Birinci Baskı Temmuz 2018 Mardin. Baskı-Cilt Mardin Sesi Gazetecilik Matbaacılık Yayıncılık Amb. Dağ. San. ve Tic. Ltd. Şti

Transkript

1

2 Şırnak Üniversitesi Yayınları No: 15 Akademi Serisi: 9 Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevîlikte Cem ve Cem Evleri Fevzi RENÇBER ISBN Genel Yayın Koordinatörü Prof. Dr. Mehmet Emin ERKAN Editör Doç. Dr. İbrahim BAZ İç Düzen ve Kapak Tasarım Abdullah Özgür ORAL Matbaa Sertifika No: Birinci Baskı Temmuz 2018 Mardin Baskı-Cilt Mardin Sesi Gazetecilik Matbaacılık Yayıncılık Amb. Dağ. San. ve Tic. Ltd. Şti Copyright Şırnak Üniversitesi Yayınları Yeni Mahalle Cizre Caddesi Mehmet Emin Acar Kampüsü ŞIRNAK Tel : web :

3 Fevzi RENÇBER Bu çalışma, 2008 yılında Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dalı tarafından kabul edilmiş bir Yüksek Lisans tezidir.

4 Sevgi ve şefkatinden hiçbir zaman mahrum bırakmayan, maddi manevi desteklerini her zaman yanımda hissettiğim valideyn-i muhteremim Fatma-Abdulgani RENÇBER çiftine, sevgili eşim Fatma Zehra ve canım oğlum Eymen Bera ya, bugünlere gelmemde emeği geçen herkese ithaf ediyorum...

5 V SUNUŞ Üniversiteler evrensel bilginin üretildiği ve toplumla paylaşıldığı yerlerdir. Bilginin paylaşılması birçok kanalla gerçekleşir. Toplum ve özellikle hedef kitle olan akademik çevrelerle bilgiyi paylaşmanın yöntemlerinden biri de yayıncılıktır. Yapılan her bilimsel yayın, bir yandan verilen emeğin kıymet bulması iken diğer yandan bir çok yeni bilimsel çalışmanın temeli olma özelliğini taşımaktadır. Dünya bilim ve düşünce tarihini etkileyecek birçok önemli fikir ve çalışma, yayına dönüşemediği için sahibi ile birlikte unutulup gitmektedir. İşte bu nedenle Şırnak Üniversitesi olarak akademisyenlerimizin yıllarca emek vererek hazırladıkları tezlerini yayınlamayı bilimsel bir gereklilik olarak gördük. Bugüne kadar sadece sempozyum kitaplarımızla yer aldığımız yayın faaliyetine yeni bir sayfa açarak doktora ve yüksek lisans tezlerini de bilim insanlarının dikkatine sunmaya başladık. Akademik çalışmaları içerik ve görsellik açısından en kaliteli şekilde araştırmacıyla ve okuyucuyla buluşturmanın çabası içerisindeyiz. Basım ve yayın faaliyetlerimiz Şırnak Üniversitesini her an bir adım ileriye götürme hedefimizin önemli bir parçası olacaktır. Bu vesileyle Şırnak Üniversitesi Yayınlarından eserleri yayınlanan akademisyenlerimize ve eserlerin hazırlık ve baskı süreçlerinde katkı sağlayan yayın birimimize teşekkür ediyorum. Yeni ufuklar açacak yeni kitaplarda buluşmak temennisiyle... Prof. Dr. Mehmet Emin ERKAN Rektör

6 Fevzi RENÇBER Dr. Fevzi RENÇBER, 1983 yılında Adıyaman da doğdu de Adıyaman Merkez İmam-Hatip Lisesi nden mezun oldu de 19 Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nde başladığı lisans tahsilini 2006 da bitirip aynı sene Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Mezhepleri Tarihi Bilim Dalında yüksek lisans tahsiline başladı yılında İstanbul da Mevcut Cem Evleri ve Faaliyetleri adlı tezini hazırlayarak mezun oldu. Aynı yıl İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, İslam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dalında doktoraya başladı yılında Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Mezhepleri Tarihi Ana Bilim Dalına araştırma görevlisi olarak atandı yılında İslam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dalında Adıyaman da Alevîlik adlı tezi vererek bilim doktoru oldu. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ne tarihinde İslam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dalına Yrd. Doç. Dr. olarak atandı yılları arasında Georgetown Üniversitesi nde misafir araştırmacı olarak akademik çalışmalarda bulunan yazar, halen Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde İslam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dalı Başkanı olarak görev yapmaktadır.

