~& ~ ~1!~1fA9 Y~l.i. Araşturma Dergisn. Sayı24. Yıl 8 Ye ar. Number

Transkript

1 ~& ~ ~1!~1fA9 Y~l.i Araşturma Dergisn Yıl 8 Ye ar Sayı24 Number

2 about Sheyh Mehmed Daği. Anahtar kelimeler/key words Şeyh Mehmed-i Daği, Gelibolulu Ali, menkabe UNUTULAN BİR GÖNÜL ERİ : ŞEYH MEHMED -İ DAGI Ülkü Pın ar AVCI ÖZET Şeyh Mehmed-i Daği, XVI. yy.da Gelibolu'da yaşayan ve Gelibolulu Ali'nin hakkında menakıb yazdığı bir şahsiyettir. Halveti şeyhi olan Mehmed-i ıjaği Hazretleri, /il. Murad zamanında büyük itibar görmüştür. Sultan onunla görüşme talebinde bulunur. Ça ltşmamız, Şeyh Mehmed-i Daği ile alakalı olarak tarihi Veriler ve Halk Rivayetleri isimli iki bölümden oluşmaktadır. ABSTRACT Sheyh Mehmed Daği, who had lived in Gallipoli in 16 1 h century is a Halveti Sheyh. Ali had written a legend about him. Jn1 Murad showed respect for sheyh and because of this he had wanted an appointment from him. İn this study, we considered to give historical knowledge and national legends Birinci Bölüm: Tarihi Bilgiler Gelibolulu Ali, Şeyh Mehmed-i Daği ile a l aka l ı bir menakıb yazar. Bu Menakıb, Londr<ı'da British Museum lndia Ofti"ce Library and Records'da (or ) yazma bir mecmua içinde bulunm a ktadır. B aş ınd a Risale-yi Menakıb - ı Mevlana Şeyh Mehmed eş-şehir bi'd-daği ibaresi bulunmaktadır. Ali, bu eseri Hicri 1002 senesi Receb ayının sonlarına doğru (Nisan 1594) bitirdiğini ifade etmiştir. Şeyh Mehmed-i Daği Halvetiyye şeyhi Mehiıied-i Daği'den Nev'lzade Atai (1045/1635) de eserinde bahseder. 1 Ali'nin menakıbında anmadığı bazı kişi ve yer isimlerinden bahsetmesi ve 1002 senesinden şeyhin vefatına kadar (1020) geçen o l ayla rı da an l atması, bu bi lgileri değerli kılmaktadır. Geli bolulu Ali'nin "Menakıb"ından öğrendiğimize göre; Şeyh Daği, 944 (1537) senesinde dünyaya gelmiştir. 2 Babası Pir Ali Halife, dedesi Sultan il. Bayezid devri Halvetiyye şeyhlerinden Mevlana Köse Şemseddin'dir. ilk şeyhi, Şabaniyye-yi Halvetiyye'nin kurucusu olan Kastamonulu Şaban Efendi' nin (ö. 976/ 1569) özellikle onun için Gelibolu'ya gönderdiği halifesi, Alaeddin Efendi'dir. 1 Gelibolu'nun bir kenar mahallesinde bulunan Çamlıca Camii'nde' uzun zaman bu şeyhle birlikte zikre devam

3 eden Mehmed-i Daği, ikinci isme5 kadar yükselmiştir. Daha sonra Alaeddin Efendi hacca gitmeye niyet ederek Gelibolu' dan ayrılır, fakat yolda vefat etmiştir. Mehmed Efendi ise, zikre devam ederek pek çok erbain 6 çıkarır. Camiin imamı olan babası Pir Ali Halife vefat edince mahalle halkının ısrarı karşısında birkaç sene onun vazifesini üstlenmiştir. Daha sonra imamlığı bırakır ve seyr ü sülukunu tamamlamaya çalışır. Böylece, altıncı isme kadar yükselir. Bu sırada, vefat etmek üzere olan şeyhi, yanındaki müridlerden birisine "Gelibolu'da Pir Ali Halife oğlu Muhyiddin 7 nam halifemiz vardır. Bu mektubu ona ulaştır ve sen de onun hizmetine gir" diyerek, Mehmed-i Dağl'ye yedinci ismi göndermiştir. Şeyh Daği; yirmi beş senede ulaştığım altıncı isimden sonra beş sene daha mücahede ederek toplam otuz senede yedi esmayı tamamlamış ve büyük bir veli rütbesine erişir. Mehmed-i Daği, Alaeddin Efendi'den sonra herhangi bir şeyhe bağlanmadan Kastamonulu Şaban Efendi'nin manevi tasarrufuyla yetişmiştir. Ancak Atai, onun imamlık yaptığı sırada, Halvetiyye şeyhlerinden Gelibolulu Hüsam Efendi'ye bağlandığını kaydetmektedir.9 Şeyh, Alaeddin Efendi'den sonra yarım kalan mücahedesini belli bir süre Hüsam Efendi'nin yanında sürdürmüş, fakat asıl yetişmesi Üveysı1 olarak Şaban Efendi'nin manevi tasarrufuyla gerçekleşmiştir. Şeyh Mehmed-i Daği, etrafında çoğalan insanlardan gördüğü rağbetten dolayı rah atsız olur ve sakin bir yer arar. Böylece Eceabad yolu üzerinde bulunan Bayezidli 11 köyünün karşısındaki yüksek dağın eteğindeki bir taş kovuğunda uzun süre erbainler çıkar ır. Şeyh Mehmed-i Daği'nin Saraya Davet Edilmesi Sultan ili. Murad dönemi Babu'ssa'ade ağalarından Gazanfer Ağa, şeyh Mehmed-i Dağl'nin müridlerinden idi. Bu kişi, ağır bir h asta lı ğa yakal an ır ve doktorlar derdine bir çare bulamazlar. Aslında o şeyhini hasretinden rahatsızlanmıştır. Sonunda; şeyhine bir mektup yazarak, onu saraya davet eder. Halkın rağbetinden hoşlanmayan şeyhe, istemeyeceği takdirde Sultan Murad ile bile görüşmeyebileceği garantisini verir. Böylece çoğu kimsenin haberi olmadan; Mehmed-i Daği, İstanbul' a gelir. 12 Şeyh Mehmed-i Daği; bu mektup üzerine 1002 (1594) yılında, istanbul'a gelir ve Ağa tarafından hazırlanan bir eve gizlice yerleştirilir. Şeyh, oradan da Saray-ı Amire'ye (Topkapı Sarayı) geçti. 1 l Ali, şe'yhin hangi eve yerleştirildiğini belirtmez. Fakat bl:l olayı anlatan Nev'izade Ata!, şeyhin kendi evlerine de misafir olduğundan bahseder.'~ Babası meşhur şair Nev'i Efendi'nin o zamanlarda Sultan Murad'ın şehzadeleri için özel öğretmenlik yaptığ1 1 s düşünülürse, Menakıb' da anılan evin, saraya yakın bir yerde olması gereken Nev'i Efendi'nin evi olduğunu söyleyebiliriz. Şeyh; saraya geldiğinde Ağa, kendisini ihtiramla karşılaycırak kendisine ait hasodaya 16 alır. Burası, padişahın haremine dahil bölümlerdendir. Daha -sonra sarayda bulunan büyük küçük herkes; Mehmed-i Dağl'yi ziyaret ederek,

4 el lerini öperler. Erkanı devletten ve ileri gelen kadılardan ziyarete gelenler ise, padişahtan izin almadıkları ıçın şeyh ile görüşemediler. Sultan Murad' ın Ş ey h Mehmed-i Daği ile Gö rü şme Talebi Şeyh Mehmed-i Daği,.Cuma namazı ndan sonra hasodaya davet ed ili r. Burada padişah 111. Murad'ın görüşme isteği bildirilir. Ancak o, "saacletlü padişah ile buluşmaktan, buluşmamamız size ve sair dostlara en fadır" diyerek bu ricayı kabul etmedi. 11 Sultan Murad Han da, "Bize lazım olan onlara uymaktır. Tekrar görüşme talebinde bulunmak şeyhe bir nevi muhalefet etmek olur" diyerek, ısrar itmedi. Ancak şey h e özetle şu an lamda bir yaz ı gönderdi: Allah'a hamd olsun ki, teşriflerinizle şerefyab olduk. Özellikle salihleri seven ve onlara inanan sarayımız erkanını, hidayete erdiren sohbetlerinizle talfıf ettiniz. Biz dahi, sgri yakınlığa eremeyip kurb-ı latif ile kanaat ettik. İmdi hazretinizden temennim odur ki, suya kavuşmayı bekleyen susuz kimse gibi; size kavuşmayı hasretle bekleyen bu müridinizin baba l ık- oğulluk akdini tecdid ve te'kld buyurasız... Bir muradınız ve bir nasihatınız var ise bu samimi müridinize duyurasız. 18 Padişahın yazısı Şeyh Mehmed-i Dağl'ye ulaştığında, o da, sultanın mevcut olan müridlik bağını yenile}ıip kuvvetlendirdiğini belirten bir yazı yazar. Adi l davranmasın ı ve ihtiyaç sahiplerinin taleplerini yerine getirmesini münasip bir dille bildiren şeyh, başka da bir nasihau.1 bulunmaz. Gelibolulu Ali, şeyhe ait pek çok kerametin bulunduğunu söyledikten sonra Menakıb' ın sonları na doğru, değişik yerlerde ziyaret edip hayır dualarının aldığını söylediği muhtelif tarikattan otuzun üzerinde şeyhin adından bahseder ve Şeyh Mehmed-i Daği'nin hepsinden fark l ı olduğunu söyler. ' 9 Daha önce de beli rttiğimiz gibi, Menakıb' ı n yazıld ı ğı 1002 (1594) yıl ı n dan, vefat ı na kadarki (ö. 1020/1611) dönemde şeyh ile alakalı bilgiler AtaT tarafından kaydedilmiştir. Buna göre şeyh, Sultan 111.Mehmed (saltanat dönemi: ) ve Sultan 1. Ahmed (saltanat dönemi: ) zamanında da istanbul'a davet edilir. Ve adı geçen padişah l ar tarafından saygıy l a karşılanır. Ayrıca Gel ibol u'da bu lunduğu mahalle, bi r nıescid ve bir zaviye yaptırılır. Üçbaşlar Köyü de, kendisine temlik olunur.~ 11 Şeyh ise, Gelibolu'daki evini 1003 (1595) tarihinde medreseye çevirmiş ve kendisine verilen bu köyü medreseye vakfetmiştir.~' Evliya Çelebi, Gelibolu'yu ziyareti esnasında buranın ileri gelen kişisi ile görüşür. Daha sonra zaviye ve tekkeleri ziyaret eder. Halk, Evliya Çelebi'ye Mehmed-i Daği hakkında bilgi verir. Evliya Çelebi bunu şöyle anlatır; "Birkaç yaran-ı ba-safalar ile esb-i tazilere süvar olup etraf-ı Gelibolu'yu teferrüc ederek karye-yi Üçbaş nam kente geldiğimizde bir zaviyeye girüp Mehemmed TağT hazretlerin ziyaret etdik. Karlbü'I- ahd olmak ile müsinn kimesneler bilüp dediler kim, "Bu aziz-i nıerhom bu tekyede de rahm-i maderden müştak olup Gelibolu'da tarik-i Bayrami'den bey' at edüp neşv ü nema buldukdan sonra İslam-

5 bol'a varup Üsküdari Mahmud Efendi'den cihaz- ı fak- ı Celveti libasın kabul e.düp tarikında sahib-i sohbetleriyle müşerref olunca Ahmed Han şeyh-i mezbura kendü karyesin temlik edüp hatt-ı şerif ile geldikde bu tekyeyi ve mescidi helal ü zülal malıyla bina etdikde merhum olup bu hak-i amberpakda defn etdik." dediler. Hatta sengi mezarında mastlır olan "Taği" lafzı irtihallerine tarih düşüb tahrir olunmuş tur. Sene 1030 ehl-i beled niçe keşf ü kerametlerin nakl itdiler, amma kesret-i kitabet olunmasın içün tahrir olunmadı." 2ı Buradan anladığımız şudur ki; Şeyh Mehmed-i Daği, İstanbul'da Üsküdarlı Mahmud Efendi'den Celvetilik icazeti alır. 1. Ahmed'in, onun sohbetinde bulunmasından sonra; Üçbaşlar Köyü'nün Mehmed-i Dağl'ye temlik olunduğu söylenir. Böylece, bu köye şeyh için zaviye yapt ı rılır. Rendisi vefat ettikten sonra buraya defnedilir. Nev'izade Atai, mezar taşındaki tarihle Evliya Çelebi'nin verdiği bilgilerden H (M. 1621) yılında vefat ettiği anlaşılıyor. İ kin ci Bölüm: Halk Rivayetleri Evliya Çelebi, şeyhe ait pek çok kerametin anlatıldığını, fakat sözlerini uzatmamak için eserinde nakletmediğini yazar. Değirmendüzü köyünde görev yapan Türkçe öğretmeni Hasan Avcı'nın rehberliğinde yaptığımız araş tırma sayesinde, Şeyh Mehmed-i Daği hakkında birçok menkabe ve rivayetten haberdar olduk. Buna göre; şeyhin halk arasındaki ismi, Mehmed Dak'tır. Şeyh Mehmed-i Daği, bir gün hacca gider. Hac sırasında canı, peynir helvası çeker. Bunu, manevi yoldan hisseden müridi Fidan Dede ise, şeyhinin hanımına: - Şeyhimin canı, peynir helvası çekmiştir. diyerek şeyhinin isteğini bildirir. Zaviyenin bahçıvanlığını yapan Fidan Dede, peynir helvasın ı Mekke'ye giden kişilerle gönderir. Şeyh, helvayı a l ın ca hanımının da ermiş olduğunu düşünür. Gelince de hanımına: "Hanım, benim ruhumu okumuşsun. Peynir helvas ı istediğimi nereden bildin?" diye sorar. Hanımı da: "Efendi, onu ben değil Fidan Efendi bildi." Deyince, Şeyh Efendi: "Fidan, Fidan, Fidan!" diye bağırır. Bunu duyan Fidan Dede'nin sırrı meydana çıktığından kendisi ortadan kaybolur ve çapası havada kalır. Çapasının düştüğü yere ise daha sonra bir mezar yapılır. Böylece XVll. asırda Fidan Dede isimli bir erenin yaşadığın ı görmekteyiz. Fidan Dede'nin çeşitli taşlardan oluşmuş mezarı, define arayanlar tarafından harabeye çevrilmiştir.diktiği ağaç ise, hal~ duruyor. Şeyh Mehmed-i Daği ile alakalı olarak anlatılan bir menkabe de Üçbaşlar köyünün ona verilmesini hikaye eder. Bu da şöyledir; Gelibolu'da Çamlıca Camii'nde sabah namazın ı kılan Şeyh, sokakta uyuyakalmıştır. Subaşı da, onu sarhoş zannederek iteleyip kakalar. Yakalayıp zindana atar. Bu subaşı ise, üç gün içinde ölür. Bu arada, onun sarhoş deği l de bilge bir kişi o l duğu an l aşılınca padişah, ona bir isteğinin olup olmadığını sorar. O da, Üçbaşlar köyünün kendisine verilmesini ister. Bu köy ise, iki Rum köyünün arasında kalan

6 askeri bir yerdir. Karanıan'dan getirilen güçlü kuvvetli Yörükler bu bölgenin güvenliğini sağ l arlar. Zamanında burada elli altmış hane vard ı r. Bu köyün su ihtiyacı ise, zaviyeden karş ı lanır. Günüm9zde bu köy, eski bina ka l ıntıları ile doludur. Halk arasında ise köyün adı, "Üçköprüler" olar.ak geçer. Bu köyden geriye yalnızca bazı taş ka l ıntıları kalmıştır. Zaviyenin olduğu yerde şu an, şifalı bir su vardı r. Zamanında şeyhin üç yüz müridi bu l unmaktadır. Cuma sabahlar ı, bu şifa l ı su ile hamamda yıkanan öğrenciler, daha sonra ilahiler ve dualar eşliğinde tekkeye dönerlermiş. Bundan sonra da, hep birlikte Cuma namazını kıl ı p sohbet ederlermiş. Şeyh Mehmed-i Daği ile ilgili olarak an l atılan bir menkabe de şöyledir. Bir gün Gelibolu'ya köşker (ayakkabıcı) olan kardeşi Alaeddin Kalfa'yı ziyarete giden Mehmed-i Daği, yanında da bir bez içinde biraz lor götürür. O bezden bir damla bile süt damlamamaktadır ve Şeyh, onu çiviye asar. Derken dükkana bir kad ı n gelir. Ayakkabı yaptıracağından Alaeddin Kalfa'ya ayağının ölçüsünü ald ı nr. Bu sırada gözü, kadının ayağına takılan Mehmed-i Dağl'nin bezinden süt damlaıyıaya başlamıştır. Kardeşi de; "Dağda evliyalik kolaydır. Yiğitsen şu kalabalık şehirde, nefsini tuzaklardan koru da evliya l ık yap." diyerek öğüt vermiştir. 24 Şeyh Mehmed-i Dağl'nin mezarı 1400 dönümlük bir arazi üzerinde bulunuyor. Önceden bu arazi tamamen bahçe l ikmiş. Zaten değirmen ile birlikte kurulan üçlü havuz sistemi de, bunu ispatlamaktadır. Bu değirmen, otuz yıl ö11cesine kadar ayakta imiş. Değirmene gelen su, çeşmeden ve bu üç havuzdan geçerek ge l iyormuş. Bundan beş-on yıl önce buraya gelen Şeyh Mehmed-i Dağl'n in M ezan Almanlar da ayr ı bir havuz yapmış l ar ve "alaba l ık" yetiştirmeyi denemişler. Zaviyenin bulunduğu yer ile a l akal ı olarak anlatılan çeşitli rivayetler de vardır. Zamanında bu bölgede, Rumlar yaşarmış ve türbenin yanında koyun otla- - : "i'" - ~. ~1:,... u ~.:.. ~-=.~.. ~ı;~z!:~;, ~,. -.. Daği Baba' nın mezar taş ı -...:..

7 tamazlarmış. Bunun dışında bir gün, tekkenin etrafında eşeği ile gezinen bir amcanın eşeği birden durur. Hayvanın sırtında, çalı çırpı yüklüdür. Hayvancağ ı z bir türlü hareket etmeyince amca da, çalı ç ırpıyı indirir. Bu sefer eşek, hızlı bir şekilde geri döner. Buradan ağaç kesilip odun olarak taşınm asının uygun o l madığı anlaşıl ı r ve bundan sonra bu, uygulanmaz. Mezarın et rafında Şeyh Mehmed-i Daği'nin halifelerinin mezar taşları da va rd ı r. DİPNOTLAR 1 Nev'izade Atai, Hadaiku'l-hakaik fi ıekmileti'ş Şe kalk, (Ha:z. Abdülkadir ôzcan) Çağrı Yayı n l arı, İstanbul 1989, s Ali, şeyhin doğum yerini belirtmemişse de Atai onun Gelibolu'da doğduğunu kaydetmiştir. (Atai, Hadaik, s.600) 3 Yaptığ ı mız araş tırmaya göre; şu an, Gelibolu'da Alaeddin Kalfa Mezarlığı bulunmaktadır. 4 Günümüzde Gelibolu' da böyle bir cami yoktur. 5 Halvetiyye Tarikatı'nda niüridler yedi isim ile, "La ilahe illallah", "Allah", "Hü", "Hak", "Hayy", "Kayyum", "Kahhar" esnası ile :zikr etmektedirler. (bkz. Süleyman Uludağ, Tasawuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yayınları, İstanbul 1991, s ) 6 Lügatte "k ırk" anlamına gelen erbain, bir tasavvuf terimi olarak müridin kırk gün bir köşede yalnız başına devamlı :zikir ve tefekkyrle meşgul olması demekıir. Bu sırada, mürid mümkün olduğunca hiç kimseyle konuşmaz, uyumaz ve bir şey yemez. 7. Mehmed-i Daği' nin ismi burada Muhyiddin olarak geçmektedir. (56) Bu ifadeden, onun tam adı nın Muhyiddin Mehmed olduğu anlaşılmaktadır. 8 Ali, Menakıb, vr Atili, Hadaik, s Üveysi olmak, ıasawuf yolunda herhangi bir şeyhe bağlanmaksızın, doğrudan ya H:z. Peygamber'in (AS) veya Hz. Veysel Karani'nin veya Hızır ya da herhangi bir kuıbun yahut şeyhin ruhaniyeti tarafından terbiye edilmek anlam ına gelmekted ir. (A. Yaşar Ocak, Veysel Karani ve Üveysilik, Dergah Yayınları, İstanbul 1982, s.94) 11 Bu köyün ismi daha sonra Burga:z olur. -4- Şu an ise, Değirm endü:zü şeklindedir. l 2 All, Menakıb, vr. 9a - 1 oa 1 ~ Ali, Menakıb, vr. 1 ob 14 Atai, Had51k, s Bk:z. Abdülkadir Karahan, "Nev'i', Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, IX (1964), 224; Mustafa Nejat Sefercioğlu, Nev'i Divanı'nın Talı/ili, Kültür Bakanl ı ğ ı Yayın l a rı, Ankara 1990, s.1 16 Hasoda, Osmanlı sarayında Enderun oda l arının hirincisi ve en itilıarlısıdır. Hasodalıların vazifeleri hırka-yı saadet dairesini süpürmek. tozunu almak, mübarek gecelerde güzel kokulu ağaçlar yak ı p gülsuyu serpmek. Kur'an - ı Kerim okumak, 11adişaha ait hizmetleri görmek ve icabında ona arkadaşlık etmekti.!midhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lügati, Enderun Kitabevi, İstanbul 1986, s.142) 17 Gelibolu Turizm Ta nıtma Merkezi Başkanı Mehmet İrdesel 'in belirttiğine göre; 111. Murad'a mektup göndererek görüşme ıalebinde bulunana Şeyh Mehmed-i Daği, padişah tarafından reddedilir. "Sizin gibi değe rli bir ki ş iyi, makam ıma çağ ıra mam, ben geleceğim" diyen 111. Murad, çevreyi gezdikten sonra iki Rum köyü arasına bu zaviyeyi yapt ırır. 18 Ali, Menakıb, vr. 11 b_ 12b l 9 Ali, Menakıb, vr. 36b- 37b 20 Reşat Öngören, "Osmanlılar'da Devlet Ricali Meşayih Münasebetlerinin Boyutları n ı Gösteren Yeni Bir Kaynak: Ali'nin Şeyh ' Mehmed- i Daği ile Alakalı Menakıb", fs/am Araştırma/arı Dergisi, S. 1, İstanbul 1997, s: Günümüzde medreseden geriye hiçbir iz kalmam ı ştır. 22 Daha geniş bilgi için bkz. "der-fa sl - ı Ziyaretgah-ı Evliyaü'l-arifi ve Asfiyaü'l-vasilin hacca ilahi ale'l-alemin", Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 5. Kitap, Yapı Kredi Yay ı nları, İstanbu l 2001, s Daha geniş bilgi için bkz. "der-fasl-ı Ziyaretgah-ı Evliyaü'l-arifin ve Asfiyaü'l-vasilin hacca ilahi ale'l-alemin", Evliya Çelebi Seyalıatnamesi, 5. Kitap, Yapı Kredi Yay., İ st. 2001, s Bu konuda yapıla n bir araştı rma daha vardı r : Ahmet Tuna, Celibo/u'nun Gönül Erleri, Yüzüak Matbaacılık, Gelibolu, 2002, s