TÜRKİYE DE TARIMSAL YAPININ TARIMDA GELİR DAĞILIMI ÜZERİNE ETKİLERİ ve DEĞİŞİM ÖNERİLERİ

Transkript

1 TÜRKİYE DE TARIMSAL YAPININ TARIMDA GELİR DAĞILIMI ÜZERİNE ETKİLERİ ve DEĞİŞİM ÖNERİLERİ Metin TALİM* Şule IŞIN" 1. GİRİŞ Tarımın yapısı (1) fiziksel yapı, (2) tarımsal yapı, (3) kırsal yapı şeklinde üç farklı açıdan ele alınabilir: Fiziksel yapı terimi ile tarımdaki üretim birimlerinin (işletmelerin) ve parsellerin (arazi parçalarının) sayıları, genişlikleri ve dağılımı ifade edilmektedir. Tarımsal yapı terimi, yukarda dikkate alınmayan arazi mülkiyet durumunu da içerir. Kırsal yapı terimi ise, belirli bir dönemde kırsal alanda mevcut sosyo-ekonomik öğelerin tümünü içerir ve bu arada kırsal kesimde yaşayanların faaliyetlerini kapsar. Bu bildiride esas olarak tarımsal yapı kavramı çerçevesinde, Türkiye tarımında gelir durumu incelenerek değerlendirilecektir. Yapılacak analiz ve değerlendirmelerin gerçeği yansıtır derecede geçerli ve anlamlı olabilmesi için, bunların doğru ve ayrıntılı istatistiksel verilere dayandırılmaları kaçınılmazdır. Oysa ne yazık ki, ülkemizde bu konudaki verilerin yetersiz ve doğruluğunun tartışılabilir nitelikte olduğu, zaman zaman birbirleriyle uyumlu olmadığı ve hatta çeliştiği görülmektedir. İşte bu nedenle bu bildirinin, ancak mevcut verilerin elverişliliği ölçüsünde sağlıklı ve kapsamlı olacağı açıktır. Bununla beraber mevcut durumun ana çizgileri ve genel eğilimi içinde ortaya konabileceği umut edilmektedir. Burada konu üç aşamada ele alınacaktır, önce metodolojik bir açıklama yapılacak, ikinci aşamada tarımda gelir durumu incelenerek bölgesel farklılıklar üzerinde durulacaktır. Daha sonra iyileştirme olanakları ve bu yolda alınabilecek önlemler ana başlıklar halinde verilecektir. 2. METODOLOJİK ESASLAR Tarımın yalnız mesleği çiftçilik olanların değil, ayrıca başka meslek sahiplerinin de kısmen bir uğraş alanı olması ve tarımdan elde edilen gelirin bir kısmının tarımın dışındaki kimselere de (esas mesleği tarım dışında olan arazi sahipleri) gidebilmesi ve yine çiftçilerin gelir kaynağını sadece tarımsal faaliyetlerin oluşturmaması, tarımsal gelirin kapsam ve mahiyet bakımından farklı şekillerde ele alınmasına yol açmakta, hatta bunu gerekli kılmaktadır. Bu bağlamda şu şekilde bir ayrım yapılabilir: * ^Prof.Dr., Ege Üniv Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, İzmir. ** Yard Doç D r, Ege Üniv. Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü. İzmir. 98