7 VII İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...7 KISALTMALAR...9 GİRİŞ...10 A. ALEVİLER ve DİNİ ÖRGÜTLENMELERİ DERGÂHLAR...12 a. Hacı Bektaş-ı Veli Dergâhı...12 b. Abdal Musa Dergâhı DERNEKLER VAKIFLAR...14 a. Anadolu Kültürünü Koruma ve Araştırma Vakfı...14 b. Hacı Bektaş-ı Veli Dergâhı Vakfı...14 c. Hacı Bektaş-ı Veli Eğitim ve Kültür Vakfı...15 d. Semah Kültür Vakfı CEM VE KÜLTÜR EVLERI...16 B. DİĞER ALEVİ ÖRGÜTLENMELERİ AVRUPA ALEVİ BİRLİKLERİ FEDERASYONU ALEVİ-BEKTAŞİ TEMSİLCİLER MECLİSİ BASIN-YAYIN ve SİYASİ ÖRGÜTLENMELERİ...17 BİRİNCİ BÖLÜM ALEVİLİK ve ÖZEL BİR İBADETHANE OLARAK CEM EVİ A. ALEVİLİK...19 B. ALEVİLİK TE CEMEVİ CEM EVİ...22 a. Tasavvuf Terimi Olarak Cem...23 b. İslam Mezhepleri Tarihi Terimi Olarak Cem CEM AYİNİNİN TARİHSEL KAYNAĞI CEM EVİ NEDİR? CEMDE ON İKİ HİZMET CEMDE ERKÂN MALZEMELERİ CEM ÇEŞİTLERİ...39 a. İkrar Verme (Yola Kabul, Nasip Alma) Cemi...39 b. Görgü (Yıl) Cemi...39 c. Abdal Musa (Birlik) Cemi...40 d. Kerbela (Muharrem) Cemi CEM ERKÂNI...43

8 VIII İKİNCİ BÖLÜM İSTANBUL DA MEVCUT CEM EVLERİ ve FAALİYETLERİ A. ADALAR CUMHURİYET EĞİTİM ve KÜLTÜR VAKFI VAKFIN-CEM EVİNİN AMACI ve FAALİYETLERİ...55 a- Sosyal Faaliyetler...56 b- Eğitim Faaliyetleri...56 c- Basın-Yayın Faaliyetleri...57 d- Kültürel Faaliyetler...57 B. CUMHURİYETÇİ EĞİTİM ve KÜLTÜR MERKEZİ VAKFI VAKFIN-CEM EVİNİN AMACI ve FAALİYETLERİ...59 a- Sosyal Faaliyetler...60 b- Eğitim Faaliyetleri...61 c- Basın-Yayın Faaliyetleri...61 d- Kültürel Faaliyetler...61 C. ERİKLİ BABA KÜLTÜR DERNEĞİ DERNEĞİN-CEM EVİNİN AMACI ve FAALİYETLERİ...62 a- Sosyal Faaliyetler...62 b- Eğitim Faaliyetleri...63 c- Basın-Yayın Faaliyetleri...63 d- Kültürel Faaliyetler...63 D. GARİP DEDE TÜRBESİ KORUMA ONARMA ve YAŞATMA DERNEĞİ DERNEĞİN-CEM EVİNİN AMACI ve FAALİYETLERİ...64 a- Sosyal Faaliyetler...64 b- Eğitim Faaliyetleri...65 c- Basın-Yayın Faaliyetleri...65 d- Kültürel Faaliyetler...65 E. GAZİ KÜLTÜR VAKFI VAKFIN-CEM EVİNİN AMACI VE FAALİYETLERİ...66 a- Sosyal Faaliyetler...66 b- Eğitim Faaliyetleri...67 c- Basın-Yayın Faaliyetleri...67 d- Kültürel Faaliyetler...68 F.HACI BEKTAŞ VELİ ANADOLU KÜLTÜR VAKFI VAKFIN-CEMEVİNİN AMACI ve FAALİYETLERİ...68 a- Sosyal Faaliyetler...70 b- Eğitim Faaliyetleri...71

9 c- Basın-Yayın Faaliyetleri...71 d- Kültürel Faaliyetler...72 G. HACI BEKTAŞ-I VELİ KÜLTÜR ve TANITMA DERNEĞİ DERNEĞİN-CEM EVİNİN AMACI ve FAALİYETLERİ...73 a- Sosyal Faaliyetler...73 b- Eğitim Faaliyetleri...74 c- Basın-yayın Faaliyetleri...74 d- Kültürel Faaliyetler...74 H. HAYDAR EREN KÜLTÜR ve EĞİTİM VAKFI (AYDINLI CEM EVİ) VAKFIN-CEM EVİNİN AMACI ve FAALİYETLERİ...75 a- Sosyal Faaliyetler...76 b- Eğitim Faaliyetleri...77 c- Basın-Yayın Faaliyetleri...77 d- Kültürel Faaliyetler...77 İ. KARACAAHMET SULTAN KÜLTÜRÜNÜ TANITMA, YAŞATMA, DAYANIŞMA ve TÜRBESİNİ ONARMA D E R N EĞ İ DERNEĞİN-CEM EVİNİN AMACI ve FAALİYETLERİ...78 a- Sosyal Faaliyetler b- Eğitim Faaliyetleri...80 c- Basın-Yayın Faaliyetleri...80 d- Kültürel Faaliyetler...81 J. KARTAL CEM EVİ VAKFI VAKFIN-CEM EVİNİN AMACI ve FAALİYETLERİ...81 a- Sosyal Faaliyetler...81 b- Eğitim Faaliyetleri...82 c- Basın-Yayın Faaliyetleri...82 d- Kültürel Faaliyetler...82 K. PİR SULTAN ABDAL KÜLTÜR DERNEĞİ DERNEĞİN-CEM EVİNİN AMACI ve FAALİYETLERİ...83 a- Sosyal Faaliyetler...85 b- Eğitim Faaliyetleri...85 c- Basın-Yayın Faaliyetleri...85 d- Kültürel Faaliyetler...85 L. SARIGAZİ KÜLTÜR DERNEĞİ DERNEĞİN-CEM EVİNİN AMACI ve FAALİYETLERİ...86 IX

10 X a- Sosyal Faaliyetler...86 b- Eğitim Faaliyetleri...87 c- Basın-Yayın Faaliyetleri...87 d- Kültürel Faaliyetler...87 M. ŞAHKULU SULTAN KÜLLİYESİ MEHMET ALİ HİLMİ DEDEBABA ARAŞTIRMA-EĞİTİM ve KÜLTÜR VAKFI VAKFIN-CEM EVİNİN AMACI ve FAALİYETLERİ...88 a- Sosyal Faaliyetler...88 b- Eğitim Faaliyetleri...89 c- Basın-Yayın Faaliyetleri...89 d- Kültürel Faaliyetler...89 SONUÇ...90 KAYNAKÇA...95

11 XI ÖNSÖZ Alevîler ve Alevîlik gerek faaliyetleri ve gerekse taşıdığı misyon bağlamında ülkemizde çokça tartışılan sosyal bir gerçekliktir. Son yıllarda medyadaki tartışmalar dikkatleri "Alevîler" üzerine çekmiştir. Alevîler dini bir grup/cemaat olmasına rağmen ülkemizdeki diğer dini cemaat/grupların aksine açık siyasi söylemlerde bulunabilmektedirler. Alevîler düşünsel alt yapısında dini ve kültürel yapıları çok iyi sentezlediği için sosyal değişime çok hızlı entegre olabilen bir gruptur. Bu sebeple "Alevîliğin" kültürel bir fraksiyon mu yoksa dini bir cemaat mi olduğu da sıkça gündeme gelmektedir. Her şeye rağmen Alevîliğin omurgasını Türk kültürüyle sentezlenmiş İslam düşüncesi oluşturmaktadır. Bu sebepledir ki medyada Alevîlerin dini yaşamları ve siyasal görüşleri sıkça tartışılmaktadır. Çoğunlukla da kesin bir sonuca varılmaksızın toplumsal bilinçte şüpheler uyandıran söylemler ile bu programlar son bulmaktadır. Bu endişelerden hareketle biz bu çalışmamızı ülkemizin en büyük metropolü olan İstanbul da gerek iş dünyasında ve gerekse sosyal hayatta ciddi bir yoğunluğa sahip "Alevîler" ve Alevîliğe özgü bir müessese olan "Cem Evleri" üzerine yaptık. Giriş kısmında çalışmanın konusu, amacı, metodu, yöntemi hakkında; ayrıca Alevî örgütlenmesinde gerek yurt içi gerek yurtdışında ayrı bir öneme sahip olan dergâhlar, dernekler, cem evleri, kültür evleri ve diğer Alevî örgütlenme şekilleri hakkında genel bir bilgi verdik. Birinci bölümde Alevîliğin ne anlama geldiği üzerinde durduk ve Alevîliğin ortaya çıkışına etki eden dini, sosyal, kültürel, siyasal faktörleri incelemeye çalıştık. Bu bağlamda

12 XII Alevîlik ile aynı düzlemde değerlendirilen "Kızılbaşlık" konusuna değindik. Yüzeysel olmakla beraber genel bir şekilde bilinmesinde fayda mülahaza ederek Alevîlerin ülkemizde hangi illerde yoğunlaştığını gösteren bir demografik dağılım verdik. Konumuz genel olarak cem evleri olduğu için Alevîliğin siyasal yapısına değinmedik. Çalışmamızda genel manada "Alevîlik öğretisi ve cem" üzerine; özel manada da İstanbul da Mevcut Cem Evleri ve Faaliyetleri ile yerine getirdikleri fonksiyonlarını tespit etmeye çalışıp "Alevîlikte Cem" geleneğini inceledik. Bu bağlamda cemin literal ve teknik anlamı, tarihsel gelişimi, yapısı ve İslam Mezhepleri Tarihi açısından yeri ve değerini tartıştık. Daha sonra "Cem Evi" üzerinde durduk. Cem evinin İslam geleneğindeki yeri üzerine araştırmalar yaptık ve bugün cem evlerinin mimari ve fonksiyonel yapısı üzerinde durduk. Bunun yanında cem evlerinde yapılan dini-kültürel erkân ve ritüeller ve bunların formlarını inceledik. İkinci bölümde İstanbul un çeşitli yerlerine dağılmış, toplumun sosyal bütünleşmesine, eğitimine ve Alevîler arası iletişimi organize etmeye çalışan, içinde cem ayinlerinin yapıldığı, on üçü merkez olmak üzere çeşitli Alevî vakıf ve dernekleri inceledik. Bu bağlamda vakıf ve derneklerin nerede ve ne zaman kuruldukları, vakıf senedi, dernek tüzükleri, kurucuları, amaçları, eğitim faaliyetleri, toplumun genelini kapsayan organizasyonları, kendi müntesiplerine yönelik çalışmaları, basın yayın faaliyetleri ile kültürel faaliyetleri araştırdık. Ayrıca bu vakıf ve derneklere bağlı İstanbul da ve İstanbul dışında faaliyet gösteren diğer vakıf ve dernekler hakkında kısaca bilgi verdik. Bu çalışmamızda, cem evleri incelenmeye çalışılmış ve cem evlerinin yüklendikleri kültürel, ekonomik, eğitsel ve sosyal işlevler, söz konusu somut örnekler üzerinden açıklanmaya çalışılmıştır.

13 XIII Yapmış olduğumuz bu çalışmada görüşme talebimize olumlu cevap vererek bize yardımcı olan bütün Alevî vakıf ve dernek yöneticilerine, yine çalışmamıza yardımcı olan ikinci şahıslara şükran borçluyum. Özellikle de bu çalışmanın meydana gelmesine yardımcı olup tavsiyelerini, hoşgörüsünü, bilgi ve tecrübelerini esirgemeyerek bizzat ilgilenen saygıdeğer hocam ve tez danışmanım Prof. Dr. Mustafa ÖZ Bey e sonsuz teşekkür ederim. Yine çalışmanın yapılanmasında katkılarını esirgemeyen, yönlendirme ve değerlendirmeleriyle çalışmaya katkı sağlayan Şırnak Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Mehmet Emin Erkan, Şırnak Üniversitesi Genel Sekreteri Doç. Dr. İbrahim Baz, Doç. Dr. Hasan Özalp, Doç. Dr. Abdulmuttalip Arpa, Prof. Dr. Ahmet Turan ve Prof. Dr. Mazlum Uyar, Prof. Dr. Mehmet Dalkılıç, değerli fikirleriyle yardımcı olan meslektaşım Dr. Kasım Ertaş, Dr. Ahmet Yasin Tomakin, Dr. Muzaffer Barlak a minnettar olduğumu ifade etmeliyim. Bütün bu çalışma yoğunluğum içerisinde sevgisini ve manen desteğini her zaman yanımda hissettiğim eşim Fatma Zehra Rençber ve oğlum Eymen Bera Rençber e minnettar olduğumu ifade etmeliyim. Ayrıca ilkokul öğretmenim Osman Filik e; Adıyaman İmam Hatip Lisesi ndeki değerli hocalarıma Muzaffer Şimşek ve Mehmet Altındal Beylere; 19 Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ndeki hocalarıma, ilim yolunda yetişmemde maddi ve manevi fedakârlıklarda bulunan aileme ve değerli arkadaşlarıma şükranlarımı, saygılarımı ve sevgilerimi sunarım. Fevzi RENÇBER ŞIRNAK 2018

14 XIV KISALTMALAR a.g.e. Adı geçen eser a.g.m. Adı geçen makale bkz. Bakınız C. Cilt dmr. Demirbaş no DİA Diyanet İslâm Ansiklopedisi haz. Hazırlayan nr. Numara OM Osmanlı Müellifleri r. Rumî s. Sayfa S. Sayı tıp. Tıpkıbasım tsz. Tarihsiz TTK Türk Tarih Kurumu v. Vefat yılı Yay. Yayınevi

15 1 GİRİŞ Ali severlik, Ali yandaşlığı ve Ali nin soyundan gelenler anlamlarına gelen Alevî kelimesi "Ali" isminden sonra "vî" nisbet ekinin getirilmesi ile oluşmuştur. Alevî kelimesinin Türkçe karşılığı; Ali taraflısı, Ali soyundan gelen ve Alevîliği benimseyen kimse demektir. 1 Genel olarak Hz. Ali ye bağlı olanlara, Alevî inanç ve öğretisini benimseyenlere verilen isimdir. Bu anlamıyla Alevîlik, Ali ye bağlı tüm mezhep ve tarikatların genel adıdır. Bektaşîliğe gelince; kökeni Alevîliğe dayanmakla birlikte Hacı Bektaş-ı Veli nin yeni bir yorumu ile söz konusu Alevîliğin Anadolu da yaygınlaşan uzantısıdır. Bu kolda mistik ve hümanist taraf ağır basar ve Hacı Bektaş-ı Veli nin adı ile anılır. Daha açık bir deyişle ifade etmek gerekirse Bektaşîlik, Alevîliğin Anadolu yorumudur diyebiliriz. Anadolu halk kültürü ve inançlarının özünü ve ruhunu oluşturan, Alevîlik-Bektaşîlik ya da Kızılbaşlık, her üç kavram da aynı öğretiyi, aynı inanç ve yaşam felsefesini ifade etmektedir. 2 Araştırmamızın konusu bugün fonksiyonları tartışılan cem evlerini incelemek, İstanbul da mevcut cem evleri ve faaliyetlerini, fonksiyonlarını araştırmamızın ana konusunu oluşturmaktadır. Bu bağlamda günümüzde çokça tartışılan cem evleri meselesini, Türkiye de en fazla cem evinin bulunduğu İstanbul da mevcut cem evleri ve faaliyetlerini dikkate alarak ve alana inilerek bir çözüm üretebilmektir. 1 Harun Yıldız, Anadolu Alevîliği Amasya Yöresi Bağlamında Bir İnceleme, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014, s ; Cenksu Üçer, Tokat Yöresinde Geleneksel Alevîlik, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005, 35-72; Ahmet Yaşar Ocak, "Alevî", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, II, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1989, s Ali Duran Gülçiçek, Her Yönüyle Alevîlik (Bektaşîlik, Kızılbaşlık) ve Onlara Yakın İnançlar, Köln: Anadolu Etnografyası Araştırma ve Kültür Merkezi Yay., 2004, c.1, s. 38.

16 2 İstanbul da bulunan cem evleri ve faaliyetlerini tespit ederken de cem evlerinin ne zamandan beri kurulmaya başladığını, kimler tarafından kurulduğunu, kurulan bu cem evlerinin amaçlarının neler olduğunu, cem evlerinin tarihsel kaynağını ve tarihi seyrini ortaya koymaya çalıştık. Bundan başka cem ve cem evi arasındaki terimsel ve kavramsal ilişkiyi de açıklamaya çalıştık. Amacımız bugün cem evleri hakkında zihinlerdeki sorulara elimizden geldiğince cevap verebilmektir. Çalışmamızın bugün özellikle tartışılan cem evlerinin yapısı, hukuki ve dini konumu, tarihi seyri, İstanbul da Mevcut Cem Evleri ve Faaliyetlerini açıklaması ve şu ana kadar doğrudan cem evi meselesini araştıran müstakil bilimsel bir çalışmanın olmaması bakımından ayrı bir önemi olduğunu ifade etmek gerekir. Çalışmamız Alevîlik hakkında bilgi veren klasik kitaplardan, Alevîlerce temel kaynak olarak kabul edilen kitaplardan, uluslararası sempozyumlardan, İslam Mezhepleri Tarihi alanında önemli sayılan belirli kaynaklardan, cem evleri hakkında yapılmış sosyolojik araştırmalardan, son dönemde Alevîlik üzerinde araştırma yapan araştırmacı yazarların eserlerinden, İstanbul da bulunan cem evleri yöneticileri ve dedelerle yapılan mülakatlar ve gözlemlerimizden meydana gelmiştir. Ayrıca çalışmamızda birçok ansiklopedi maddesinden ve sözlüklerden de istifade edilmiştir. A. ALEVİLER ve DİNİ ÖRGÜTLENMELERİ Tarihi sürece genel olarak baktığımız zaman Alevî örgütlenmesinin XIII-XV. yüzyıllardan itibaren başladığını ve bazen ivme kazandığı bazen de durgunlaştığını ve nihayetinde günümüze kadar ulaştığını görmekteyiz. Tarihi süreç içerisinde değişik sebeplerden dolayı zaman zaman Alevî örgütlenmelerinin

17 3 yaygın olduğunu bazen de siyasal ve sosyal sebeplerden dolayı aksadığını müşahede etmekteyiz. XIII-XV. yüzyıllardaki ciddi hareketlilikten sonra XVI. asırdan itibaren içe kapanan Alevîler 3 resmi otorite ile bazen uyum içinde bazen de mücadele içinde yaşaya gelmiş ve Cumhuriyetin kuruluşuna destek vermişlerdir. Cumhuriyetten sonra 1930 ve 1937 de Dersim de ayaklanma vuku bulmuştur. Son ayaklanma Eylül 1937 de bastırılabilmiştir lerden sonra kırsal kesimden şehir merkezlerine göçler başlamış, bu göçler yoğun olarak 1970 li yılların sonlarına kadar devam etmiştir. Siyasi olarak bir ara DP ye yönelen Alevîler çok geçmeden dönüş yapmış, bu partiye karşı gerçekleşen 27 Mayıs darbesini desteklemişlerdir anayasasından yararlanarak bazı küçük çaplı dernekler kurmaya başlamış, 1966 da Birlik Partisi ni tesis etmiş, arasında Türkiye de yükselen sol hareketlere katılmışlardır de yüzden fazla kişinin öldüğü Kahramanmaraş olayları, 1980 de en az 25 kişinin öldüğü Çorum olayları meydana gelmiştir darbesinden sonra dernek kurma çalışmalarını artıran Alevîler özellikle otuz yedi kişinin öldüğü Sivas olayları ile 1995 te on sekiz kişinin ölümüne yol açan İstanbul da Gazi Mahallesi 4 olaylarından sonra örgütlenmeye büyük hız vermişlerdir. 5 Geçmişte ve günümüzde Alevî örgütlenmeleri farklı biçimlerde meydana gelmiş, dönemin koşullarına göre birliklerini sağlamak için uygun zeminde örgütlenmeye devam etmişlerdir. Alevî örgütlenmeleri dini ve siyasal örgütlenme şeklinde meydana gelmiştir. Alevîler dini örgütlenmelerini tarihi seyir içerisinde dergâhlar, dernekler ve cem evleri kurarak 3 Ayrıntılı bilgi için bkz. Saim Savaş, XVI. Asırda Anadolu'da Alevîlik, Ankara: Vadi Yay., Ayrıntılı bilgi için bkz., F. Tamaşa Dural, Alevîler ve Gazi Olayları, İstanbul: Ant Yay., İlyas Üzüm, Günümüz Alevîliği, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yay., 1997, s. 29.

18 4 şekillendirmiş ve günümüze kadar varlıklarını sürdürebilmişlerdir. 1. DERGÂHLAR Dergâhlar geçmişte Alevî örgütlenmesinde en önemli paya sahip olan kurumlardır. Özellikle Osmanlı döneminde faaliyet gösteren bu kurumlar bugün çok az sayıda olmakla beraber hala varlıklarını devam ettirmektedir. Özellikle tekke ve zaviyelerin Cumhuriyet döneminde kapanmasından sonra dergâhlar da kapatılmıştır. Bu dergahların işlerliği sona erdirilmekle birlikte mevcut olan yapılar Cumhuriyet döneminde eski şekline uygun olarak restore edilmiştir ve bugün bazı Alevî vakıf ve derneklerince kullanılmaktadır. Şahkulu Sultan, Karacaahmet Sultan, Garip Dede, Hacı Bektaş-ı Veli vb. dergâhlar bununla ilgili ilk akla gelen örneklerdir. Bu dergahlardan varlığını devam ettiren ve önemli olanlarından bazılarını inceleyeceğiz. a. Hacı Bektaş-ı Veli Dergâhı Hicri 606 (1209) senesinde doğan bilahare Horasan dan gelen ve 669 (1271) yılında vefat eden Hacı Bektaş-ı Veli ye nispet edilen dergâh, onun hayatını geçirdiği Nevşehir e bağlı eski adıyla Sulucakarahöyük, bugünkü adıyla Hacıbektaş ilçesindedir. Bazı fasılalar dikkate alınmazsa XIII. asırdan beri fonksiyonuna devam edegelen dergâh, gerek "yol"un kurucusunun ismini taşıması, gerekse tarihi geçmişinden dolayı Alevîlikte en önemli dergâhtır. Her yıl 16 Ağustos ta Hacı Bektaş-ı Veli yi Anma Şenlikleri düzenlenir ve Türkiye nin dört bir yanından gelen Alevîler dergâhı ziyaret ederler. Geleneksel, uluslararası anma şenlikleri halen düzenlenmektedir. 6 6 Üzüm, Günümüz Alevîliği, s

19 5 b. Abdal Musa Dergâhı XIV. yüzyılda Kadıncık Ana nın yanında kalan Orhan Gazi zamanında Bursa nın fethinde yararlılıkları dokunan yeniçeriliğin kurulmasında payı olan Abdal Musa, Antalya nın Elmalı ilçesindeki Tekke Köyü ne gelmiş ve burada zaviyesini kurmuştur. Ona nispet edilen Abdal Musa Dergâhı altı yüz yıllık geçmişe sahiptir. Alevîlerce Hacı Bektaş Dergâhından sonra en kutsal yer sayılan dergâh, her yıl düzenlenen Abdal Musa törenlerinde binlerce Alevî tarafından ziyaret edilir. 7 Her yıl 4-5 Haziran tarihleri arasında Abdal Musa anma törenleri düzenlenmektedir. Bugün Alevîlerin en çok ziyaret ettikleri dergâhlardan bir tanesidir. Yukarıda belirttiğimiz dergâhların dışında bugün bilinen pek çok dergâh gerek yurt içinde gerekse yurt dışında bulunmaktadır. Bunlar genellikle Osmanlı zamanında kurulan Alevîlerin ve Bektaşîlerin dini ritüellerini yaptıkları, Osmanlı için fetihlerde yararlıkları olan dergâhlardır. Bu dergâhlardan Şahkulu Sultan Dergâhı, Karacaahmet Sultan Dergâhı, Hamza Baba Dergâhı, Şücaeddin Veli Dergâhı, Karadutlu Dergâhı, Masumlar Dergâhı, Hüseyin Gazi Dergâhı, Banun Sultan Dergâhı, Ahi Evran Dergâhı, Nureddin Baba Dergâhı, Said Emre Dergâhı, Babalar Dergâhı, Geyikli Baba Dergâhı, Kelami Dergâhı, Yatağan Baba Dergâhı, Seydim Sultan Dergâhı, Teslim Sultan Dergâhı Anadolu da bulunan belli başlı dergâhlardır. Balkanlar da ve Orta Asya da da birçok dergâh bulunmaktadır. 8 7 a.g.e., s Ayrıntılı bilgi için bkz. Üzüm, Günümüz Alevîliği, s

20 6 2. DERNEKLER Alevî örgütlenmesi içinde yer alan diğer bir kurum ise Alevî dernekleridir. Alevî dernekleri arasında en çok göze çarpan ve en çok faaliyet yapanları arasında gerek yurt içinde gerek yurtdışında en fazla şubesi bulanan Hacı Bektaş-ı Veli Dernekleri, Pir Sultan Abdal Dernekleri, Pir Sultan Abdal Canlar Derneği ve çeşitli illerde bulunan dernekler sayılabilir. Özellikle Alevîlerin kendi kurumlarını kurmakta zorlandıkları dönemlerde dernekler Alevî örgütlenmeleri için yasal bir zemin oluşturmuştur. Özellikle cem evi kavramının kullanılamadığı dönemlerde dernekler Alevî örgütlenmesi içinde en büyük paya sahip olmuşlardır. Derneklerin kuruluşu 1980 yıllarından itibaren daha fazla yoğunlaşmıştır. Özellikle yurt dışında bulunan Alevîlerin örgütlenmeleri sonucu Türkiye de de benzer kurumlar kurulmuştur. Bugün Alevîler nasıl serbestçe cem evi kurabiliyorlarsa o günlerde de Alevîler dini ritüellerini vb. faaliyetlerini dernekler çatısı altında yapmışlardır. Bunun dışında değişik şehirlerde kurulan Alevî dernekleri de mevcuttur. Bunlar dernek adı altında hala faaliyetlerini devam ettirmektedirler. Hüseyin Gazi Derneği, Hacı Bektaş Veli Kültür ve Tanıtma Dernekleri, Garip Dede Derneği, Garip Musa Kültür Derneği, Kızılırmak Köy Dernekleri Meclisi, Halk Ozanları Derneği, Umut Kültür Sanat ve Yardım Derneği, Kayseri Hacı Bektaş-ı Veli Kültürünü Araştırma, Yaşatma ve Dayanışma Derneği, Beykoz Erenler Derneği, Şücaaddin Veli Turizm ve Tanıtma Derneği, Niksar Hacı Bektaş-ı Veli Eğitim ve Kültür Derneği, Anadolu Kültür ve Görgü Derneği, Alevî Bektaşî Kültürünü Tanıtma Derneği, Aşık Veysel Kültür Derneği vb. dernekler değişik şehirlerde faaliyetlere devam etmektedirler.

21 7 3. VAKIFLAR Alevî örgütlenmesine baktığımız zaman vakıf adı altında da Alevîlerin örgütlendiklerini görmekteyiz. Vakıfların Alevî örgütlenmesi içinde payı büyüktür. Bugün aktif olarak devam eden vakıflar bulunmakla beraber geçmişte çeşitli sebeplerden dolayı kapatılan vakıflar da mevcuttur. Alevîler tarafından kurulan ve bugün faaliyet gösteren başlıca vakıflardan bazıları aşağıda belirtilmiştir. a. Anadolu Kültürünü Koruma ve Araştırma Vakfı 1992 yılında Ankara da kuruldu. Vakfın amacı, Anadolu kültürlerini köken kültürü bazında araştırmak, geliştirmek, yaymak, korumak ve diğer kültürlerle ilişkilerini ortaya çıkarmaktır. 9 Bugün hala aktif olarak faaliyet göstermektedir. Kültür Bakanlığı ile beraber çeşitli organizasyonlar yapmaktadır. b. Hacı Bektaş-ı Veli Dergâhı Vakfı Nevşehir in Hacıbektaş ilçesinde bulunan Hacı Bektaş-ı Veli Dergâhı hem resmi anma günlerinde hem de normal zamanlarda giderek hızlanan bir seyirle ziyaretçi akınına uğramaktadır. Özellikle resmi anma günlerinde binlerce insan ilçeye gelmekte ve bunların konaklama ve diğer ihtiyaçlarının karşılanması problem teşkil edecek boyutlara ulaşmıştır. Vakıf, 1995 yılında Hacıbektaş a gelen ziyaretçilerin ihtiyaçlarını karşılamada yardımcı olmak, tarihi yerleri işletmeye açarak o yerlerin tanıtımını yapmak amacıyla kurulmuştur. 10 Bugün vakıf, resmi anma günlerinde Kültür Bakanlığı ile beraber ortak çalışmalar yapmakta ve yerli-yabancı 9 Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, Sivil Toplum Kuruluşları Rehberi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 1996, s Üzüm, Günümüz Alevîliği, s

22 8 ziyaretçilerin akınına uğramaktadır. Hacı Bektaş-ı Veli den dolayı Alevîlerce kutsal kabul edilen ziyaret yerlerinden birisidir. Bu sebeple vakıfın ihtiyaçları ve gelen ziyaretçilerin ağırlanması gibi ihtiyaçlar karşılanmaktadır. c. Hacı Bektaş-ı Veli Eğitim ve Kültür Vakfı Vakıf 1995 yılında Niksar da (Tokat) kurulmuştur. Vakfın amacı; Anadolu kültür mozaiği içinde milletin birlik ve beraberliğini sağlamak, vatanın bölünmez bütünlüğünü pekiştirmek, halk arasında var olan yanlış anlayışları sona erdirmek, bunun yerine karşılıklı sevgi, saygı ve hoşgörüyü hâkim kılmak, Hacı Bektaş-ı Veli nin felsefesini, yaşamını, yaşam anlayışı ve değer yargılarını, kültürünü, birikimini, düşünce törelerini, İslam tasavvufunu yurt çapında tanıtmak biçiminde özetlenmiştir. 11 d. Semah Kültür Vakfı Bu vakıf, adını cem ayinlerinin belli bir aşmasında kadın ve erkek canların bağlama ile çalınan ezgiler eşliğinde dönmeleri anlamına gelen semahtan alır. Vakfı kurma faaliyetlerine 1989 da başlanmıştır. Ancak vakıf senedinde, vakfın amaçları içerisinde yer alan "Alevî kültürünü yaymak ve tanıtmak" ifadesinin medeni kanundaki Belli bir ırk veya cemaat mensuplarını desteklemek gayesi ile kurulan vakıfların tesciline karar verilemez. hükmü gereği resmi anlamda kurulamamış, uzun süren mahkemeler ve itirazlar sonunda geçtiğimiz günlerde resmi onay alabilmiştir. Vakfın altı şubesi bulunmaktadır. 12 Bunların dışında Alevî ve Bektaşîler tarafından kurulan değişik yerlerde vakıflar da bulunmaktadır. Bu vakıflar küçük olmakla beraber faaliyetlerine devam etmektedirler. Bu vakıflar; 11 a.g.e., s a.g.e., s. 47.

23 9 Pir Sultan Abdal 2 Temmuz Kültür ve Eğitim Vakfı, Ehl-i Beyt İnanç Eğitim ve Kültür Vakfı, Eskişehir Hacı Bektaş Veli Anadolu Kültür Vakfı, Alevî-Bektaşî Eğitim ve Kültür Vakfı, Cumhuriyetçi Eğitim Vakfı, Anadolu Erenleri Kültür ve Sanat Vakfı, Aydost Vakfı, Ozanlar Vakfı, Kayseri Hacı Bektaş-ı Veli Kültürünü Araştırma Vakfı ve Tuncelililer Vakfı olmak üzere Alevîler tarafından kurulan ve faaliyetlerine devam eden vakıflardır. 4. CEM VE KÜLTÜR EVLERİ Diğer bir örgütlenme şekli ise cem evi adı altında Alevîler tarafından kurulan kurumlardır. Tezimizin konusu bu kurumların tarihsel kökeni, kuruluş gerekçeleri ve yapılanma sürecini anlatmaktadır. Bunların dışında sosyal, siyasal şekilde, görsel ve sesli medyada birçok örgütlenme faaliyetleri de olmuştur. B. DİĞER ALEVİ ÖRGÜTLENMELERİ 1. AVRUPA ALEVİ BİRLİKLERİ FEDERASYONU 1970 lerden sonra çalışmak için yurt dışına giden Alevîler, gittikleri yerlerde kendi dernek ve federasyonlarını kurarak örgütlenmeye çalışmışlardır. Bu çalışmalar Türkiye deki dernek, vakıf, kültür evleri ve cem evlerinin kurumsal manada temelinin oluşturulmasında esin kaynağı olmuştur. Adından anlaşılacağı üzere Avrupa Alevî Birlikleri Federasyonu, Alevî toplumunun yurt dışı örgütlenmesini ifade etmektedir. Federasyonun temeli en çok Türk işçisi bulunan Almanya da atılmıştır yılında Almanya nın Mainz şehrinde yaklaşık on iki dernekle kurulan Almanya Alevî Birlikleri Federasyonu 30 Ekim 1993 te kırk bir derneğin katılımıyla üç genel kongresinden sonra Avrupa nın diğer ülkelerindeki Alevî

24 10 derneklerinin de katılımıyla Avrupa Alevî Birlikleri Federasyonunu oluşturmuştur. Belirtilmelidir ki, başta Almanya olmak üzere Avrupa da bulunan bütün Alevî-Bektaşî dernekleri bu federasyona dâhil değildir. Esasında Türkiye deki derneklerde olduğu gibi Avrupa da bulunan dernekler arasında da ciddi farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklardan meydana gelen sürtüşme ve mücadeleler halen sürmektedir. Şüphesiz bu; derneklerin dünya görüşü, Alevîlik yorumu ve etnik farklılıklarından kaynaklanmaktadır ALEVİ-BEKTAŞİ TEMSİLCİLER MECLİSİ İlk olarak 1994 yılında "yurt içinde ve yurt dışında yaşayan bütün Alevîleri temsil etmek" gibi çok iddialı biçimde başlayan Alevî-Bektaşî temsilciler meclisi teşebbüsü birçok Alevî teşekkülünün itirazı ile karşılaşmış ve yaşanan olumlu- olumsuz gelişmelerden sonra 24 Aralık 1995 genel seçim süreciyle birlikte son bulmuştur. 3. BASIN-YAYIN ve SİYASİ ÖRGÜTLENMELERİ Alevî örgütlenmesinde etkin bir yere sahip olan diğer gelişmeler şunlardır: Alevîlerin Sesi Dergisi, Cem Dergisi, Nefes Dergisi, Kervan Dergisi vb. dergiler yazılı medyada etkili olmaya çalışan ve bir manada Alevîlerin sesi olmak için uğraş veren dergilerdir. Ayrıca Alevîler televizyon ve radyo aracılığıyla da seslerini duyurmaya çalışmaktadırlar. Alevîler tarafından kurulan çeşitli siyasi partiler bulunmakla beraber bunlar zaman içinde kapanmıştır. Alevîler bazen sağ, bazen de sol partiler içinde tutunmaya çalışmışlardır Üzüm, