluyla kat be kat alınacaktır. Transfer şutu tasarımcılarının en iyi niyetlerine ve uygulamalarına rağmen, malzemenin transfer şutlarında biriktiği durumlar vardır. Yüksek rutubet seviyelerine sahip malzemeler, duvarlara yapışabilir veya kışın gerçekleştirilen operasyonlarda donabilir (Şekil 24). Sürekli çalıştırma, malzemenin oluşturduğu kabuğu şut duvarının üzerine daha da sıkıca bastırarak, daha fazla malzemenin birikmesine ve muhtemelen tam bir şut tıkanmasına yol açabilir. Şut tasarımı sürecinde, vibratörler veya hava şokları gibi akış yardımcısı cihazlar için gelecekteki gereksinimler için hazırlıklar yapmak akıllıcadır. Şekil 23 Şutun, boşaltma yapısından besleme yapılan bandın üzerine indiği açı, topakların aşırı derecede sıçramasını önlemek için, malzemenin banda bir geliş açısıyla vuracağı şekilde düz olmalıdır. Şekil 24 Şut tasarımcılarının en iyi niyetlerine ve uygulamalarına rağmen, malzemenin transfer şutlarının içinde biriktiği durumlar vardır. Transfer şutları yapılırken, yüzeyde, malzeme akışını bozabilecek ve tasarıma harcanan dikkatli mühendisliği boşa çıkarabilecek kusurları önlemek için özen gösterilmelidir. ± 3 milimetrelik (1/8 inç) değişimler, aşınma Şut Erişimi Kapalı bir transfer şutunda, gözle muayeneye izin verecek açıklıklar, işçilerin girebileceği kapılar ve işçilerin bu açıklıklara ulaşabilmesi için açık bir yol bulunmalıdır. Menteşeli erişim kapıları gibi muayene açıklıkları, malzeme akışından uzağa, fakat personelin malzeme hareketinin gözlemleyebileceği ve aşınma muayenesi yapabileceği yerlere yerleştirilmelidir (Şekil 25). Malzeme akışını gözlemleyen işçileri, kıstırma noktaları ve dönen bileşenlerden korumak için ızgaralar veya muhafazalar yerleştirilmelidir. Kapaklar veya kapılar korozyona dayanıklı olmalı ve toz geçirmeyen bir sızdırmazlık sağlamalıdır. Malzemenin şuttan kaçmasını ve personelin malzeme yoluna ulaşmasını önlemek için güvenlik muhafazaları yerleştirilmiş olmalıdır. Transfer şutlarının tasarımında çoğu kez unutulan bir konu da, şutun içindeki astarları değiştirmek veya bant sıyırıcılarının bakımını yapmak için bir çeşit erişim yöntemi tedbiridir. Gelecekteki bakım gereksinimlerinin hesaba katılması, özellikle personelin içinde çalışmayacağı kadar küçük transfer şutlarında önemlidir. Şutların kolaylıkla sökülebilecek parçalar halinde üretilmesi de bir bakım yaklaşımıdır. Tipik Özellikler a. Yön Genelde, transfer şutu, malzemeyi besleme yapılan konveyörün yönünde yönlendirecek ve bantta merkezleyecek şekilde tasarlanmalıdır. b. Düşme yüksekliği Tahliye sisteminden besleme yapılan konveyörün üzerine düşme yüksekliği, bir yandan ekipman montajı ve bakımı için yeterli alan sağlarken, diğer yandan mümkün olduğunca kısa olmalıdır. 40

43

44 e. Hacim İniş şutunun hacmi, besleme konveyörünün yük akımının en az dört katı olmalıdır. Transfer kısımları, hava akımlarını en aza indirecek bir plenum sağlayacak kadar büyük olmalıdır. Gelişmiş Konular Şut Genişliği Bant, 30 derecelik oluk makaralarıyla birlikte 1200 milimetre (48 inç) genişliğindedir. Şutun yükleme tekneleriyle örtüştüğü önerilen şut genişliği nedir? CEMA 2/3 kuralı, 800 milimetre (32 inç) genişliğinde bir şut sonucunu verir. Şekil 25 Muayene ve erişim kapıları, malzeme akışının dışına, fakat personelin malzeme hareketini gözlemleyebileceği ve aşınma muayenesi yapabileceği yerlere yerleştirilmelidir. c. Hız Tahliye konveyöründen gelen malzeme, besleme yapılan konveyörün hareket ettiği aynı hızda hareket edecek şekilde yüklenmelidir. d. Eğim Malzemenin, besleme yapılan konveyöre indikten sonra, toz oluşumunu ve darbe hasarını artırabilecek şekilde aşırı derecede sıçramasını önlemek için, transfer şutu yeterince eğimli olmalıdır. Yükleme tekneleri arasındaki önerilen mesafeyi belirlemek için başka bir yöntem de, etkili bir sızdırmazlık ve bant kaymasının tolere edilmesi için gerekli bant kenarı miktarına dayanır. 30 derecelik bir oluk açısıyla 1200 milimetre (48 inç) genişliğinde bir bant için önerilen yükleme teknesi genişliği 894 milimetredir (35.2 inç). (Bkz. 11. Bölüm: Yükleme Tekneleri). CEMA yöntemi ve bant kenarı yöntemi arasındaki fark daha çok, çok dar ve çok geniş bantlar için telaffuz edilir. Vadi Açılarının Hesaplanması Minimum 60 derece vadi açısına sahip yeni bir şut gerekiyordu. 75 derecelik bir yan duvar açısı ve 60 derecelik bir arka duvar açısı seçildi, çünkü bu açılar tavsiye edilen aralıktaydı (Şekil 26). Tasarımı kontrol etmek için denklem kullanılabilir (Denklem 1). Güvenlik Hususları Güvenlik hususları, hem tahliye konveyörlerinin hem de besleme yapılan konveyörlerin kilitleme / etiketleme / bloke etme / test etme prosedürleri de dahil uygun güvenlik prosedürleri yerine getirilinceye kadar, personelin girememesi için erişimin sınırlandırılmasını gerektirir. Kontrollü alanda, güvenlik prosedürleri konusunda uygun eğitim almadan hiç kimse şutlara girmemelidir. Transfer şutlarının yapısal ve astar bileşenleri büyük ve ağır olur; uygun ekipman ve gerekli dikkatle taşınmaları gerekir. Eğer (hava şokları gibi) akış yardımcısı cihazlar monte edilmişse, bakımdan önce bu ekipman için uygun enerji boşaltma ve kilitleme / etiketleme / bloke etme / test etme prosedürleri izlenmelidir. Transfer şutlarının içinde, üstünde veya çevresinde çalışan personel, gerek yukarıdaki banttan yük veya şut duvarlarındaki yığılma gibi malzeme düşme olasılığının farkında olmalıdır. Herhangi bir sebeple içine girmeden önce, şutun muayene edilmesi ve derinlemesine temizlenmesi tavsiye edilir. Seviye algılama veya çevrimiçi dökme malzeme analizi için transfer şutlarına monte edilmiş nükleer cihazların çevresinde çalışırken güvenlik prosedürlerine dikkat edilmesi önemlidir. Statik elektrik birikmesini önlemek için şutlar ve yapıları topraklanmalıdır. 42

45

46 Denklem 1 Vadi Açılarının Hesaplanması Tasarım, duvar açılarını geometriye dayanarak seçme ve vadi açısını hesaplamadan oluşan yinelemeli bir süreç olacaktır. Eğer vadi açısı uygun değilse, farklı duvar açıları seçilmeli ve vadi açısı, seçili açılar için hesaplanmalıdır. Bu süreç, duvar açıları mevcut geometriye oturuncaya ve vadi açısı, malzemeye göre doğru aralıkta oluncaya kadar yinelenir. Şut Tertibatının Görevi Sonuç olarak Doğru tasarlandığında, geleneksel transfer şutları, malzemeyi, minimum kaçak malzeme ve düşük bakım gereksinimleriyle bir yükseklikten diğerine güvenle aktarmak için etkili bir yöntem sunar. Bu yazıda tartışılan öğelerin planlara dahil edilmesi, hem tasarımcıya hem de son kullanıcıya, şutların pratik bir seviyede nasıl çalıştığının ve bunların, gelişmiş performans için nasıl tasarlanacağının veya değiştirileceğinin anlaşılması için uygun araçlar sağlayacaktır. Şekil 26 Vadi açısı, arka duvarla birleşen yan duvarın oluşturduğu açıdır. Bu örnekte, vadi açısı yaklaşık 57 derecedir; bu nedenle tasarımcı, gerektiği şekilde minimum 60 dereceyi korumak için şutun tasarımını tekrar gözden geçirmelidir. Eğer açılar 65 ve 75 derece olarak değiştirilseydi, vadi açısı 61 derece olacak, bu da akışı korumak için yeterince dik olacaktı. Vadi açısının hiçbir zaman, diğer iki açının (arka duvar ve yan duvar) küçük olanından büyük olmayacağına dikkat edilmelidir. Referanslar 1. Konveyör Ekipmanı İmalatçıları Birliği (CEMA). (2005). BELT CONVEYORS for BULK MATERIALS, Altıncı Baskı. Naples, Florida. 2. Martin Marietta Corporation. Dust Control Handbook for Minerals Processing, Sözleşme No. J Morrison, J.N., Jr. (1971). Bulk Materials Handling: Volume 1 de Environmental Control Applied to Belt Conveyor Transfer Points. Pittsburgh Üniversitesi. 4. Taylor, H.J. (1989). Guide to the Design of Transfer Chutes and Chute Linings for Bulk Materials. Mekanik Taşıma Mühendisleri Birliği. 44

47

48 Mobil Valflerde Seçim Kriterleri İ. Onur ÇELİK / Mak. Müh. / Dana Brevini - Turkey Hidrolik Mobil valfler birçok mobil araç ve uygulamanın ihtiyacına göre farklı şekillerde tasarlanabilmekte ve oluşturulabilmektedir. Yapısı gereği uygulamaya göre kolaylıkla değiştirilebilen bir çok parçaya sahip olmasının ürüne esneklik katmasının ve makine üreticilerine stok kolaylığı sağlamasının yanında enerji tasarrufu ve emniyet sağlayan bir çok opsiyonu da üzerinde barındırır. Bu sunumda sabit deplasmanlı ve değişken deplasmanlı pompa sistemleri ile çalışan özellikle araç üstü vinç ve platform sistemlerindeki enerji tasarrufu ve güvenlik yöntemleri ile ilgili bilgileri ilginize sunacağız. 1. Giriş Mobil sistemlerde yön kontrol valflerinin, diğer valflerle uyumlu seçilmesi ve çalışması çok önemlidir. Bunun için özellikle yön control valfleri ile birlikte hayati öneme sahip karşı denge valfleri ve antişok anti kavitasyon fren açma kapama valfleri gibi valflerin seçiminde göz önünde bulundurulması gereken önemli kriterler bulunmaktadır. Ürünlerin genel özelliklerini ve birbirleri ile etkileşimlerini inceleyerek konuya açıklık getirmeye çalışacağız. 2. Düşük Debi Sandviç Tipi Valflere (Bankable) Genel Bır Bakış 2.1) Düşük debili sandviç valflerde tüm modülleri oransal yapmak yerine sadece giriş modülünde oransal dilim kullanılabilmektedir. Böylelikle aynı zamanda sistem basınç olmadığında sabit deplasmalı pompa kullanıldığında sistem basınca çıkmaz ve gereksiz enerji sarfiyatı önlenir. Giriş oransal dilimleri mobil valflerde hem yatırım maliyetini düşürmek hem enerji sarfiyatını azaltmak hem de kompaktlık sağlaması açısından tercih edilmektedir. Girişteki oransal valf her dilimin oransal olma zorunluluğunu ortadan kaldırarak yatırım maliyetini azaltır. Ayrıca kapalı konumda zamanla orifis üzerinden tahliye olan yük veya sıkışan yağ basıncı sayesinde sistem bu harici pilot basıncı algılayarak basınç emniyet valfini düşük ayar değerlerinde açarak enerji tasarrufu sağlar. ( Şekil-1) 2.2) Sabit deplasmanlı pompalar için boşaltma valfi bulunan opsiyonlar mevcuttur. Bu valfler sayesinde herhangi bir bobine elektrik verilmediğinde sabit deplasmanlı pompa boşaltma valfi açılarak debiyi tanka verir ve enerji tasarrufu sağlar. ( Şekil -2 ) 46

49 Şekil 1. Mobil valfler giriş oransal Dilimi Şekil 2. Sabit Deplasmanlı pompalar için boşaltma valfli giriş dilimleri 3. Mobil Yüksek Debili Oransal Valflere Genel Bir Bakış 3.1) Giriş Dilimi Opsiyonları Yüksek debili mobil valflerdeki en büyük özellik sabit ve değişken deplasmanlı pompalara göre giriş modülünün farklılık göstermesidir. Her iki tip giriş modülünde de LS (yük) sinyali bulunmaktadır ancak sabit deplasmanlı pompa sistemlerinde emniyet valfine bağlantısı varken değişken deplasmanlı sistemlerde direk pompa LS hattına bağlıdır. Bu durum bize sabit deplasmanlı pompalarda da enerji tasarrufu sağlar. Çünkü dilimlerde herhangi bir basınç olmadığında pompa minimum basınçta yağı tanka tahlliye edecektir. Böylece geleneksel sistemdeki sabit deplasmanlı. Pompa sistemlerinde sürekli maksimum basınç ve debiden kaynaklanan ısı (ve enerji kaybı gözlemlenmeyecektir. (Şekil-3) İki bölüme ayrılmıştır: Sabit deplasmanlı pompalarda kullanılan açık merkez Değişken deplasmanlı pompalarda kullanılan kapalı merkez. Açık merkez giriş diliminde, valf orta konumdayken pompa debisi 1 numara üzerinden tanka gider.valf hareket ettirildiğinde, kontrol edilen elemanı veya elemanları besleyecek, portlar tarafından gerekli olan debiye anında adapte olacak ve o anda ki en yüksek basınçtaki fazla debiyi tanka boşaltacaktır.kapalı merkez giriş diliminde, 1 numara sadece debi regülatörü görevini sürdürür ve ana basınç emniyet valfinin ilk aşaması olarak 2 numara maksimum çalışma basıncının 30 bar üzerine ayarlanır.her iki versiyonda da düşük basıncı sağlayarak elektrohidrolik modüllerini besleyen 3 numaralı basınç düşürücü mevcuttur. Eğer modül mekanik olarak kumanda edilecekse, basınç düşürücüye gerek yoktur. 3.2) Araç üstü uygulamalarda güvenli kullanım özellikleri Bu tip valflerde güvenlikle ilgili olarak özellikle moment kontrol sistemi kullanılan uygulamalarda valfin manuel kumanda ile hareket verilmesini engellemek için yük duyarlı pilot uyarı (A veya B hattı) basıncının tanka tahliye modülü bulunmaktadır. Bu modül riskli durumlarda boomun daha fazla açılmasını önlediği gibi aynı zamanda çift basınç ayar olanağı da sunmaktadır. Bu çift basınç aar özelliği sayesinde verimli çalışma imkanı sağlanabimektedir. (Şekil-4 ) 3.3) Debi paylaşımı - Girişte ve çıkışta kompanzasyon Oransal valf dilimleri giriş kampanzasyonlu ve çıkış kompanzasyonlu olmak üzere ikiye ayrılır. İkisinin de birbirine göre avantajları ve dezavantajları bulunmaktadır. Örneğin 47

50 Şekil 3. Mobil oransal valflerde giriş dilimleri 48

51 Şekil 4. MHFK LSa LSb boşaltmalı Mobil Valf modulleri çıkış kompanzasyonlu valflerin debi paylaşma performansları nispeten daha iyiyken A ve B çıkış hatlarına pilot basınç valfi konulmasına müsade etmezler. ( Şekil -5 ) 3.4) Debi paylaşımı için debi kısma modülü Girişte kompanzasyonlu valflerde bu sıkıntı girişteki bobin pilot modülüne müdahale ederek giderilmektedir. Pompa debisinin düşük olması nedeniyle giriş kompanzasyonlu valflerde sıkıntı yaşanması durumunda akış en düşük yükteki dilime doğru yönelecektir. Bu durumda MHFK - Elektrikli LS a/b boşaltma modülü 49

52 Şekil 5. Girişte ve çıkışta kompanzasyonlu mobil oransal valfler Şekil 6. Debi ayarlı debi paylaşım modülü pompa basıncı düşecek ancak yük duyarlı LS sinyali halen en yüksek basıncı taşıdığından pilotların farkı nedeniyle POS valfi açılarak valflere giden pilot basıncında düşme sağlayacaktır. Bu durumda tüm valf dililmlerinin pilotlarında aynı oranda düşme sağlanacağından toplam debinin oransal olarak pompanın verebileceği maksimum debinin altına inmesi sağlanır. (Şekil-6 ) 4. Hidrolik Oransal Yön Kontrol Valflerinin Karşı Denge Valfleri İle Birlikte Çalışması Hidrolik oransal valfler ile birlikte karşı denge valflerinin birlikte çalıştırılması durumunda karşı basıncın giderilmesi, enerji tasarrufu, kontrol edilebilirlik son derece önemli hususlardır. Bu nedenle her iki taraftan da seçimlerin düzgün yapılması gerekmektedir. Şekil 7. Basınç Tipi Mobil Oransal Valf Sürgüsü 50

53 Karşı denge valfi ( Standart ) 4.1) Basınç Tip Oransal Sürgüler Karşı denge valfi kullanılması durumunda oransal valf sürgüsünün basınç tip seçilmesi; Normalde oransal valf sürgüsü verilen akımla doğru orantılı olarak artıp azalarak debi kontrolü sağlamaktadır. Basınç tip ( Motion spool ) sürgülerde ise sürgünün içinde küçük kanallar bulunmaktadır ve bu kanallar karşı denge valfi ile yön kontrol valfi arasında sıkışan/oluşan ve sistemin performansını etkileyen karşı dengenin oluşmasını engeller. Bu sistemin bu avantajlarının yanında bazı dezavantajları da vardır. Örnegin sistemi gerektiğinden bir miktar daha fazla basınçta çalıştırmak gerekecektir ve daha önemlisi basınç tipi sürgü kullanıldığında valfin kompanzasyon özelliği kaybolacaktır. Böylelilkle yükten bağımsız kontrolü sağlamak mümkün olmayacaktır. Aynı zamanda emniyet için mutlaka Pilot LS a ve LS b kullanılması gerekecektir. ( Şekil -7 ) 4.2) Karşı Denge Valflerinin Seçimi Günümüzde hidrolik kumandalı makinelerde kullanılmak üzere tasarlanmış birçok çeşit karşı denge valfi mevcuttur. Bu valflerden her birinin kullanım yeri ve kullanıcıya sağladığı yararlar bulunmaktadır. Karşı denge valflerini fonksiyonları bakımından 3 gruba ayırabiliriz: 1. Yük tutma ; Yön denetim valfi orta konuma alındığında aktüatörde bulunan yükün hareket etmesini önler. Açık merkez valf kullanımına izin verir ve kapalı merkez valf çekirdeğindeki yağ kaçağını önler. 2. Yük kontrolü, Yüke bağlı enerji nedeniyle karşı denge valfi aktüatörün pompadan önce çalışmasını önler ve böylece aktüatörde oluşabilecek kavitasyon ve kontrol kaybını ortadan kaldırır. 3. Yük güvenliği; Hortumda meydana gelebilecek herhangi bir kaçakta karşi denge valfi yükün boşalmasını önler. Bu kontrollerin her biri doğrusal ve dönme hareketleri için kullanılabilir ) Karşı denge valfleri Standart karşı denge valflerini, pilot uyarılı basınç emniyet valflerine çek valf entegre ederek tanımlamak mümkündür. Bu valf tasarımıyla pilot çek valf arasındaki fark, pilot basıncı valfi açmak için yeterli seviyeye ulaştığında çek valf tamamen açılacaktır çünkü açmaya karşı direnç silindir portunda hapsolan basınçtır. Karşı denge valfleriyle pilot basıncı, yük basıncı tarafından düşürülen yay kuvvetini yenmek zorundadır. Bu debinin popetten geçmesini ve kademeli olarak açılmasını sağlar. Hidrolik karşı denge valfleri aktüatörden sızdırmazlık sağlayan popet, aktüatöre serbest akış sağlayan çek valf ve kontrol edilen oranda aktüatörden debi geçişini sağlayan popeti açan pilot hattını içerir. İki çeşit tasarım mevcuttur ve ikisi de değişik seçenekler sunar. Direkt etkili sistemler orta yükseklikteki debiler için idealdir. Alan farkı olan sistemler ise yüksek debili sistemler için idealdir. Her iki tasarımın da popet tipinde olması orta geçirgenliğe sahip valfler için 0.5 ml /dk ya, yüksek geçirgenliğe sahip valfler için 4 ml / dk ya kadar sızıntı sızıntı eğrileri vermektedir. Bu tip valflerde 3 port bulunmaktadır. (1) silindir portu, (2) valf portu ve (3) pilot portu. Eğer basınç, silindir portuna uygulanan valf değerinin üstündeyse basınç emniyet valfi gibi açılacaktır. Valf portuna uygulandığında, basınç silindir portuna akışı sağlayan çek valfi açacaktır. Pilot portuna uygulanan basınç silindir portunun tesir ettiği alandan daha büyük olan popet valf üzerindeki alana etki edeceği için valf daha düşük basınçta açılacaktır. Genel bir kural olarak basınç emniyet valfi ayarı maksimum yük basıncının 1.3 katı olarak ayarlanmasında fayda vardır. Bu, aktüatördeki maksimum yükün pilot basıncı uygulanmadan hareketi engellemeye çalışmasını sağlar. Valfi açmak için gerekli olan pilot basıncı pilot oranına bağlıdır. 51

54 Sıradan uygulamalar karşı denge valfini silindir piston tarafına bağlanmasını zorunlu kılar. P sidir. Standart karşı denge yay haznesi popet kanalıyla valf portuna açılır ve bu durum değişken ve yüksek bir karşı basınç olması durumunda sorun oluşturur. Eğer karşı basınç 1:5 pilot oranıyla berabar 50 bar ise; basınç emniyet ayar değeri 300 bara çıkabilir. Eğer uygulamada kapalı merkez valf kullanılıyorsa bu sorun yaratır. Başınç emniyet valfi, giriş basıncını sınırlandıracak ama sınırlandırmak için gerekli bir harici yük varsa etki etmeyecektir. Karşı denge valfi basınç hattı emniyet valfi tarafından yaratılan karşı basıncın sayesinde yağın düzgün bir şekilde sızmasına ve sistemin rahatlamasına izin vermez. Bu problemin önüne geçilmesi için Tam Dengeli karşı Denge Valfleri tasarlanmıştır (Şekil-8). Bu Valf ile birlikte kapalı Merkez yön kontrol valfi kullanılsa dahi atmosfere açık yapısı sayesinde şokları bertaraf edebilecektir. NOT: Burda önemli olan nokta; durduğunda oluşacak piklerden ( kapalı konumdaki durumdan bahsediliyor.) korumak için anti şok valfi kullanılmalı ve bu anti-şok valfinin düzgün çalışması için karşı denge ve silindir arasına konulması gereklidir. Anti şok valfinin basınç değeri karşı denge valfinin ayar değerinin %10 üzerine ayarlanmalıdır. Her ne kadar; Kapalı merkez konumdaki valfin sızdırmazlığı sayesinde 180 bar da anti -şok valfsiz 0,02 lt /dk ; antişok valflı 0,028 lt /dk lik sızdırma değerleri bulunsa Yön kontrol valfi kapandığında bir müddet sonra (şayet motor kullanılıyorsa motordaki sızdırmalarla birlikte) karş denge valfi ve sistem dengelense Valfin silindir portu silindir piston tarafına, valf portu yön K.. Denge valfinin bozulma durumunda ekstra bir kontrol valf hattı A ya ve pilot hattı da B hattına bağlanır. B güvenlik önlemi sağlanmış olsa da oluşacak sistem hattında basınç arttığında gerekli pilot basıncına ulaşılınca pik basınçlarının zarar vermemesi açısından anti şok silindir kapanmaya başlayacak ve aktüatör ayarlanan basınç değerindeki debiyle hareket edecektir. Eğer negatif kullanılmasında fayda vardır. yük durumunda pompa yağı silindir girişine yetiştiremezse basınç bu noktada düşmeye başlayacaktır. Düşen basınç pilot hattı tarafından algılanarak yükün düşmemesi için valfi kapatacaktır. Böylece silindirin hareketi Şekil 8. Tam Dengeli Karşı Denge Valfi boyunca valf sürekli debiyi ve yükü kontrol edecektir. Yükü hareket ettirmek için gereken basınç, valfi tamamen açmak için gerekli pilot basıncından yüksek olduğunda tamamen açık konumdaki debi nedeniyle üretilen Şekil 9. Yarı Dengeli Karşı Denge Valfi tek kısıtlama valfin kendi 52

55 Burada alternatif olarak açık merkez valf kullanılıp hortum patlama ve karşı denge valfi kullanılabilir. Ancak hortum patlatma valfinin ayar zorluğu ve oluşturacağı basınç kaybına ek olarak karşı denge valfinin bozulması ihtimalinde tanka açılacak hattın yeterli akışı sağlamaması durumunda (yetersiz Delta P) devreye girememesi söz konusu olabilmektedir. Yarı dengeli karşı denge valferi ( Şekil-9 ) ise birçok durumda standart valfler gibi aynı şekilde çalışır. Fakat valfin basınç emniyet kesiti karşı basınçtan aynı oranda etkilenmez. Popet, karşı basıncı popet üzerindeki iki alanda da dengelemek için tasarlanmıştır. Birincisi valfi açamaya yarayan çap A ve çap B arasındaki fark ; ikincisi valfi kapatmaya yarayan çap C. Bu alanlar aynıdır, popet böylece dengede kalır ve valf hattındaki basınç valfin boşaltma performansını etkilemez. Dikkat edilmelidir ki, valfi açmak için gerekli pilot basıncı herhangi bir karşı basınç tarafından bire bir oranında etkilenir. Bu tip k.denge valfleri de kapalı merkez yön denetim valfi ile birlikte kullanılabilir. Unutulmamalıdır ki yarı dengeli karşı denge valfinin bazı uygulamalarda dezavantajları bulunmaktadır. Pilot basıncı karşı basınçtan etkilendiği için rejeneratif devrelerde kullanılmamalıdır. Aynı zamanda dönüş hattı oransal sistemler kullanıldığında sürekli değişken karşı basınçlar iki parçanın da dengede kalmasına ve standart valfin kararsız hale gelmesine neden olabilir. Bunun için Tam dengeli karşı denge valfi kullanılmalıdır. Yay haznesinin atmosfere yada ayrı bir drenaj hattına açık olması özelliği sayesinde herhangi bir karşı basınç valf ayar değeri yada gerekli pilot basıncı etkilenmez. Genel kural yüksek pilot oranı sabit yükler, düşük pilot oranı değişken yükler içindir ) Frenli Karşı Denge valfleri uygulamaları Frenli karşı denge valfi uygulamalarına geçmeden önce karşı denge valfleri formullerine aşağıdan bir göz atalım. Ppilot : Pilot basıncı Apilot : Pilot basıncının etkilediği yüzey alanı Pyük : Statik yük basıncı ( Silindir tarafı ) X : Silindir piston alan oranı ( K.D valfi rod tarafındayken) Ayük : Yük basıncıının etkilediği alan ( Silindir tarafı ) Pset: Ayar basıncı ( Ayar yay tarafı ) Aset: Ayar basıncının etkilediği alan ( Ayar yay tarafı ) Pilot oranı: Ayük/Apilot Not: Ayük = Aset Ppilot. Apilot + ( Pyük + Ppilot.X). Ayük = Pset. Aset Pset Pyük Pilot basıncı = Pilot oranı + 1 x Pset Pyük Pilot basıncı = Pilot oranı + x Motorlar için: Pset Pyük Pilot basıncı = Pilot oranı + 1 Yön kontrol valfine komut verildiğinde, hidrolik basınç mekanik freni serbest bırakır( genelde bar) ve yükün hareket ettirilmesine izin verir. Karşı denge valfi, negatif freni açmak için yeterli karşı basıncı sağlamalıdır, ve hemen sonra- 53

56 sında devreye girerek yükü dengeler. İdeal olarak motor dönmeden önce fren açılacaktır. Eğer motor fren açılmadan dönmeye çalışırsa,bu fren ömrünün kısalmasına neden olacaktır. Bu durumu el freni çekiliyken araç kullanmaya benzetebiliriz. Hatırlanacağı üzere hidrolik motorlarda alan farkı birbirine eşittir. Bu nedenle mekanik freni bırakmadan önce hidromotorun hareketinden kaçınmak için, eşit oranlı karşı denge valfi kullanılması tavsiye edilmiştir. 9:1, 3:1 ve 1:1 pilot oranlarıyla ilgili aşağıdaki örneklerle konuyu inceleyelim. a) 9:1 pilot oranı Yük olmadığı durum: P p = (T S L)/R P P p = (200 0)/(9+1) P p = 10 bar 150 bar yük basıncı olduğu durum: P p = (T S L)/R P P p = ( )/(9+1) P p = 5 bar b) 3:1 pilot oranı Yük olmadığı durum: P p = (T S L)/R P P p = (200 0)/(3+1) P p = 50 bar 150 bar yük basıncı olduğu durum: P p = (T S L)/R P P p = ( )/(3+1) P p = 12,5 bar c) 1:1 pilot oranı Yani sadece harici pilotlu ( dahili pilotsuz ) karşı denge valfi bulunması durumunda P p = T S Yukarıdaki farklı oranlardan görüldüğü üzere uygulamalarda çok kez terich edilen düşük pilotlu karşı denge valfi kullanılması durumunda yük olmadığı durumda valfi açmak için 50 bar gerekmekte ve bu durum da enerji sarfiyatına neden olmaktadır. Bu nedenle frenli hidromotor uygulamalarında 1:1 harici pilot uygulaması gün geçtikçe düşük pilot uygulamasına alternatif olarak öne çıkmaktadır. 1:1 karşı denge valflerinde ayar değerinin negative fren açma değerinin üzerinde seçilmesi çok önemlidir ) Frenli karşı denge valfi uygulamalarından örnekler Bloklarda dönüş hatlarında gerek karşı dengelerde gerek ise basınç düşürücülerde mutlaka ve mutlaka geri dönüşlerde çek valf kullanılmalıdır. Özellikle aşağıdaki gibi redüktör frenine giren basınç düşürücü valf uygulamalarında fren basıncının geriye doğru düzgün boşalamaması ve bu valfin ayar değerinin düzgün seçilememesinden kay- 54

57

58 Şekil 11. Standart tip karşı denge valfi çalışma eğrisi Şekil 9. Basınç düşürücü valfli fren blogu Şekil 12. Yüke duyarlı tip karşı denge valfi çalışma eğrisi Şekil 10. Basınç düşürücücüz valfli fren bloğu naklanan sıkıntılar yaşanabilmektedir. Biz redüktöre giren hatta dönüşünde çek valf kullanılmadığı sürece herhangi bir basınç düşürücü valf kullanılmasını önermemekteyiz. (Şekil-9 ve Şekil-10 ) ) Farklı pilot oranlarına sahip karşıdenge valfleri Yanda göreceğiniz üzere karşı denge valfleri yapısı gereği çalışma esnasında hem düşük hem yüksek pilot oranlarından faydalanmak isteyebilir. Özellikle debi yüksekse ve çok değişkenlik gösteriyorsa yüke duyarlı karşı denge valflerinin kullanılması da sistem açısından uygun olacaktır. Daha düşük pilot basınçlarında çalışma imkanı sağlamasının yanında aynı zamanda yüke duyarlı ( sürgü tip) karşı denge valflerinde oluşan kayıp basınç debi ile çok büyük bir değişkenlik göstermediğinden k. denge valfi daha kararlı çalışacaktır. ( Şekil ) Ayrıca unutulmamalıdır ki : Düşük pilot oranı Daha hassas, daha yumuşak hareketli ancak enerji sarfiyatı yüksek ve değişken yüklerde tercih edilir. Yüksek pilot oranı Daha hızlı hareket, enerji tasarrufu sağlar ve genelde sabit yük basıncı bulunan durumlarda kullanılması önerilir. Sonuç Hidrolik sistemlerin her bir elemanı sistemin gereksinimleri göz önünde bulundurularak özenle seçilir. Ancak seçim yaparken salt ürün özelliklerinin sistem gereksinimlerini karşılayıp karşılamadığının değerlendirilmesi yapılırsa bu seçim yeterli ölççüde bir değerlendirme ile yapılmış olmayacaktır. Çünkü birlikte çalışacağı diğer system elemanlarının de bu 56

59

60 ürüne uyumlu ve ürünle birlikte sorunsuz çalışabiliyor olması gerekmektedir. Bu nedenle mobil sistemlerde valf seçimi yaparken sistemi bütünüyle düşünerek hareket etmek en güvenli en tasarruflu ve en akılcı çözümü bulmamıza yardımcı olacaktır. Kaynaklar [1] Brevini Mobile valves HPV applications [2] EATON overcentre valves How to select counter balance valves. [3] Parker load and control valves [4] Sun Load adaptive valves Technical Documentation Şekil 13. Yüke duyarlı (sürgü tip ) karşı denge valfi performasn grafiği Şekil 14. Yüke duyarlı ( sürgü tip )karşı denge valfi Şekil 15. Popet tip karşı denge valfi 58

61

62 Sezonluk Çalışan Makinaların, Çevre Şartlarından En Az EtkilenmeYöntemleri Ahmet ÖZCAN / Makina Eğt.Teknik Elemanı / Karayolları Akköprü Atölye Müd. Günümüzde makineleşme ve makine ve ekipmanlara yapılan sermaye yatırımı arttıkça, bu varlıkların bakımı ve korunması daha da önemli hale gelmiştir. Bu nedenle makine ve ekipman açısından bakıldığında bakım, şirketlerin kârlılığını yüksek tutabilmek ve bu noktada sürekliliği sağlayabilmek için şarttır. Bakım, makine ve ekipmanlardan beklenen fonksiyonlarının korunması ve sürdürülebilmesi için, öngörülen makine ve ekipman ömrü boyunca yürütülen teknik, idari ve yönetsel faaliyetlerin kombinasyonudur. Bakım faaliyetleri ile işletmeye önemli faydalar sağladığı gibi, bunun da bir maliyeti olduğu gerçektir. İşletmeler, bakımla sağlanacak faydanın maksimum seviyede, toplam bakım maliyetinin ise minimum seviyede oluştuğu başa baş noktasını kendileri bulmalıdır. Bu yazımızda; bakım sistemi içerisinde Depolama Bakımı da olarak anılan ve uzun süre stok veya park alanlarında çalışmadan bekletilecek makinaların, çevre şartlarından en az etkilenmesi amacıyla alınması gereken bazı önlemlere değineceğiz. Uygulanacak olan depolama bakımı, öncelikle üretici firmanın kullanma-bakım el kitabı ve diğer yayınlarındaki önerilerine uygun yapılmalıdır. Makinanın, emniyetli kullanım bakım bilgilerini okuyup anlamadan makinaya müdahale edilmesinin can güvenliğiniz açısından tehlikeli olduğunu da unutmayın. Aşağıda belirtilen temizleme, bakım, kontrol ve manevralarda eğer makinenin etrafında göremediğiniz kör alan kalıyorsa ve /veya ikinci bir yardımcı kişi ile çalışıyorsanız, kesinlikle tahminle hareket etmeyin. Mutlaka yardımcınızı ve sizi aynı anda görebilecek noktada bir manevracı bulundurun. 1) Makinanın genel temizliğini yapın. Makina şasisi aralarında veya diğer kapalı hacimlerde kalan su ve nemin de kuruması için makineyi havalandırılması iyi olan bir ortamda kurutun. 2) Makinanın çevresinde gezerek, şaside, süspansiyon sistemlerinde, yürüyüş takımları vb.ataşmanlarda 60

63 gözle görülebilecek gevşeme, çatlama, kırılma, aşınma gibi durumların olup olmadığının kontrolünü yapın, varsa arızalarını giderin. 3) Makina üzerindeki hortumlarda ve borularda, eziklik, kırılma, şekil bozukluğu olanları değiştirin. Bütün hortumların kelepçelerini kontrol edin. 4) Tüm yüzeylerin pasını temizleyin. Boyası zarar gören tüm yüzeyleri boyayın. 5) Korozyona ve oksidasyona (pas) maruz olabilecek ve boya uygulanamayan açıkta kalan tüm hareketli parçalara (silindir rodları, bağlantılar, eklemler, dişli, zincir, çelik halatlar, pimler, istavrozlar, kapı menteşeleri, kilit mandalı vb.) imalatçının önerdiği kalitede paslanmayı önleyici uygun bir madde veya gres sürün. 6) Makinanın şasi yağlaması olarak da ifade edilen şaftlardaki, mafsallardaki, oynak başlıklardaki gresörlüklerinden yeterli miktarda uygun gres basın. 7) Motor, şanzıman, diferansiyel, cer sistemi vb. ünitelerle beraber hidrolik devrelerde sızıntı kontrolü yapın, varsa arızalarını giderin. 8) Yakıt tankını doldurun. 9) Motordaki soğutma sıvısının, bölgenin en düşük sıcaklığına uygun derecede olup olmadığını kontrol edin ve gerekirse uygun antifriz ilave edin. 10) Kabinli makinaların cam sileceklerini çıkarın. Poşet içerisinde kabine koyun cam suyunun donmaması için deposuna katkılı su doldurun. 11) Makina yıkanırken lastikleri de su ile yıkayın ve kurutun. Lastiklerin kanalları arasına sıkışmış olan taş veya molozu temizleyin. 12) Lastik tekerlekli makinalarda, lastikler sökülecekse, lastikleri firmaların önerdiği şekilde korumaya alın. Lastiklerin ve jantların sökülmemesi yönünde karar alınmışsa lastiklere yük binmeyecek şekilde makinanın zeminle temasını kestikten sonra lastiklerin basıncını yarı basınca ayarlayın ve siyah torba ile örterek güneş ışığından ve dış etkilerden koruyun. 13) Makinayı koruma alanında park edin. Altına yeterli mukavemette bloklar yerleştirerek makinayı teraziye alın. Su tutabilecek kova, kamyon kasası gibi tüm ataşmanları suyu tahliye edecek şekilde konumlandırın. 14) Beton pompası, transmikser ve vakumlu süpürge gibi temizlik suyu için ilave su hazneleri olan araçlarda, su pompaları gövdesindeki tahliye tapalarını açarak suları boşaltın. Tesisatta su kalmaması için, tesisatın en alt noktalarındaki tapaları da (eğer varsa) açarak suları boşaltın. Pompa içinde su kalmaması ve iç yüzeylerde tabaka oluşturması amacıyla basınçlı hava ile pompa gövdesinin içine bir miktar antifriz püskürtün. 61

64 15) Tüm kumanda levyelerini nötr (boş) konuma getirin. Güvenlik kilit sistemlerini ve park frenini devreye alın 16) Paletli makinaları zeminle temasları kesilecek şekilde yeterli mukavemette kalaslar üzerine teraziye alın. Palet gerginliğini azaltın. 17) Yakıt tankının, varsa su ayırıcı filtrenin sularını boşaltın. 18) Hava tanklarının havalarını tamamen boşaltın. 19) Aküleri sökün. Oda sıcaklığında muhafaza edin. Elektrik fişlerinin ve sigortaların bulunduğu kısımlara yağlayıcı kontak spreyi püskürtünüz. 20) Kabinsiz makinelerde operatör koltuğunu ıslanmayacak şekilde örtün. Makinaların emniyet kapakları varsa kapatın ve kilitleyin. Açıkta kalan tüm alanların zarar görmesini engelleyecek şekilde koruyun. 21) Makinaların açık havaya maruz kalan (egzoz boruları gibi) bölümlerini kar ve yağmur gibi dış etkilerden korumak için bütün kapakları kapatın. 22) Makinada uygun bir yere depolama bakımı yapıldığı tarihi ve yapılan işlemleri de belirtilen bir etiket asın. 23) Makinayı belirli aralıklarla kontrol edin. Korozyon, oksitlenme veya başka olumsuzluklar fark edildiğinde gerekli önlemleri alın. 24) Gerekli seviye, emniyet ve çalıştırma öncesi işlem ve kontrolleri yaptıktan sonra belirli zamanlarda makineyi yerinde çalıştırın. Ataşmanlarını boşta hareket ettirin. Bu sayede keçe, conta, o ring gibi metal olmayan sızdırmazlık elemanlarının uzun süre yağsız kalıp kurumaları ve çatlamaları da önlenecektir. Not: Kapalı ortamda çalıştırmalarda egzoz dumanının sağlığa vereceği zararı düşünerek gerekli kişisel koruyucu donanımı kullanın. 25) Makina üzerinden demonte edilen ekipmanlar varsa, bu ekipmanların makine ile bağlantısını sağlayan (varsa) hidrolik soketlerin ve karşılıklarının (quick coupling) plastik kapaklarını mutlaka takın. Hortumları plastik kapaksız, yerlere sürünür vaziyette gelişigüzel bırakmayın. 26) Aracın üzerinde kontak anahtarını bırakmayın. El freni çekili bulundurun ve yere basan tekerleri mutlaka iki taraflı takoza yaslayın. 27) Yetkisiz kişilerin, çocukların kullanmasını ve müdahalesini önleyecek işaretleme, sınırlama tedbirlerini alın. 28) Aracın kullanım bakım kitabının, araç üzerinde ve yerinde olduğundan emin olun. Not: a) Çalıştırmadan önce silindir millerindeki gresleri temizleyin. Motorun çalışmasını engelleyecek olan daha önce kapatılan kapakları açın. b) Makinayı stop ettikten sonra aynı önlemleri tekrar alın. İlk çağlarda güçlü olan, endüstri çağında zengin olan kazanırdı. Bilgi çağında ise bilgili olan kazanacaktır. A. Toffler Depolama bakımı sonrası yeni sezonda tüm makina işletmecilerinin kazasız, arızasız, yüksek performanslı makinalarla çalışmaları dileğiyle. Kaynaklar: a) A.ÖZCAN İMMB Dergisi Sayı:51 b) A.ÖZDER İMMB Dergisi Sayı:12 c) İMMB Komisyon Çalışması, D.KARAÇAY-B. KÖSA -M.A.ÖZ d) 62

65

66 Radyoaktif Kaynak İçeren Cihaz İle İlgili Yapılması ve Uyulması Gerekli Hususlar TAEK - Atom Enerjisi Kurumu Bilindiği gibi, 2690 sayılı Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) Kanunu ve bu Kanun gereğince yayımlanmış olan Radyasyon Güvenliği Tüzüğü, Radyoaktif Maddelerin Güvenli Taşınması Yönetmeliği ve Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği hükümlerine göre radyasyon kaynakları ile ilgili Kurumumuzdan izin ve lisans alınması zorunludur. Radyasyon kaynaklarının emniyeti ve güvenliğinin sürekliliğini sağlamak için güncel güvenli çalışma koşulları, lisans koşulları ve mevzuat bilgilerine sahip olunması gerekmektedir. Genel Hususlar Bu bilgi notunda radyasyon kaynaklarıyla yürütülen çalışmalarda, uyulması gereken hususlardan bazıları belirtilmekte olup burada belirtilmeyen diğer hususlarla ilgili olarak mevzuat hükümlerine uyulmalıdır. Kurumumuz denetim görevlileri tarafından Radyasyon Güvenliği Denetimleri ve Yaptırımları Yönetmeliği hükümleri gereğince yapılan radyasyon güvenliği denetimlerinde mevzuat hükümlerinin sağlanmadığının tespiti durumunda mevzuatın ilgili hükümleri uygulanmaktadır. Çalışmalar, Endüstriyel Uygulamalarda Radyasyondan Korunma (EURK) konusunda Kurumca düzenlenen sınavda başarı belgesine sahip olan radyasyondan korunma sorumlusu (RKS)/radyasyon görevlileri tarafından yürütülür. RKS tarafından çalışmalar ile ilgili talimatlar hazırlanır radyasyondan korunma, cihazın güvenli kullanımı konuları ile acil durum ve Kurumumuz mevzuatı konularında işe alınan personel için başlangıç eğitimi ve çalışanlar için de periyodik eğitimler yapılarak kayıt altına alınır. Radyasyon görevlilerinin sağlık durumlarının yapacakları göreve uygunluğunu belirlemek için, işe başlamadan önce ve çalıştığı süre boyunca yılda en az bir kez tıbbi muayenelerinin yaptırılması ve raporlarının muhafaza edilmesi zorunludur. Söz konusu muayene uygun rapor örneği 20/7/2013 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımla- 64

67 narak yürürlüğe giren İşyeri Hekimi ve Diğer Sağlık Personelinin Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik eki esas alır. RKS ile çalışmaları yürüten radyasyon görevlisi için, çalışmalarda kullanılması zorunlu olan kişisel dozimetreler temin edilir ve kullanılması sağlanır. RKS tarafından kişisel dozimetre sonuçları radyasyon görevlilerine bildirilir, dozimetre sonuçları ile bildirim kaydı Kurumumuz ile yapılan yazışmaların bulunduğu dosyada muhafaza edilir. Kullanımından vazgeçilen ve bir daha kullanılması düşünülmeyen kapalı radyoaktif madde bulunduran cihaz nihai olarak depolanamaz. Bu cihazlar, mahrecine veya radyoaktif atık işleme tesisine gönderilir veya kullanacak kuruluşun lisans müracaatı TAEK tarafından uygun bulunması halinde kuruluşa satış/devir işlemi yapılır. Tehlike Durumu Planı düzenli olarak gözden geçirilerek gerekli güncelemeler yapılır, tatbikatlar ile sınanır ve gerektiğinde plan yenilenir ve radyasyon görevlileri bilgilendirilir. Tehlike durumu veya kaza hâlinde, lisans sahibi tarafından tehlike durum planı uygulanarak derhal gerekli müdahale yapılır ve durum ivedilikle TAEK e bildirilir. Cihazın hasar görmesi halinde ivedilikle TAEK e ve gerekli duyulması durumlarda kolluk kuvvetlerine, çalınması/kaybolması gibi durumlarda ise TAEK e ve kolluk kuvvetlerine bilgi verilir. 1. Cihazlar İle İlgili Hususlar: Cihazlar hiçbir şekilde geçici olsa dahi başka bir firmaya verilemez. Cihaz bakımı-onarımı-kalibrasyonu, Kurumumuzdan konu ile ilgili lisansı olan firmalar veya üretici firma/ üretici firmanın bildireceği yurt dışındaki kuruluşlar tarafından yapılır ve kayıt altına alınır. Kullanıcı tarafından yapılması gereken cihaz bakımı üretici firmanın talimatlarına uygun olarak yapılır ve kayıt altına alınır. Kuruluşa ait lisanslı cihazın satışında, cihazın son durumuna ilişkin ve satın alacak kuruluş hakkında bilgi verilir. Bu işlemi takiben TAEK tarafından alıcı kuruluşun lisans müracaatının uygun görülmesi halinde TAEK izni ile cihazın satışı yapılabilir ve bu durumda cihazın teslimatı gerçekleşebilir. TAEK e bilgi verilmesi sorumluluğu ortadan kaldırmaz, ancak cihazın alıcı kuruluşa teslim tutanağının TAEK e gönderilmesi ve kayıtlarımızdan düşülmesini takiben cihazın sorumluluğu alıcı kuruluşa ait olur. Cihaz üzerinde ve cihazın taşıma kabında bulunması gereken radyasyon uyarı işareti ve etiketlerin okunaklı olması sağlanır. Her çalışmada en az 1 adet olacak şekilde, sesli uyarı özelliğine sahip radyasyon ölçüm cihazı temin edilmeli ve kalibrasyon sertifikasında belirtilen süre içinde kalibrasyonu yaptırılmalıdır. Radyasyon ölçüm cihazları her zaman çalışır durumda olmalı ve yedek pil hazır bulundurulmalıdır. 2. Çalışmalar İle İlgili Hususlar: Görevli personelin maruz kalacağı tüm vücut radyasyon dozu herhangi bir yılda 50 msv, ardışık 5 (beş) yılın ortalaması 20 msv değerini geçmemelidir. Bu nedenle, her uygulama öncesi çalışma koşulları yeniden gözden geçirilir. Bu değerlerin aşıldığından şüphe edilirse dozimetreler ivedilikle dozimetre hizmeti alınan kuruluşa gönderilir. Radyasyon Güvenliği Tüzüğü ve ilgili yönetmelik hükümleri ile lisansta belirtilen hususlara titizlikle uyulur. Çalışma planı gerektiğinde güncellenerek radyasyon görevlileri bilgilendirilir ve uygun yerlere asılır, bir nüshası çalışmalarda bulundurulur ve uygulanması sağlanır. Çalışmalar sırasında, radyasyon ölçüm değerleri dikkate alınarak radyasyondan koruma sağlanır. Çalışmalarda denetimli ve gözetimli alanlar belirlenir. Radyasyon görevlileri haricindeki kişilerin denetimli alanlara girişlerine izin verilmez. 65

68 Çalışma esnasında, radyasyon ölçüm cihazı, kişisel dozimetre, gerektiğinde alarmlı dozimetre (anlık/toplam dozu gösterebilen) kullanılır. Yürütülen faaliyetler sırasında lisans belgesinin fotokopisi, çalışma talmatları, taşıma formu, güncel tehlike durumu planının örneği gibi dökümanlar ile maşa, kurşun levha, şerit, radyasyon uyarı işaretleri gibi donanımlar bulundurulur. Ölçüm yapmak için zeminde delik açarken şablon kullanılır ve cihaz şablon çizgilerine tam olarak oturtulduktan sonra radyoaktif kaynağın bulunduğu çubuk dışarı çıkartılır ve bu işlem sırasında mümkün olunduğu kadar uzakta bulunulur. Gece çalışmalarında, ışıklı ve sesli ikaz lambası kullanılır. Cihazın, her çalışma sonrasında radyoaktif kaynağın emniyetli pozisyonda olduğundan emin olunur ve radyasyon ölçüm cihazı ile teyit edilir. Çalışma sonrasında, asma kilidin anahtarı çıkartılarak muhafaza edilir. Kesinlikle cihaz üzerinde bırakılmaz. Çalışma sonrası cihazın rutin temizlik ve bakımı (toz çamur vb.) yapılır. Cihazın radyoaktif kaynağın dışarı çıkış yerinde bulunan, kaynağa zırhlama sağlayan mekanizmanın arızalanması veya tam kapanmaması durumunda, radyasyon ölçüm cihazı ile gerekli ölçümler yapılarak uzun maşa, tornavida vb. malzemeler ile uzaktan müdahale edilir. Doğrudan el ile temasta bulunulmaz. Bu çalışmalar sırasında cihazın alt tarafında bulunan kaynak çıkış yerinin uzaktan görülebilmesi için ayna gibi ekipmanlar kullanılır. Cihazın depodan araca, araçtan çalışma yerleri arasında taşınmasında, arazinin ve çalışma alanlarının uygun olması durumunda tekerlekli araç (el arabası vb) kullanılabilir. Bu sırada cihaz emniyeti kapalı olduğundan emin olunur. 3. Depolama İle İlgili Hususlar Mobil yoğunluk ve nem ölçüm cihazlarının şantiye çalışmaları dışında kullanılmadıkları süre zarfında depolanması için merkezi bir depoda bulundurulur. Merkezi depo olarak sadece bu amaçla kullanılan ve anahtarı yalnızca RKS de bulunan, yerleşim alanı (mesken, büro, ofis vb) olmayan, fiziksel güvenliğin sağlandığı bir yer seçilir. Cihazın depo giriş-çıkışı RKS nin bilgisi dahilinde yapılır. Depodan sorumlu olacak kişi (RKS veya radyasyon görevlisi) belirlenir ve depoya bu kişinin haricinde kimsenin girişine izin verilmez. Depo giriş çıkış kayıtları tutulur. Cihaz depodan alınırken ve depoya konulurken üzerinde herhangi bir hasar olup olmadığı gözle kontrol edildikten sonra radyasyon ölçüm cihazı ile üzerinde radyasyon seviye kontrolu yapılarak doz hızının normal değerlerde (cihaz kataloğunda belirtilen doz hızı değerleri) ve kaynağın emniyette olduğundan emin olunur ve kayıt altına alınır. Şantiye çalışmalarında, cihazın bir sonraki çalışmaya kadar depolanması için seçilecek alan merkezi depo şartlarını karşılayacak bir yer olmalıdır. Cihazın bulunduğu deponun kapısında Dikkat Radyasyon Alanı ve Dikkat Radyoaktif Madde radyasyon uyarı işaretleri bulunur. Depoda yağmur, su baskını vb. etkilerine karşı uygun yer ve koşullar sağlanır. Depo yapımında yangına karşı dayanıklı malzeme kullanılır ve yangından korunma önlemleri alınır. Mobil yoğunluk ve nem ölçüm cihazlarının muhafaza edildikleri depo alanları denetimli alan olarak kabul edilir. Radyasyon Alanlarının Sınıflandırılmasına İlişkin Kılavuz da denetimli alanlar için belirtilen hususlar dikkate alınır. 66

69 4. Taşıma İle İlgili Hususlar: Mobil yoğunluk ve nem cihazlarının taşıma kapları için paket takip hizmeti (GPS, GSM vb) alınır. Cihazın şehirlerarası veya aynı il sınırında uzun süreli kullanılacak şantiyelere taşınmasından önce mutlaka internet üzerinden ( > Radyasyon Güvenliği > E Taşıma İşlemleri) kuruluşa ait kullanıcı adı ve şifre ile bilgi girişi yapılarak taşıma formu doldurulduktan sonra taşıma işlemi gerçekleştirilir. Kuruluşunuza ait kullanıcı adı ve şifre bilgileri bu bilgi notunun ekinde yer almaktadır. Kullanıcı adı ve şifre bilgilerini yenilemek veya ilk kez alabilmek için rug.rsgd@taek.gov.tr e-posta adresinden işlemler gerçekleştirilebilir. Giriş işlemlerinde herhangi bir aksilik olması durumunda ise 444 (TAEK) numaralı TAEK iletişim hattından destek alınabilir. Taşıma öncesinde cihazın anahtar ve kilit mekanizmalarının kapalı olduğu kontrol edilir. Taşımada Radyoaktif Maddenin Güvenli Taşınması Yönetmeliği hükümleri yerine getirilir. Bu hükümlerin gereği olarak taşıma kabı üzerinde gerekli bilgiler ve etiketler bulunur. Taşıma kabı üzerinde herhangi bir noktada radyasyon doz hızının 2 msv/h değerinden ve cihazdan 1 m uzaklıkta 0,1 msv/h değerinden fazla olmadığından emin olunur. Araç için de plakalama işlemi gerçekleştirilir. Araç üzerinde radyasyon ölçümleri yapılır. Araç çevresinde en fazla 2 msv/h değerinden fazla olamaz. Radyasyon ölçümleri kayıt altına alınır. Radyasyon ölçüm cihazı, yedek pil, taşıma formu, lisans belgesinin ve kaynak sertifikasının fotokopisi, tehlike durum planı ve malzemleri gibi dökümanlar ve donanımlar araçta bulundurulur. Taşıma esnasında radyasyon ölçüm cihazı daima açık tutulur, yapılan radyasyon ölçümleri ile radyoaktif kaynağın güvenli konumda olduğu belirlenir. Taşıma, RKS nin bilgisi dahilinde ve cihazın özellikleri ile radyasyondan korunma konusunda bilgi sahibi olan radyasyon görevlisinin nezaretinde yapılır. Taşıma esnasında görevli personel kişisel dozimetrelerini kullanım klavuzunda belirtilen esaslara dikkat ederek kullanır. Çalışma planı oluşturulurken yapılacak doz sınırlandırılmasında, taşıma esnasında alınacak doz da hesaba katılır. Cihaz, genel taşımacılık mevzuatında belirtilen hususların yanı sıra, sürücü mahalli paket bulunan bölümden fiziki olarak ayrılmış kapalı kasalı/kabinli araç ile taşınır. Hiçbir şekilde toplu taşıma araçları kullanılmaz. Cihazın olduğu araçta radyasyon görevlisi dışında kişi bulundurulmaz. Cihaz, tabanı şoföre yönlendirilmeyecek şekilde ve mümkün olan en düşük doz prensibi gereği aracın şoförden en uzak bölgesinde taşınır. Taşıma süresince cihazın bulunduğu taşıma kabı araca sabitlenir ve gerekli önlemler alınır. 5. Kayıtlar İle İlgili Hususlar: Cihazın ithal izni ve lisans belgesi, Kaynak sertifikaları, Personel kayıtları (işe giriş çıkış tarihleri) Personel dozimetre kayıtları, Personel sağlık takibi kayıtları, Cihazın bakım onarım kayıtları, Radyasyon ölçüm cihazlarının kalibrasyon belgeleri, RKS nin diploma ve radyasyondan korunma başarı belgesi, RKS tarafından radyasyon çalışanlarına verilen hizmetiçi eğitim kayıtları, RKS tarafından yapılan iç denetim kayıtları, Taşıma kayıtları, Çevresel ölçüm değerleri kayıtları (çalışma, taşıma ve depolama esnasında) Çalışma, taşıma ve depolama esnasında uyulması gereken yerel kurallar (talimatlar), Acil durum planı (tehlike durum planı), Cihazda yapılan sızıntı testi kayıtları, Kurumumuz ile ilgili bütün yazışmalar ayrı bir dosyada kayıt altına alınır ve gerekli bilgilerin personele iletildiği de yine kayıtlarda yer alır. Cihazın depodan alınması, taşınması, kullanılması ve tekrar depoya konulmasından önce ve sonra sürekli olarak radyasyon ölçümleri yapılır ve bu ölçümler kaydedilir. Özellikle depoya konulmasında cihazda herhangi bir problem olup olmadığı mutlaka kayıt edilir. Bu kayıtlarda cihazı alan personel, süre vb. bilgiler yer alır. Cihaz bilgileri ile cihazın izin ve lisans belgesi vb bilgi ve belge kayıtları ayrı ayrı tutulur. Cihazda yapılan bakım-onarım ile ilgili bilgi ve belgeler her cihaz için ayrı ayrı tutulur. Cihazın bakımına ilişkin teslim edilmesinde tutanak ile kayıt altına alınır. 67

70 Mesleki Yeterlilik Kurumu Tarafından Yetkilendirilmiş Belgelendirme Kuruluşu Nasıl Olunur Abdülsamet ÖZCAN / Uzman Yardımcısı / Mesleki Yeterlilik Kurumu Ülkemizde mesleklere standart, bireylere nitelikli belge kazandırmak amacıyla yürütülen ulusal yeterlilik sisteminin kurulmasından ve işletilmesinden sorumlu olan Mesleki Yeterlilik Kurumu (MYK), Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının yayımlamış olduğu tebliğlerle MYK Mesleki Yeterlilik Belgesi zorunluluğu getirilen 81 meslekte sınav ve belgelendirme masraflarının İşsizlik Sigortası Fonundan karşılanması teşviki sayesinde her geçen gün daha çok belgelendirme kuruluşundan yetkilendirme başvurusu almaktadır. İnşaat, Metal, Otomotiv, Enerji, Elektrik-Elektronik, Tekstil ve Ulaşım sektörlerinde 81 meslekte getirilen belge zorunlulukları ve sağlanan sınav ve belgelendirme teşvikleriyle birlikte MYK tarafından yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşu olmak rağbet gören bir sektör ve büyüyen bir yatırım alanı haline gelmiştir. Diğer yandan belge zorunluluğu olmamasına ve sınav ve belgelendirme teşviki sağlanmamasına rağmen MYK Mesleki Yeterlilik Belgelerinin sağladığı prestij ve diğer avantajlar nedeni ile Turizm, Toplumsal ve Kişisel Hizmetler ve Bilişim gibi birçok sektörde de yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşu olma talepleri devam etmektedir. MYK dan sınav ve belgelendirme yapmak için nasıl yetki alınacağı, kimlerin yetki alabileceği, sürecin nasıl işlediği gibi hususlar ilgi çekmekte olan ve bu alanda yeterince yayının olmadığı merak edilen bir konudur. Geçerli bir tüzel kişiliğe sahip her kuruluşun başvuru yapabileceği ve yetkilendirme sözleşmesinin imzalanması ile tamamlanan yetkilendirme süreci 6 ana aşamadan oluşmaktadır. 1. MYK sınav ve Belgelendirme Seminerine katılmak Tüzel kişiliğe sahip ve faaliyet alanında sınav ve belgelendirme faaliyetleri sunmak olan her kuruluşun katılabileceği gibi MYK sistemi işleyişini merak eden gerçek kişilerde birey- Şekil 1. Yetkilendirme süreci akış şeması 68

71 sel başvuruda bulunabileceği MYK tarafından yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşu olmak için aranan yetkilendirme kriterlerinin, ilgili mevzuatın, sürecin nasıl işlediği ve sürecin bilinmeyenleri ile ilgili bilgilerin paylaşıldığı MYK Sınav ve Belgelendirme Seminerleri, gerekli rehberlik ve desteği sağlamak için MYK tarafından düzenli olarak her ay düzenlenmektedir. Bu seminerler sayesinde bilginin özgürleştirilmesi ile ulaşılabilir olması sağlanmakta ve yetkilendirme sürecine ilişkin mevzuatın ve sürecin kamuoyu ve ilgililer ile paylaşılması sağlanmaktadır. Yetkilendirme Ön Başvurusu yapılabilmesi için biri kalite yönetim temsilcisi olmak üzere kuruluşun en az iki temsilcisinin her ay tekrarı düzenlenen ve adresinden başvurulan bu seminerlerden birine katılması gerekmektedir. 2. MYK Yetkilendirme Ön Başvurusunu yapmak ve Yetkilendirme Ön Sözleşmesinin imzalanması En az iki temsilcisi ile seminere katılım sağlayan kuruluşlar adresinden kuruluş hesabı oluşturarak sistem üzerinden sınav ve belgelendirme kuruluşu olmak için yetkilendirme ön başvuru formunu doldururlar. Yetkilendirme ön başvuru niyetini anlatan bir üst yazı ekinde iletilen başvuru formu ve sisteme yüklenen ekleri MYK tarafından usul yönünden incelenir. Değerlendirme neticesinde uygun bulunması halinde ilgili kuruluşla Yetkilendirme Ön Sözleşmesi imzalanır. 12 ay geçerli olacak bu sözleşmenin anlamı akreditasyon başvurusunda ve sistemin kurulum sürecinde ulusal yeterliliklere atıf yaparak deneme sınavları oluşturulması için Kurum tarafından izin verildiğini bildirmektir. 3. TÜRKAK tarafından e göre akredite olmak MYK ile Yetkilendirme ön sözleşmesi imzalayan kuruluşların, yetkilendirme şartlarından birincisi olan akreditasyon şartını sağlamak için başvuru kapsamlarında bulunan ulusal yeterlilikler özelinde "TS EN ISO/IEC 17024:2012 Uygunluk Değerlendirmesi-Personel Belgelendiren Kuruluşlar için Genel Şartlar" adlı uluslararası personel belgelendirme standardına göre Türk Akreditasyon Kurumu veya Avrupa Akreditasyon Birliği ile çok taraflı tanıma anlaşması imzalamış akreditasyon kurumlarından akredite edilmiş olması gerekmektedir. 69

72 4. MYK Yetkilendirme başvurusunu yapmak Akreditasyon sürecini başarı ile tamamlayan kuruluşlar MYK ye nihai yetkilendirme için başvuruda bulunurlar. Ön Başvuru sözleşmesi ile yetkilendirme başvurusu arasında geçen sürenin 12 ay ı geçmemesi gerekir. Kuruluşun talebi halinde bu süre akreditasyon süreci göz önüne alınarak her biri 6 (altı) ayı geçmemek üzere en fazla iki defa uzatılabilmektedir. 5. MYK Yetkilendirme denetimi sonucunda yetkilendirmeye uygun bulunmak MYK tarafından yapılan inceleme, denetim ve değerlendirme süreçleri sonunda yetkilendirme başvurusu uygun bulunan kuruluşla Yetkilendirme Sözleşmesi imzalanmaktadır. 6. MYK ile yetkilendirme sözleşmesinin imzalanması ve faaliyetlere başlanması Yetki sözleşmesi imzalanan kuruluşun yetkilendirildiği MYK web sitesi üzerinden kamuoyu ile paylaşılmaktadır. Uluslararası akreditasyon markasına sahip olarak kurgulanan sistem kendi içinde esnek, hızlı ve modern bir yaklaşımla yönetilmekte ve yönlendirilmektedir. MYK tarafından yetkilendirilmiş kuruluşlar ve akreditasyon süreci devam eden kuruluşlar kapsamlarında yer alan ulusal yeterliliklere ekleme veya çıkartma gerçekleştirerek yetki kapsamlarında değişiklik gerçekleştirebilmektedirler. Ortalama Süre ve Maliyetler Kuruluşların yetki alma süreleri en çok kendi yetkinlikleri ve yeterli olmaları başta olmak üzere birçok değişkene bağlıdır. MYK Sınav ve Belgelendirme Dairesi tarafından yürütülen başvuru ve yetkilendirme hizmetleri MYK Yönetim Kurulu tarafından onaylanmış ve Başbakanlık tarafından yayımlanmış olan SBD Hizmet standartları çerçevesinde yürütülmektedir. Bu bağlamda tüm işlemler hizmet standartlarında yer alan sürelerin altında gerçekleştirilmektedir. Ancak başvuru dosyaları ve eklerinde tespit edilen bulgular ve denetim takvimindeki yoğunluk ile denetim sürecinde karşılaşılan eksiklikler nedeni ile net bir süre tespiti yapmak mümkün olmamaktadır. Günümüze kadar yetkilendirilen belgelendirme kuruluşları incelendiğinde ön başvuru aşamasından yetkilendirme aşamasına kadar geçen sürenin ortalama ay civarında olduğu görülmektedir. Bu kuruluşun daha önce akredite personel belgelendirme faaliyetleri yürütüyor olmasına ve bu sektördeki tecrübesine dayalı olarak en az 6 ay en çokta 18 ay sürdüğü görülmektedir. Bu süreçte karşılaşılacak masraflar 3 kalemde incelenmektedir. Başvuru masrafları, sistem kurulum masrafları, denetim masrafları. MYK ve TÜRKAK Başvuru dosyası inceleme masrafı olarak ilgili yılın tarifesine göre başvuru masraf karşılığı talep etmektedir. Kuruluşun başvuru kapsamında yer alan ulusal yeterlilik sayısına göre bu tutar değişkenlik gösterebilmektedir. Sistem kurulum masrafları kuruluşun başvuru yapmak istediği alanlarda gereken insan kaynağı, ortam, 70

73 Şekil 2. Kapsam Genişletme süreci akış şeması ekipman ve materyal olarak oluşabilecek masrafları ifade etmektedir. Denetim masrafları ise TÜRKAK ve MYK denetimlerinin başvuru kapsamına göre kaç kişilik bir denetim ekibi ve kaç gün süreceğine göre değişkenlik göstermektedir. Tüm bu değişkenlere bağlı olarak her kuruluşun kendine özgü olarak bir maliyet ve fizibilite analizi yapması önerilmektedir. Yetkilendirme sürecine ait işlem basamaklarının bu kadar önemsenmesi ve kuruluşların yetki alma sürecinde yerine getirmek zorunda oldukları şartlar/taahhütler dikkate alındığında işletmeler açısından cazip koşullar taşımadığı yanılgısına düşülebilir. MYK bu bağlamda, ülkemizde uluslararası standartlarda belgelendirmenin gerçekleştirilmesine çabalamakta ve bunu sağlarken yetkilendirdiği kuruluşlar üzerinde mevzuat gereği sadece denetleme, düzenleme yetkisini kullanmamakta aynı zamanda rehberlik görevi de icra etmek suretiyle kuruluşların her aşamada yükümlülüklerini yerine getirmesine yardımcı olmakta ve kılavuzluk etmektedir. Özellikle yurt çapında Kamu adına sınav ve belgelendirme hizmetlerinin yetkili kuruluşlar yolu ile yürütülmesini desteklemekte ve Kurumun çalışanlar, işverenler ve sosyal taraflar ile temas noktasını teşkil eden fahri temsilcilikleri olarak değerlendirmektedir. Sonuç MYK Türkiye Cumhuriyeti nin/ülkemizin Avrupa Birliği tam üyelik müzakereleri doğrultusunda yürüttüğü reform çabalarından kuşkusuz en önemlilerini oluşturan 2. fasıl işçilerin serbest dolaşımı, 19. Fasıl Sosyal Politika ve İstihdam ve 26.Fasıl Eğitim ve Kültür, başlıklarında uluslararası standardizasyon çalışmalarına uyumluluğu sağlamak amacıyla mesleklere standart, bireylere nitelikli belge kazandırmak amacıyla yürütülen ulusal yeterlilik sisteminin kurulmasından ve işletilmesinden sorumlu olarak kurulmuş ve kurulduğu günden bu yana başarılı çalışmalar ortaya koymuştur. Bugüne kadar Türkiye de hiç denememiş bir şekilde çok taraflı paylaşım anlayışını benimseyerek Kamu, Çalışan ve İşverenlerin eşit şekilde temsil edildiği bir yönetim yapısı ile çağın ihtiyaçlarını da göz önüne alarak 792 Ulusal Meslek Standardının hazırlanarak resmi gazete yayınlanmasını sağlamıştır. Yayınlanmış olan ulusal meslek standartlarına dayalı olarak sınav ve belgelendirme süreçlerinde kullanılmak üzere 459 Ulusal Yeterliliği devreye almıştır. Bugüne kadar belgelendirme yapılan 17 sektörde 179 Kuruluş Sınav ve Belgelendirme yapmak üzere yetkilendirilmiştir. Bu doğrultuda yıllık kişilik belgelendirme kapasitesine ulaşılmıştır. Avrupa genelinde çok taraflı akreditasyon yetkisine sahip personel belgelendirme kuruluşlarının sayısı ve kapasitesi en hızlı artan ülke Türkiye olmuştur. Bunun yanı sıra Yeterliliklerin kalitesinin artırılması Ülkemizdeki mevcut yeterliliklerin kapsamlı bir şekilde bir araya getirilmesi Hayat boyu öğrenmenin yaygınlaştırılması ve sistemli bir şekilde desteklenmesi Ulusal ve uluslararası şeffaflık ve tanınabilirliğinin en üst düzeyde karşılanması Toplumun tüm bireyleri için eğitim ve istihdam fırsatları 71

74 Ülkemizin gelişen ekonomisi ve artan nüfusu dikkate alındığında istihdamın sürekliliği ve üretimin beşeri kaynağını oluşturan çalışanların niteliğinin artırılmasının hayati önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Mesleki Yeterlilik Kurumu dün olduğu gibi bugünde görev ve sorumluluk sahasına giren konularda çalışmalarına devam etmekte belgeli çalışan ihtiyacının karşılanabilmesi için yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşu olma taleplerini almakta kaliteden ödün vermeden mesleki yeterlilik sisteminin yurt çapında gelişmesini sağlamaktadır. yaratılması amacıyla Kısa adı TYÇ olan Türkiye Yeterlilikler Çerçevesini oluşturarak Avrupa Yeterlilikler Çerçevesi ile referanslanmasını sağlamıştır. Ülkemiz ihtiyaçları doğrultusunda uluslararası personel belgelendirme standardına göre akredite olmuş ve faaliyetleri sürekli izlenebilen ve doğrulanabilen kalite yönetim sistemine dayalı olarak işletilebilen Voctest merkezlerin kurulmasını faaliyete geçmesini planlamış ve desteklemiştir. Yetkili kuruluşlar ile gerçekleştirdiği çalışmalar ile mesleklerde yatay ve dikey ilerlemeye olanak sağlayan belgelendirme sistemini olgunlaştırmıştır. Başta Türk Ekonomisinin ve ekonomik büyümesinin lokomotifini teşkil eden İnşaat, Metal, Otomotiv, Enerji, Elektrik-Elektronik, Tekstil ve Ulaşım sektörlerinde 81 meslekte getirilen belge zorunlulukları ve sağlanan sınav ve belgelendirme teşvikleriyle birlikte den fazla aktif çalışan vatandaşımızın belgelendirilmesini den fazla vatandaşımızın ise belgelendirme masraflarının İşsizlik Sigortası Fonundan karşılanması sağlamıştır. Diğer yandan MYK Mesleki Yeterlilik Belgelerinin sağladığı prestij ve avantajlar nedeni ile belge zorunluluğu olmamasına ve sınav ve belgelendirme teşviki sağlanmamasına rağmen Turizm, Toplumsal ve Kişisel Hizmetler ve Bilişim gibi birçok sektörde de yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşu olma taleplerinin var olduğu görülmüştür. Tüm bu gelişmeler Ülkemiz genelinde mesleki yetkinlik bazlı ölçeme ve değerlendirmenin istihdam olacak personelin yeterliliğinin tespit edilmesinde İş veren ve çalışanlar arasında köprü oluşturduğunu ve işe alım süreçlerini kısalttığı, iş sağlığı güvenliği alanındaki kurallarının uygulanabilirlik ve takibini kolaylaştırdığı, üretim ve hizmet süreçlerinde daha verimli çıktılar alındığını bizzat belgeli personel çalıştıran iş yerlerinden ve kamuoyu araştırmalarından edinilen bilgilerle de doğrulanmıştır. Kaynakça [1] ORDUKAYA M. Sınav Ve Belgelendirme Faaliyetleri MYK Mesleki Yeterlilik Belgesi Zorunluluğu Ve MYK Mesleki Yeterlilik Belgesine İlişkin Teşvikler, Temmuz 2017, Yıl 29, Sayı 343 s.(11-18). [2] 5544 sayılı Meslekî Yeterlilik Kurumu Kanunu Kapsamında Yetkilendirilmiş Sınav ve Belgelendirme Kuruluşlarının Gerçekleştireceği Sınavlarda Başarılı Olan Kişilerin İşsizlik Sigortası Fonundan Karşılanacak Sınav Ücretleri Hakkındaki Bakanlar Kurulu Kararı (2015/7726) [3] 5544 sayılı Meslekî Yeterlilik Kurumu Kanunu Kapsamında Yetkilendirilmiş Sınav ve Belgelendirme Kuruluşlarının Gerçekleştireceği Sınavlarda Başarılı Olan Kişilerin İşsizlik Sigortası Fonundan Karşılanacak Sınav Ücretleri Hakkındaki Bakanlar Kurulu Kararı (2016/8677) [4] 5544 sayılı Meslekî Yeterlilik Kurumu Kanunu Kapsamında Yetkilendirilmiş Sınav ve Belgelendirme Kuruluşlarının Gerçekleştireceği Sınavlarda Başarılı Olan Kişilerin İşsizlik Sigortası Fonundan Karşılanacak Sınav Ücretleri Hakkındaki Bakanlar Kurulu Kararı (2017/10713) [5] Mesleki Yeterlilik Kurumu Mesleki Yeterlilik Belgesi Zorunluluğu Getirilen Mesleklere İlişkin Tebliğ (SIRA NO: 2017/1) (33 Meslek) [6] Meslekî Yeterlilik Kurumu Meslekî Yeterlilik Belgesi Zorunluluğu Getirilen Mesleklere İlişkin Tebliğ (SIRA NO: 2016/1) (8 Meslek) [7] Meslekî Yeterlilik Kurumu Meslekî Yeterlilik Belgesi Zorunluluğu Getirilen Mesleklere İlişkin Tebliğ (SIRA NO: 2015/1) (40 Meslek) [8] 6645 sayılı Kanunun ilgili Maddeleri [9] MYK Sınav ve Belgelendirme Teşviklerinin Uygulanması Hakkında Genelge 2018/01 [10] Cercevesi/Muzakere_Cercevesi_2005.pdf [11] [12] [13] 72

75

76 Belgelerin Uluslararası Geçerliliğinde Ulusal Yeterlilik Çerçevelerinin Rolü Ahmet Turan YILDIRIM / Uzman Yardımcısı Mesleki Yeterlilik Kurumu Çalışma hayatının temel noktasını oluşturan meslekler insanlar için yaşamlarını sürdürebilmek adına öğrenmek, edinmek zorunda oldukları bir kavramdır. Mesleklerin öğrenilmesi ve çalışma hayatının sürdürülmesi için belirli bir öğrenme periyoduna ihtiyaç vardır. Bu öğrenme periyodu bazen örgün ve yaygın eğitim ile yani eğitim sistemi dahilinde, bazen de sargın eğitim ile sektör içerisinde kişisel kazanım yoluyla tamamlanabilir. Örgün ve yaygın eğitim sistemi içeriside tamamlanan öğrenme periyodları; eğitimin alındığını ve başarıyla sonlandırıldığını gösteren resmi belgeler aracılığıyla ispat edilebilmektedir. Örneğin,İlk,orta ve yüksek öğretim mezuniyet belgeleri tamamlanan öğrenme periyodlarını kanıtlayıcı niteliktedir. Bununla birlikte alanda yani sektörün içerisinde kişisel becerilerin geliştirilmesi ve mesleğin gerektirdiği yetkinliklerin öğrenilmesi yoluyla meslek edinilebilir. Serbest öğrenmeyle kazanılan ve diğer bir deyişle alaylı olarak tabir edebileceğimiz bu yöntemin de, çalışma hayatının ihtiyaçları doğrultusunda kaliteli, nitelikli ve ispat edilebilir olması gerekmektedir. Bu noktadan hareketle bireyler iş dünyasında yer edinebilmek amacıyla ilgili sektördeki kabiliyetlerini, özelliklerini ve seviyesini ortaya koyabileceği bir belgeye ihtiyaç duymaktadırlar. Bireylerin bu gereksinimlerinin karşılanması adına çeşitli kurum,kuruluş faaliyetleri bulunmakta ve birçok mesleğin belgelendirilmesi yapılmaktadır. Bu alanda verilen belgelerin kalite güvencesine sahip olması, belgeleri edinen kişilerin ise sektörün ihtiyaçlarını karşılayacak bilgi beceri ve yetkinliklere sahip olması beklenmektedir. Ancak özellikle mesleki alanda ülkemizdeki çoğu belgenin istenen özelliklere sahip olmadığı ve bu durumun belge enflasyonuna yol açtığı görülmektedir. Bu açıdan belge enflasyonunun önlenmesi, sektörün nitelikli ve belgeli işgücü ihtiyacının karşılanması için Mesleki Yeterlilik Kurumu faaliyetlerde bulunmaktadır. Mesleki Yeterlilik Kurumu önceki öğrenmelerin tanınması, iş piyasasının ve eğitim kurumlarının öncelikli ihtiyaçları doğrultusunda alanında uzman kişilerce oluşturulmuş olan ulusal meslek standartları aracılığı ile kişilerin icra edecekleri mesleklerin ulusal düzeyde hatlarının çizilmesi, meslek gereksinimlerinin tanımlanması, bu doğ- 74

77 rultuda oluşturulan ulusal yeterlilikler aracılığı ile de meslekleri icra eden kişilerin sahip olması gereken bilgi, beceri, yetkinliklerin tanımlanması ve yeterliliklerin çıktısı olarak ortaya çıkan belgelerin uluslararası alanda karşılıklı olarak tanınması, aktif belgeli işgücü hareketliliğinin sağlaması, yeterliliklerin kalite güvencesinin sağlanması adına Türkiye Yeterlilikler Çerçevesinin oluşturulmasına ilişkin faaliyetleri yürütmektedir. Mesleki Yeterlilik Kurumu tarafından oluşturulacak olan Türkiye Yeterlilikler Çerçevesi bir Ulusal Yeterlilik Çerçevesidir. Ulusal yeterlilik çerçevesi (UYÇ) ise, bir ülkede var olan yeterlilikleri tanımlamak, belirlenmiş ölçütlere göre sınıflandırmak ve karşılaştırmak için kullanılan, seviyelerden oluşan ilkeler ve kurallar bütünüdür. UYÇ, bir ülkede bulunan yeterlilik sistemlerini bütünleştirmekte ve yeterlilik sistemleri arasında eşgüdümü sağlamakta; yeterliliklerin kalite standartları çerçevesinde daha şeffaf ve tanımlanabilir olmasını sağlamakta ve öğrenenlerin yeterlilikler arasında yatay ve dikey hareketliliğini kolaylaştırmaktadır. Bu kapsamda Türkiye Yeterlilikler Çerçevesi ilk, orta ve yükseköğretim dâhil, meslekî, genel ve akademik eğitim ve öğretim programları ve diğer öğrenme yollarıyla kazanılan tüm yeterlilik esaslarını gösteren ulusal yeterlilikler çerçevesidir. Bir ülke içerisindeki yeterlilik sistemlerinin bir bütün haline getirilmesi ve bunlar arasında eşgüdümün sağlanması için Ulusal Yeterlilikler Çerçevesi oluşturulduğu gibi dünyanın çeşitli yerlerinde ülkeler arası aynı uyumun sağlanabilmesi için de Bölgesel Yeterlilik Çerçeveleri oluşturulabilmektedir. Bölgesel Yeterlilik Çerçeveleri, UYÇ ler arasında karşılaştırma yapılması ve UYÇ lerin birbirleriyle ilişkilendirilmesi gereksinimi nedeniyle ortaya çıkmıştır. Bu çerçeveleri bir üst çerçeve, uyumlandırma merkezi veya referans alınan yapı olarak görmek mümkündür. UYÇ bir ülke içindeki yeterliliklerin, çeşitli kurum kuruluşlardan alınan belgelerin birbiriyle uyumlu hale getirilmesi ve ortak bir kalite sisteminin inşa edilmesi için kurulduğu gibi bölgesel yeterlilik çerçeveleri de aynı şekilde üst seviyede aynı koşulların sağlanması ve belgeli iş gücünün ülkelerarası hareketliliğinin sağlanmasını amaçlamaktadır. Dünyanın çeşitli yerlerinde bu üst çerçeveleri görmemiz mümkündür. Kuzey Amerika Bölgesinde Karayipler Yeterlilikler Çerçevesi, Pasifik Okyanusuna komşu ülkeler arasında Pasifik Yeterlilikler Çerçevesi, Ortadoğu da Körfez Yeterlilik Çerçevesi, Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği Çerçevesi ve Avrupa Yeterlilikler Çerçevesi bunlara örnek olarak verilebilir. 75

78 Dünya genelindeki bölgesel yeterlilik çerçeveleri arasında ülkemiz açısından en önemlisi Türkiye nin de dahil olduğu Avrupa Yeterlilikler Çerçevesi dir. AYÇ, Avrupa daki yeterliliklerin şeffaflığının sağlanması, yeterliliklerin farklı ülkeler arasında taşınmasının teşvik edilmesi, yeterliliklerin tanınması ve farklı UYÇ ler arasında karşılaştırma yapılabilmesi için bir üst çerçeve görevi görmektedir. Bu kapsamda UYÇ lerin AYÇ ile referanslanması, taraflar arasındaki sistemlerin birbirleriyle uyumunun sağlanmasının önünü açacaktır. Referanslanma ile ülkelerde kullanılan belgelerin AYÇ ye referanslanmış ülke sistemlerinin birbiri arasında tanınma ve geçerliliği açısından önemli bir aşama kaydedilmiş olacak, belgeli işgücünün anlaşmaya taraf ülkeler arasında hareketliliği adına yol alınmış olacaktır. Ancak üst çerçevede ortak bir referans noktası oluşturmak demek belgelerin karşılıklı olarak tanındığı ve taraf ülkeler arasında geçerliliğe sahip olduğu anlamına gelmemektedir. Ama belge geçerliliğine uluslararası bir kimlik kazandırma adına en etkin ve geçerli yöntem olduğu değerlendirilmektedir. Türkiye Yeterlilikler Çerçevesi, 29 Mart 2017 tarihinde Milli Eğitim Bakanlığı, Yükseköğretim Kurulu ve Mesleki Yeterlilik Kurumu temsilcilerinden oluşan heyet Türkiye Referanslama Raporunun sunumunu gerçekleştirmiş ve sunum sonrası yapılan değerlendirme ile Avrupa Yeterlilikler Çerçevesine referanslandırılmıştır. Bununla birlikte MEB, YÖK ve MYK tarafından verilen ve Türkiye Yeterlilikler Çerçevesinde yer alan yeterliliklerin üst çerçeveye taraf UYÇ ler tarafından tanınması yani belgelerin uluslararası geçerliliği, daha ulaşılabilir hale gelmiştir. Referanslamanın bir sonraki aşaması olarak Türkiye, karşılıklı tanıma anlaşmaları yoluyla yahut ortak referans noktasında buluşarak, Avrupa Birliğine üye olmasa dahi, Avrupa Bütünleşmesinin son aşaması olan Ortak Birlik yapısının en önemli parçalarından biri olarak kabul edilen serbest işgücü dolaşımına dahil olma yolunda ilerlemiş olacaktır. Bu doğrultuda nitelikli ve belgeli işgücü hareketliliği sağlanarak taraf ülkelerin belgelerinin karşılıklı tanınmasına bir adım daha yaklaşılmış olacaktır. UYÇ ler ve AYÇ seviyelerden oluşan yapılardır. Her seviyeye karşılık gelen bilgi, beceri ve yetkinlikler belirlenerek seviye tanımlayıcıları oluşturulmuş ve belgelerin seviyelerdeki konumlandırmaları bu tanımlayıcılar doğrultusunda yapılmıştır. Yani bir ülke içerisinde verilen belgeler o ülke UYÇ si içerisinde belirli seviyelerde yerini almakta ve AYÇ gibi üst çerçeveler aracılığı ile bir başka ülkedeki UYÇ seviyesinde karşılığını bulmaktadır. Belgelerin uluslararası geçerliliğinin sağlanması; ülkelerde uygulanan yeterlilik sistemlerinin doğru tanımlanması ve UYÇ ler aracılığı ile bir belgenin karşı ülkede hangi seviyeye karşılık geldiğinin tespit edilmesi ile mümkün olabilecektir. Ülkemizde TYÇ nin AYÇ ile referanslandırılması gerçekleştirilmiş durumdadır. Bir sonraki aşama ile birlikte kalite güvencesi sağlanmış tüm yeterlilikler TYÇ ye yerleştirilecektir. Böylelikle Mesleki Yeterlilik Kurumu tarafından verilen belgelerin yanı sıra Milli Eğitim Bakanlığı ve Yükseköğretim Kurulu tarafından verilmiş belgeler de dahil ulusal yeterlilik sisteminin tüm bileşenlerinin UYÇ kapsamında öğrenme kazanımları ile tanımlama, sınıflandırma ve karşılaştırmaları yapılarak bütünleşik bir yapı ortaya çıkarılacaktır. Tüm bu çalışmaların tamamlanmasının ardından üst çerçevede yani AYÇ de oluşturulan ortak uzlaşı ve referans noktasından hareketle karşılıklı tanımalar hayata geçirilip verilmekte olan ulusal belgelere, uluslararası geçerlilik ve hareket kolaylığı sağlanmış olacaktır. 76

79

80 Anlatan Resimler Mustafa SİLPAĞAR / Mak.Yük.Müh. / Limak İnşaat Makina ve İkmal Müdürü Günlük hayatımızda 6. parmağımız cep telefonları ise 7. ye Pet ambalajlı içme suları gelir. İçindeki su içildikten sonra kapağı iliştirilen şişe fırlatılarak bir yere atılır. Tabiatta çözünmesi birkaç yüzlü yılları bulacak bu şişelerin içindeki havayı boşaltarak atık kısmının hacmini azaltarak ve bunu bir alışkanlık haline getirir isek çöp kutularımız ve bunları nakleden kamyonlar gereksiz hacimden kurtulacakları için verimli bir çöp toplama vesilesi egzost emisyonlarının azaltılması için faydalı bir işlem yapmış oluruz. 78

81 Kaynak: Nurbay CAV / Doğan Tanker 79

82 Uzm. Dr. Tuğba Yanık Yalçın Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı Sağlıkta Adres Başkent Dergisi Sayı 32 ERİŞKİN BAĞIŞIKLAMA 80

83 Aşılar bulaşıcı hastalıkların yayılımının önlenmesinde ve bulaşıcı hastalıklardan korunmada en etkili, güvenli ve ekonomik koruyucu sağlık hizmetlerindendir. İnsanlığın toplu halde yaşamasıyla birlikte bulaşıcı hastalıklar dönemi başlamış ve tarih boyunca veba, kolera, Tıp alanındaki gelişmeler, koruyucu sağlık hizmetlerine verilen önemin artması, genel hijyen kurallarına uyumun artması, içme ve kullanma suyunun dezenfekte edilmesi pek çok bulaşıcı hastalığın görülme sıklığını azaltmış, ancak AŞININ TARİHÇESİ Aşının tarihçesi oldukça eskilere dayanmaktadır. İlk olarak 11.yüzyılda Çin de çiçek hastalığını hafif geçiren çocukların burunlarından alınan sağlıklı kişilerin burunlarına üflenerek ve 1980 yılında tüm dünyadan eradi- - AŞININ ÖNEMİ Aşılar, bulaşıcı hastalıkların görülme sıklığının azalmasında ve bunlardan kaynaklanan ölümlerin önlenmesinde önemli katkı sağla- - lerden daha çok yaşam kurtarmaktadır. Bunun en önemli örneği çiçek hastalığında görülmektedir. Tahminlere göre çiçek aşısı uygulamasıyla 350 milyon yeni çiçek vakasının ve 40 milyon çiçek hastalığına bağlı ölümün önüne 81

84 AŞI, BAĞIŞIKLAMA VE TEMEL KAVRAMLAR Aşı Aşı, hastalıklara karşı - - mış ya da öldürülmüş mikroorganizmanın doğrudan kendisinden, parçalarından veya salgılarından elde edilir. Bağışıklama Bağışıklama, kişilerin bağışıklık sistemini yapay yollarla uyararak bakteri ve virüslere karşı savaşmaya hazır hale gelmelerini Eradikasyon Eradikasyon, hastalığın etkeni ile birlikte yeryüzünden yok edilmesine denir. Aşı uygulanmasında genel kural tüm aşıların birlikte uygulanabileceğidir. Aynı cevabını veya yan etki oluşmasını etkilemez. Sanılanın aksine hafif hastalık hali, yakın dönemde veya kullanımı aşı olmak için problem teşkil etmez. Aşılar larak enjekte edilemez. AŞI HAKKINDA Ağızdan yapılan canlı aşılar ve enjeksiyonla yapılan canlı aşılar birbirlerinden etkilenmezler, öncesinde ya da sonrasında yapılabilirler. - Canlı aşılar aynı anda uygulanmadıysa süre olmalıdır. Burada amaç önce uygulanan aşının sonrakinin etkinliğini azaltmamasını sağlamak- Aşı planlanan tarihte yapılamadıysa, elinde aşının yapıldığına dair kanıt varsa aşıya kalınan yerden devam edilir. 82

85 ERİŞKİNLER NEDEN AŞILANMALI? Yaşlanma Yaşlanma ile birlikte bazı sık görülen enfeksiyonlar ciddi seyretmektedir. - neden olabilmektedir. Zamanla yenilenmesi Erişkin bağışıklamanın bir diğer nedeni bazı aşılar için kandaki bağışıklık seviyesinin yaşla azalmasıdır. Örneğin yapılan çalışmalarda 6-11 yaş arası aşısı ilk olarak 1998 yılının Ağustos ayında 0-1yaş arası bebeklere uygulanmaya aşılanması gerekmektedir. Riskli bölgelere seyahat Erişkin bağışıklamanın diğer nedenleri arasında riskli bölgelere seyahat profilaksi (tetanoz ve kuduz gibi) yer almaktadır. 83

86 Erişkinlere Yapılması Gereken Aşıları - Dünyada yıllık görülme sıklığı bir milyon olguyu bulabilen ve ölümcül seyreden tetanoza karşı aşılama Pnömokok Aşısı Pnömokok mikrobu erişkinlerde zatürre, menenjit, orta gibi birçok hastalığa neden olmaktadır. Ancak aşının öncelikle önerildiği gruplar; 65 yaş üstü tüm erişkinler, Kronik akciğer hastalığı Kalp-damar hastalığı Diyabet Kronik karaciğer hastalığı olanlar Doğuştan veya sonradan dalağı olmayan kişiler Bakım evinde kalanlar Solid organ nakli alıcıları Beyin-omurilik sıvısı kaçağı olanlar Lösemi, lenfoma ve kanser hastaları Kronik böbrek yetmezliği Grip Aşısı Grip aşısı isteyen herkese uygulanabilir. Aşı toplumda dolaşan %70-90 arasındadır. Ülkemiz için ideal aşılama zamanı Ekim-Kasım aylarıdır. Ancak aşının öncelikle önerildiği gruplar; 65 yaş üstü tüm erişkinler, Gebeler Bakım evinde yaşayanlar Kronik sağlık sorunu olanlar Hastalık veya ilaca bağlı olarak bağışıklık sistemi baskılanan kişiler Sağlık çalışanları Morbid obezler ( vücut kitle indeksi 40) Meningokok Aşısı Meningokok menenjit etkenidir. Meningokok aşısı önerilen durumlar: Doğuştan veya sonradan dalağı olmayan kişiler Bakımevlerinde yaşayanlar Geç kompleman yetmezliği Askeri personel Meningokok için endemik bölgeye seyahat edecekler. Genellikle çocukluk çağında farkında olmadan geçirilir. Kronik karaciğer hastalığı olanlar Uyuşturucu bağımlıları Mesleki olarak enfeksiyon riski artmış kişiler (çocuk klinikleri, kreşlerde çalışan bağışık olmayan kişiler) 84

87 karaciğer kanseri ve siroza neden olabilmektedir. orta sıklıkta görüldüğü ülkelerde tüm toplumun aşılı olması şiddetle önerilmektedir. Bununla birlikte öncelikli aşılanması gereken erişkin gruplar; Tüm sağlık çalışanları Hemodiyaliz hastaları Sık kan ve kan ürünü kullanmak zorunda olan bireyler Damar yoluyla uyuşturucu kullananlar olanlar Çok sayıda cinsel eşi olanlar Berber ve kuaförler Cezaevleri, ıslahevlerinde kalanlar Kızamık Kızamıkçık Kabakulak Aşısı Ülkemizde üç aşı birlikte uygulanmaktadır. Avrupa da devam eden salgınla birlikte ülkemizde de görülme sıklığı giderek artan kızamık enfeksiyonuna karşı bağışık olmak önemli bir halk sağlığı konusudur. Kızamık için riskli gruplar: Bağışıklığı olmayanlar (1980 öncesi doğal bağışık kabul ediliyor) Daha önce ölü aşı ile aşılananlar ( ) Sağlık çalışanlarıdır. Bağışıklığı olmayanlara önerilir. Gebelik çağındaki kadınların daha önce bağışıklığı veya aşılanma durumu gösterilemiyorsa tek doz önerilir. Suçiçeği Aşısı Risk grubundakiler; Sağlık çalışanları Bağışıklık sistemi baskılanmış bireylerin aile fertleri Kreş öğretmenleri, bakımevi çalışanları Kızamık/Kızamıkçık/Kabakulak ve suçiçeği aşıları canlı aşılar olup gebelik ve bağışıklık yetmezliği durumunda uygulanmamalıdır. ERİŞKİN AŞI POLİKLİNİĞİ Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi Ankara Hastanesi Enfeksiyon Hastalıkları Anabilim Dalı bünyesinde bulunan erişkin aşı polikliniğinde hem sağlıklı erişkin hem de özel hasta gruplarına (solid organ nakli alıcıları, kemik iliği nakli alıcıları, kanser hastaları, doğuştan veya sonradan dalağı olmayan kişiler, kronik kalp ve akciğer hasta- - dir. Aşı polikliniğimizden numaralı telefondan randevu alabilirsiniz. 85

88 Fıkra ve Hikaye Köşesi Eğlence Zamanı... Temel Köyün imamı Temel kendi köyünde imamlık yapmaktadır. Bir gün yine sabah namazını kıldırdığı için şafak vakti camiye doğru giderken karnına bir ağrı saplanmış. Bir sağına bakmış bir soluna bakmış kimsecikler yok. Ula demiş patlicam neredeyse, bir gaz çıkarayım da rahatlayayım sonra tekrar abdest alırım. Neyse etrafta kimsenin olmamasının rahatlığı ile öyle şiddetli gaz çıkarmış ki köy meydanı inlemiş. Fıkra bu ya, duyan basmış kahkahayı. Artık Temeli gören gülüyor Temel de bu duruma dayanamıyormuş. En sonunda köyünü terk etmiş. Gel zaman git zaman yıllar geçmiş. Temel artık kimse bu olayı hatırlamaz, yarısı zaten göçüp gitmiştir diye köye geri dönmeye karar vermiş. Köye geldiğinde bakmış her şey aynı ama ona gülen yok. Köy meydanında bir çocuğa rastlamış. Ula uşağum sen kimlerdensin kaç yaşındasın? Çocuk cevap vermiş, Ben İdris in oğluyum amca. Tam doğum tarihimi bilmiyorum ama köyün eski imamı Temel amca gaz çıkarttığı sabah doğmuşum. Çin Nerede Coğrafya dersinde öğretmen çocuklara ülkelerin yerlerini sormaktadır. Dursun u kaldırıp sorar söyle bakalım Dursun. Çin nerede? Dursun biraz düşünür ve bilmediğini söyler. Öğretmen, peki o zaman git akşam babana sor ve öğren der. Dursun akşam babasına sorar. Baba Çin nerede? Babası biraz düşünür, oğlum yerini tam söyleyemem ama çok uzak olmadığı kesin. Bizim şirkette bir Çin li çalışıyor. Adam arabayla 15 dakikada şirkete geliyormuş. Yanlış Anladım Adam otobanda normal hızla devam ederken birden arkasına bir polis arabası takılır. Adam bunu görür görmez hızını arttırır. O hızını arttırdıkça polis te kendi hızını arttırmış ve sirenlerini açmıştır. Kısa süre sonra da anons yapar. Öndeki araç dur ve sağa çek hemen. Adam çaresiz durur. Polis yanına geldiğinde de, stop lambalarından bir tanesi zayıf yanıyor ve ikaz etmek için durdurmak istedim seni ancak birden kaçmaya başladın neden? Adam hemen cevap verir. Yok memur bey yanlış anladınız. Benim karım 6 ay önce polisin biri ile kaçtı da. Ben de o polis karımı geri getiriyor sandım. 5 Avcı 5 kişi garip bir şekilde ölmüş. Hepsinin elinde tüfek ve param parça kıyafetleri gören görevli meraktan sormuş. Ne oldu böyle size anlatın bakalım neden buradasınız? Herkesin sinirli sinirli baktığı durumdan sorumlu olduğu belli olan 5. adam atılır. Efendim isterseniz ben anlatayım. Biz bu arkadaşlarla ava çıktık. Hepsi benim yönlendirmelerimle avlanıyor, sürekli tilki yuvası, ayı ini derken pusuya yatıp avlarını bekliyorlardı. Neyse bir kaç ayı için farklı mağaraların ağzında bekledikten sonra içinden çıkan hayvanları avladık. Biraz yürüdükten sonra çok büyük bir mağara gördük. İçinden çıkacak ayıyı merak ettik. Bu kadar büyük bir mağarada yaşayan hayvan çok büyük olmalıydı. Hemen önünde pusuya yattık. Adam biraz duraklamış. Görevli eee demiş sonra ne oldu çıkan hayvan hepinizi mi parçaladı? Adam cevap vermiş yok efendim, yerdeki raylara dikkat etmemişim de. 86

89 Sokratesten Büyük Ders Eski Yunanda, Sokrates bilgiyi saklaması sebebiyle saygı değer bir ün yapmıştı.. Bir gün büyük filozof bir tanıdığına rastladı ve adam ona dedi ki Adam: Arkadaşınla ilgili ne duyduğumu biliyor musun? Sokrates: Bir dakika bekle. Bana birşey söylemeden evvel senin kücük bir testten geçmeni istiyorum. Buna Üçlü Filtre Testi deniyor. Adam: Üçlü Filtre? Sokrates: Doğru. Benimle arkadaşım hakkında konuşmaya başlamadan önce, bir süre durup ne söyleyeceğini filtre etmek, iyi bir fikir olabilir. Üçlü filtre testi dememin sebebini birazdan anlayacaksın. Şimdi birinci filtre; Gerçek Filtresi Bana birazdan söyleyeceğin şeyin tam anlamıyla gerçek oldugundan emin misin? Adam: Hayır. Aslında bunu sadece duydum ve. Sokrates: Öyleyse, sen bunun gerçekten doğru olup olmadıgını bilmiyorsun. Şimdi ikinci filtreyi deneyelim, Iyilik Filtresini. Arkadaşım hakkında bana söylemek üzere olduğun şey iyi birşey mi? Adam: Hayır, tam tersi Sokrates: Öyleyse, onun hakkında bana kötü bir şey söylemek istiyorsun ve bunun doğru olduğundan emin değilsin. Fakat yine de testi geçebilirsin, çünkü geriye bir filtre daha kaldı. İşe yararlılık filtresi. Bana arkadaşım hakkında söyleyeceğin şey benim işime yarar mı? Adam: Hayır, pek değil. Sokrates: İyi, eğer bana söyleyeceğin şey doğru değil, iyi değil, işe yarar ve faydalı değilse bana niye söyleyesin ki? Sonra da öğrencilere ne ders çıkardıklarını sorar dönüş alırsınız. En yaramaz, en vurdumduymaz öğrenci bile böyle şeyleri dinliyor. Bambu Ağacının Öyküsü İnsanoğlunun erdemi, meyvesini yiyemeyeceği meyveyi dikmesindedir, derler. BAMBU, Çinliler bu ağacı şöyle yetiştirir: önce ağacın tohumu ekilir, sulanır ve gübrelenir. Birinci yıl tohumda herhangi bir değişiklik olmaz. Tohum yeniden sulanıp gübrelenir. Bambu ağacı ikinci yılda da toprağın dışına filiz vermez. Üçüncü ve dördüncü yıllarda her yıl yapılan işlem tekrar edilerek bambu tohumu sulanır ve gübrelenir. Fakat inatçı tohum bu yılda da filiz vermez. Çinliler büyük bir sabırla beşinci yılda da bambuya su ve gübre vermeye devam ederler. Ve nihayet beşinci yılın sonlarına doğru bambu yeşermeye başlar ve altı hafta gibi kısa bir sürede yaklaşık 27 metre boyuna ulaşır. Akla gelen ilk soru şudur : Çin bambu ağacı 27 metre boyuna altı hafta da mı Yoksa bey yılda mı ulaşmıştır? Bu sorunun cevabı Tabii ki beş yıldır. Büyük bir sabırla ve ısrarla tohum beş yıl süresince sulanıp gübrelenmeseydi ağacın büyümesinden hatta var olmasından söz edebilir miydik? Bir başarının şartları her zaman çok basittir. Bir süre için çalışın, bir süre tahammül edin. Her zaman inanın ve hiçbir zaman geri dönmeyin. Yolumuzdaki Engeller Eski zamanlarda bir kral, saraya gelen yolun üzerine kocaman bir kaya koydurmuş, kendisi de pencereye oturmuştu. Bakalım neler olacaktı? Ülkenin en zengin tüccarları, en güçlü kervancıları, saray görevlileri birer birer geldiler, sabahtan öğlene kadar. Hepsi kayanın etrafından dolaşıp saraya girdiler. Pek çoğu kralı yüksek sesle eleştirdi. Halkından bu kadar vergi alıyor, ama yolları temiz tutamıyordu. Sonunda bir köylü çıkageldi. Saraya meyve ve sebze getiriyordu. Sırtındaki küfeyi yere indirdi, iki eli ile kayaya sarıldı ve ıkına sıkına itmeye başladı. Sonunda kan ter içinde kaldı ama, kayayı da yolun kenarına çekti. Tam küfesini yeniden sırtına almak üzereydi ki, kayanın eski yerinde bir kesenin durduğunu gördü. Açtı.. Kese altın doluydu. Bir de kralın notu vardı içinde.. Bu altınlar kayayı yoldan çeken kişiye aittir diyordu kral. Köylü, bugün dahi pek çoğumuzun farkında olmadığı bir ders almıştı. Her engel, yaşam koşullarınızı daha iyileştirecek bir fırsattır. 87

90 Etkinliklerimiz İş Makinaları Mühendisleri Birliği (İMMB) Bilgi Paylaşımı İçin Değişik Seminer Organizasyonları İle Üyelerini ve Sektör Temsilcilerini Biraraya Getirmeye Devam Ediyor Derneğimizin Ekim 2018 etkinliği Continental Türkiye ile 25 Eylül 2018 Tarihinde Ankara Meyra Palace ta OTR Lastikleri, Kamyon Lastikleri ve Kaplama Çözümleri, Dijital Çözümler konulu teknik seminer ve yemek daveti programı ile gerçekleştirildi. Dernek üyelerimiz ile başta maden ve inşaat firmaları olmak üzere pek çok sektörden yöneticilerin katıldığı seminerin açılış konuşmasını İMMB Yönetim Kurulu Başkanı Mustafa SİLPAĞAR yaptı. Daha sonra Continental Endüstriyel Lastikleri Satış Müdürü Serkan ERAT, Continental in Türkiye deki 10 yıllık tarihi ve faaliyetleri hakkında katılımcıları bilgilendirerek; endüstriyel ve iş makineleri lastikleri hakkında bilgi verdi, Kamyon Lastikleri Bölge Satış Müdürü Murat YAĞMUR, Continental, Barum ve Matador kamyon lastikleri konulu sunumunu yaptı ve sözü Dijital Çözümler Uzmanı Ozan BUÇAN a verdi. Ozan BUÇAN, ContiLifeCycle Kaplama Çözümleri, Conti Fleet Contact ve 360 derece çözüm ortağı olarak Filo yönetimlerine sunduğu avantajlı hizmet ve çözümlerinden bahsederek semineri sonlandırdı. Oldukça yoğun bir katılım ve ilgiyle izlenen seminer sonrası İMMB Dernek Başkanı Mustafa SİLPAĞAR tarafından Continental Türkiye adına Pazarlama Uzmanı Aysel SANCILI ya plaket takdim edildi. Plaket töreninin ardından verilen gala yemeğinde tüm katılımcılar Continental Türkiye nin konuğu oldular. 88

91 89

92 Sektörden Haberler Borusan Cat in Üçüncü Revizyon Merkezi nin Açılışına Katıldık. Borusan Cat iş makinalarının komple bakım ve servislerinin yanı sıra komponent yenilemesi yapılan Revizyon Merkezleri nin üçüncüsünü Ankara da hizmete sundu. 8 Ağustos 2018 tarihinde yapılan açılış törenine Dernek Başkanımız Mustafa SİLPAĞAR, önceki başkanımız Duran KARAÇAY ve çok sayda üyemiz de katılım sağlamışlardır. Yeni Revizyon Merkezi nin açılışında bir konuşma yapan Borusan Cat Türkiye Genel Müdürü Fuat Murat Borusan Cat in bugün Türkiye de ve faaliyette bulunduğu diğer pazarlardaki güçlü konumunu sadece iş makinası satarak değil, satış sırasında ve sonrasında sunduğu komple servis ve hizmet anlayışı ile kazandığını ifade etmiştir. Tesiste 4000 m² toplam kapalı servis alanı, 2000 m² kapalı depo alanı ve 3500 m² servis açık alanı bulunmaktadır. Borusan Cat in daha önce Kazakistan ın Karaganda bölgesinde ve Gebze de hizmete aldığı Revizyon Merkezleri nde müşterilere hızlı, kaliteli ve uygun alternatif çözümler sunuluyor. Komple bir çözüm tesisi olan merkezlerde motordan şanzımana, hidrolik komponent revizyonları ve makina onarımlarına kadar birçok hizmet gerçekleştiriliyor ve revizyon maliyeti ile zamanı asgari düzeye indiriliyor. Caterpillar in sertifikalı makine yenileme programı kapsamında müşterilerin makinaları orijinaline uygun şekilde yenileniyor. Bu tesislerde ikinci bir ömür kazanan komponentler ve makinalar ile çevreye ve ülke ekonomisine katkı sağlanıyor, değer katılıyor. Tesislerin ileri teknolojisi, kapsamlı ve geniş teknik kapasitesi sayesinde müşteri beklentileri karşılanıyor. 90

93 Kaybettiklerimiz Derneğimizin 137 numaralı asıl üyesi Mak. Yük. Müh. Sn. M. Naim PEMBEGÜL ve 138 numaralı asıl üyesi Mak. Müh. Sn. Arif ARMUTLU vefat etmiştir. Değerli üyelerimize Allah tan rahmet ailelerine ve yakınlarına sabır ve başsağlığı dileriz. Dernek Personelimizin Kalite Yönetim Sistemi TS EN ISO 9001:2015 KYS Revizyon ve Adaptasyon Eğitimleri Tamamlandı. Derneğimizde TS EN ISO 9001:2008 standartlarına göre kurulmuş ve işletilmekte olan Kalite Yönetim Sistemi kapsamında görev yapan personelimize yönelik 2015 versiyonuna geçiş adaptasyonu eğitimleri tamamlandı. Türk Standartları Enstitüsü (TSE) Baş Denetçisi Yaşar EFENDİOĞLU tarafından verilen eğitimlerde, TS EN ISO 9001:2015 Revizyonu ve Adaptasyon Süreci, KYS Temel Eğitimi, Dokümantasyon, Risk Tabanlı Proses Yönetimi, İç Tetkik ve Etik Mevzuatı ve İlkeleri ile Kurum Kültürü konularını kapsayan dersler verildi. Eğitime katılanlara TSE tarafından Temel Eğitim ve İç Tetkikçi belgeleri düzenlendi. 91

94 Eğitimlerimiz Tarihli Sınav Resimleri 92

95

96 Tarihli Sınav Resimleri Tarihli Sınav Resimleri 94

97

98

99

100