2 i) Tarımsal faaliyetin üretim ve geliri, yani çiftçiler ve diğer meslek mensuplan tarafından tarımdan elde edilen üretim ve gelir; ii) Tarım sektörünün üretim ve geliri, yani çiftçilerin işletmelerinde yaptıkları tarımsal ve tamamen tarımsal olmayan (işletmede ürün işleme-mamülecilik-faaliyetine dayalı) faaliyetlerden elde edilen üretim ve gelir, İÜ) Çiftçi ailelerinin (veya tarımsal nüfusun) üretim ve g eliri; yani çiftçi ve ailelerinin tarım işletmesi içi ve dışındaki faaliyetlerden sağladıkları üretim ve gelir. Kuşkusuz böyle bir yaklaşım, tarım ve tanm nüfusuna ilişkin ayrıntılı istatistiksel verilerin bulunması halinde bir anlam taşır ve geçerli olur. Oysa gelişmiş ülkelerde bile bu konuda zorlukla karşılaşılmaktadır ve özellikle ülkemizde bu tip değerlendirmeler için tatminkar veri bulmak çok zordur. Bu incelemede, ülkemizde mevcut istatistiksel verilerin niteliği dikkate alınarak tarım faaliyet kolunun (tarımın) gelirinin hesaplanmasına çalışılmıştır. Bunun için, Türkiye ekonomisinin 1990 input-output yapısının yansıtıldığı tablolardan yararlanılmış ve toplam brüt üretim değeri içinde bitkisel ve hayvansal üretime ait faktör fiyatlarıyla net katma değer oranları bulunmuş, bu oranlar Devlet İstatistik Enstitisü'nün tarımsal yapı ve üretime ilişkin yayınladığı bitkisel ve hayvansal üretim değerlerine uygulanarak, bölgeler ve iller bazında tarım faaliyet kolunun geliri yılları ortalaması olarak, 1994 yılı sabit fiyatlarıyla bulunmuştur. Yani faktör fiyatlarıyla net katma değer, gelir olarak kabul edilmiştir. Sonra bunlar birim alana ve faal tarım nüfusuna düşen değerler olarak incelenmiştir. Bu şekilde elde edilen bilgiler tarımsal yapıya ilişkin çeşitli göstergeler dikkate alınarak yorumlanmıştır dönemine ilişkin tarımsal faal nüfus rakamları, 1985 ve 1990 yıllarında yapılan nüfus sayımı verileri dikkate alınarak tahmin edilmiştir. 3. TÜRKİYE'DE TARIMSAL YAPIYA GENEL BAKIŞ 3.1. Tarım ın Fiziki Yapısı Tarımsal yapıyı belirleyici öğelerin en başta geleni tarım işletmelerinin büyüklüğüdür. Sermaye, işgücü, ürün satış tutarları v.b. konularındaki veri yetersizliği veya yokluğu nedeniyle de en yaygın şekilde arazi genişliği büyüklük ölçütü olarak ele alınmaktadır. Çizelge 1'de Türkiye de bölgelere göre ortalama işletme genişlikleri ve işletmelerin genişlik gruplarına göre yüzde dağılımı verilmiştir. Çizelgede tarımda Türkiye genelinde ortalama işletme genişliğinin dekar olduğu ve 20 dekarın altındaki işletmelerin % 34.92; 100 dekarın altındaki işletmelerin ise % oranında bulunduğu görülmektedir. Bu arada gelişmiş ülkelerde aksine zaman içinde Türkiye de tarım işletmeleri sayıca artmakta ve dolayısıyla alan itibariyle küçülm ektedir. 99

3 Tarımsal yapıyı belirleyen bir başka gösterge tarımda arazi tasarruf şeklidir. En son 1991 yılında yapılan tarım sayımı sonuçlarına göre Türkiye de tarım işletmelerinin ortalama % si sadece mülk arazi üzerinde, % 5.78 i hem mülk hem de kira, ile tutulan arazi üzerinde çalışmaktadır. Yalnız kiracılık yoluyla arazi işleyenler % 1.18 dir. Ortakçılık ve diğer şekiller çok azdır. O halde Türkiye tarımında mülk arazi işletmeciliği mutlak derecede hakimdir. Kuşkusuz bölgelere göre az çok farklılıklar bulunmakla beraber yine mülk arazi üzerinde çalışanlar % 87 den fazladır. Tarımsal yapının göstergelerinden bir diğeri tarım işletmelerindeki parsel sayıları ve bunların genişlikleridir tarım sayımına göre Türkiye de tarım işletmelerinde ortalama parsel sayısı 5.45 dir. İşletmelerin küçüklüğü yanında çok parçalı oluşları toprakların rasyonel olarak işlenememesi sonucunu doğurmaktadır. Bir başka gösterge olarak, faal tarım nüfusuna düşen arazi genişliği ele alınabilir. Çizelge 1 e göre Türkiye genelinde faal nüfusa ortalama olarak dekar arazi düşmektedir. Oysa 1985 yılında faal nüfus başına düşen arazi genişliği 23 dekardı. Demek oluyor ki faal nüfus başına arazi zaman içinde azalmaktadır. Buna karşın gelişmiş ülkelerde örneğin AB nde aksi yönde bir gelişme vardır. 3.2 Üretimin Yapısı (Üretimin Bileşimi) Türkiye'de tarımsal üretimin bileşiminde bitkisel üretim baskın durumdadır ve 1996 yılı rakamlarıyla üretimin % ını oluşturmaktadır. Hayvansal üretim % olup, toplam tarım üretiminin üçte birinden dahi azdır (DİE, 1998). Konu katma değer açısından ele alınacak olursa yılları ortalaması olarak, bitkisel ve hayvansal üretimin oluşturduğu toplam katma değerin % 75.98'i bitkisel üretime, ancak % si hayvansal üretime aittir, öte yandan ekili dikili arazinin yaklaşık % 88 i tarla arazisi, % 3 kadarı sebze ve % 9'u meyve arazisidir. Ekili alanların % 80 den fazlası tahıl üretimine tahsis edilmiş olup, bu oran yaklaşık 50 yıldan beri hemen hemen değişmemiştir. Bu arada tarıma yarayacak alan içinde nadas alanlar Türkiye genelinde % 19 kadardır. 4. TÜRKİYE DE TARIM FAALİYET KOLUNUN GELİRİ VE BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI Türkiye de tarımsal üretim faaliyetinden elde edilen katma değer yılları ortalaması olarak ve 1994 yılı fiyatlarıyla trilyon lira olup, bunun trilyon lirası (%75.98) bitkisel üretime, trilyon lirası (%24.02) hayvansal üretime aittir. 100

4 Çizelge 1. Ortalama İşletme Genişlikleri (daa) ve İşletme Genişlik Gruplarına Göre Dağılın (%) (1M1) Ort İşi Gen Faal Nüfusa D 5 den (daa) İşi Gen (daa) az daa daa daa Türkiye Ortakuzey , Ege Marmara Akdeniz X Kuzeydoğu Güneydoğu Karadeniz Ortadoğu Ortagüney Kaynak: DİE, 1991 Genel Tarım Sayımı, çeşitli sayfalardaki verilerden yararlanılarak hazırlanmıştır. Çizelge 2'de yıllan ortalama tarım katma değerinin bölgelere göre oransal dağılımı verilmiştir. En yüksek katma değeri Ege bölgesi sağlamakta, bunu önem sırası itibariyle Akdeniz, Ortakuzey ve Marmara bölgeleri izlemektedir. En düşük katma değer Kuzeydoğu bölgesine aittir. Faal tarım nüfusu başına katma değer bakımından bir karşılaştırma yapılacak olursa yine başta Ege bölgesi olmak üzere Marmara ve Akdeniz bölgeleri ön sırayı almaktadır. Burada bölgeler arasında ikibuçuk kata varan önemli farklılıklar bulunduğu görülmektedir, öte yandan bitkisel üretim katma değerinin birim alana düşen miktarları dikkate alındığı takdirde yine Ege, Akdeniz ve Marmara bölgeleri başta gelmekte ve bunları Karadeniz bölgesi izlemektedir. Oysa Karadeniz bölgesi faal tarımsal nüfus başına düşen katma değer bakımından sekizinci sırada yer almaktadır. Çizelge 2. Bölgelere Göre Katma Değerin Dağılanı %), Faal Taran Nüfusuna (000 TL) ve Birim Alana Düşen Katma Değer (000 TUha) ( ort) Bitk.Ür. K.D. (%) Hayv.Ür. K.D (%) Toplam K.D <%) Faal Tar.Nüf.D. Top K D (000 TL) Birim Alana D.Bitk Ü.K.D (000 TUha) Türkiye Ort.ı Ortakuzey Ege Marmara Akdeniz Kuzeydoğu Güneydoğu Karadeniz Ortadoğu Ortagüney

5 Türkiye de tarımsal katma değerin en yüksek ve en düşük olduğu onar il ele alınacak olursa; genelde Kuzey ve Doğu Anadolu illerinin dezavantajlı durumda olduğu buna karşın, Orta ve Batı Anadolu'da yer alan illerin avantajlı konumda bulunduğu görülmektedir. Bu ikinci grup illerde faal tarım nüfusuna düşen arazi genişliklerinin diğer grubu oluşturan illerinkine göre daha fazla olması yanında toplam katma değer içinde bitkisel üretime ait katma değerin oranı % 70 in üzerindedir. Bu durum; varolan koşullarda bitkisel üretimin getirisinin hayvancılığa göre daha yüksek olduğunu ve faal nüfus başına arazi genişliğinin büyük olmasının, daha yüksek gelir sağlamada belirleyici rol oynadığının bir göstergesi olarak yorumlanabilir (Çizelge 3). Bitkisel üretimde birim alana (ha) düşen katma değerlerin en yüksek ve en düşük olduğu iller araştırıldığı ve tarımsal yapıya ilişkin bazı göstergelerle karşılaştırma yapıldığı zaman (Çizelge 4) aşağıdaki sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Birim alana katma değerin en yüksek olduğu illerde ortalama işletme genişliği hem Türkiye ortalamasının hem de düşük gelir sağlayan illerin ortalamalarının çok altındadır. Bu arada yalnız kendi arazisini işleyenlerin oranı da bu grupta daha düşüktür. Ayrıca tarla alanı içinde nadasa bırakılan alan oranı da yine bu grupta çok düşüktür. Buna karşın 100 ha a düşen traktör sayısı ve birim alana azotlu gübre kullanımı bu grubu oluşturan illerde yüksektir. Keza sulanan alan oranı da nisbeten daha büyüktür. Bu duruma göre ekolojik ve teknolojik koşulların daha elverişli bulunduğu ve entansif ürünlerin yetiştirildiği bölgelerde doğal olarak birim alana çok daha yüksek katma değer yaratılmaktadır. Birim alana ve faal tarım nüfusuna düşen katma değerlerin bölgelere göre en yüksek ve en düşük olduğu iller araştınldığı zaman (Çizelge 5) dikkati çekici sonuçlar elde edilmektedir, örneğin birim alana düşen bitkisel katma değer bakımından aynı bölgede iki ekstrem arasında önemli farklar bulunmaktadır ve Kuzeydoğu bölgesinde bu fark en büyüktür. Faal nüfusa düşen katma değer bakımından aynı bölgedeki iller arasında fark, Güneydoğu bölgesi dışında ençok üç kattır. Kuşkusuz bu önemsenmeyecek bir oran olmamakla beraber birim alana düşen değerlere göre daha dar sınırlar içinde kalmaktadır. 102

6 Çizelge 3. Faal Tarım Nüfusuna Düşen Katma Değerin ve Olduğu İllerde Faal Tarım Nüfusuna Düşen Arazi Genişlikleri (ha) ve Katma Değerde Bitkisel Üretimin Payı (%) ( ort) 10 İl Faal Tar.Nüf. Düşen KD. (000TL) Faal Tarım Nüf.Düş. Arazi Gen.(ha) Katma D.İçinde Bit.Ür. Payı (%) 10 İl Faal Tar.Nüf. Düşen KD. (000 TL) Faal Tarım Nüf.Düş. Arazi Gen. (ha) Katma D.İçinde Bit.Ür. Payı (%) Bursa Zonguldak Nevşehir Bingöl Ankara Van Balıkesir Ağrı Tekirdağ Bitlis Bilecik Hakkari Adana Trabzon Aydın Muş Eskişehir Siirt Çanakkale Sinop Türkiye

7 ọ u Çizelge 4. Birim Alana Düıen Katma Değerin ve Olduğu İllerin Sazı ölçütlere Gfire Karşılaştırılması İşletme genişliği Yalnız kendi arazisini işleyen Traktör/100 ha Azotlu Gübre Sulanan Alan Toplam Tarla Ar. İçinde Nadas İller (daa) İşi. % Kul. (kg/ha) (%) Ar. Payı (%) EN YÜKSEK Bursa Hatay İzmir Manisa İçel X Antalya Rize Muğla X Aydın Balıkesir Ortalama EN DÜŞÜK Ağrı Kayseri Van Sivas Kars Muş Kırşehir X Tunceli X Bitlis X Erzurum Ortalama X X. 6 7 TÜRKİYE Kaynak: - DİE, 1990 Genel Tarım Sayımı, Yayın No: 1691, Ankara, DİE, Tarımsal Yapı ( Üretim, Fiyat, Değer), 1996, Yayın No: 2097, Ankara, 1996, - DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı, 1996, Yayın No:1965, Ankara, 1997, çeşitli sayfalardan yararlanılarak hazırlanmıştır.

8 Çizelge S. Bölgelere Göre Birim Alana ve Tarımsal Faal Nüfusa Düfen Katma Değerlerin ve Olduğu lller( ort.) Faal Nüfusa Düşen Katma Değer Bölge Birim Alana Düş.Blk.Ü. Katma Değeri [000 TL/ha) Bitkisel Üretim (000 TL) Hayvansal Üretim (000 TL) Toplam (000 TL Ortakiizey Bilecik Kırşehir Ankara Kütahya Bolu Kütahya Ankara Kütahya Eae İzmir Burdur Aydın İsparta Balıkesir Denizli Balıkesir Denizli M a rm a ra E r Y ü ksek E r D üşük Bursa K rklareli Bursa K n r a e l I Ö F latarhul filrsa Bursa K nrael Akdeniz Hatay K.Maraş Adana K.Maraş Adana Hatay Adana K.Maraş Kuzeydoğu Artvin Ağrı Erzincan Ağrı Erzincan Artvin Erzincan Ağrı Güneydoğu Siirt Van Mardin Hakkari Hakkari Siirt Mardin Bınçtfl Karadeniz En Y ü ksek En d ü ş ü k Rize G ü m ü ş h a re Samsun Zonguldak Gümüşhane Zonguldak Samsun Zonguldak Ortadoğu Amasya Sivas Amasya Tunceli Sivas Adıyaman A m asya İ L f c e i Ortagüney E r Y ü ksek E r D ü şü k Nevşehir Kayseri C Nevşehir Kayseri Kayseri Niğde Nevşehir Afyon

9 5. S O N U Ç ve Ö N E R İL E R Türkiye'de tarımın durumunu yansıtıcı sınırlı verilerin değerlendirilmesi, ülkede bölgeler arası ve hatta aynı bölgedeki iller arasında birim alana ve faal tarım nüfusuna düşen gelir düzeyinin çok farklı olduğunu göstermektedir. Tarımda nüfus yoğunluğunun fazla olduğu dolayısıyla toprak insan oranının düşük bulunduğu, ekstansif bir tarım sisteminin yer aldığı, hayvancılık faaliyetinin yoğun bulunduğu, ileri teknolojiden gereğince yararlanılamadığı yörelerde tarımsal gelir düzeyi düşük bulunmaktadır. İşte bu durum dezavantajlı yöreler için alternatif tarım politikalarının oluşturulması gereğini ortaya çıkarmaktadır. Esasında, ekonomik gelişme süreci içinde tarımdaki yoğun nüfusun tarım dışında yaratılan istihdam olanakları ile azalması tarımda kişi başına gelir artışı için ön koşuldur. Ancak gelişmiş ülkelerde bile bunun herzaman yeterli olmadığı görülmüş ve elverişsiz yöreler için alternatif politikalar uygulanmaya konmuştur. Türkiye açısından da fiziki ve ekonomik açıdan elverişsiz konumda olan yörelere yönelik alternatif politikaların geliştirilmesi bir zorunluluktur. Bu doğrultuda aşağıdaki öneriler ileri sürülebilir. 1. Doğrudan tarımsal geliri artırıcı politika araçlarına yer verilmesi düşünülebilir. Burada ayrıcalıklı fiyat desteklemeleri, üretim faktörlerine sübvansiyonlar ve doğrudan ödemeler gibi çeşitli seçenekler bahis konusu olacaktır. 2. Elverişsiz yörelerdeki mevcut işletmelerin, özellikle marjinalin üstünde olan ve pazara dönük üretim yapabilmeye elverişli işletmelerin etkinliğini artırmaya yönelik programlar üzerinde durulabilir. Bu programlar işletme içi iyileştirmeler için özel koşullu kredi ve sübvansiyonlar ve çiftçi eğitim hizmetlerine dayanacaktır. 3. Geri kalmış yörelerde üretici örgütlenmelerini, kooperatifleşmeyi eğitim, teknik ve mali bakımdan desteklemek kaçınılmazdır. 4. Pazarın etkin bir şekilde işleyişini ve üreticinin eline daha yüksek fiyat geçmesini sağlayacak pazar organizasyonuna ve bu amaçla geçmişte bu konuda yararlı uygulamaları görülen Et-Balık Kurumu gibi kuruluşlara yer verilmelidir. 5. Nihayet ülkemizde birkaç yöredeki uygulamaların deneyiminden de yararlanarak entegre kırsal kalkınma programlarına daha geniş ölçüde yer verilmesi ayrıca üzerinde önemle durulması gereken bir husustur 106

10 Y A R A R L A N IL A N K A YN A K LA R - DİE (1989), 1985 Genel Nüfus Sayımı, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, Yayın No: 1369, Ankara - DİE (1993), 1990 Genel Nüfus Sayımı, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, Yayın No:1616, Ankara. - DİE (1994), 1991 Genel Tarım Sayımı, Yayın No: 1691, Ankara. - DİE (1994), Türkiye Ekonomisinin Input-Output Yapısı 1990, Yayın No:1692, Ankara - DİE (1996), Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer),1994, Yayın No:1873, Ankara. - DİE (1997), Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer),1995, Yayın No:2031, Ankara - DİE (1997), Türkiye İstatistik Yıllığı,1996, Yayın No: 1985, Ankara. - DİE (1998), Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer),1996, Yayın No:2097, Ankara. - DPT (1998), Temel Ekonomik Göstergeler, Ankara. 107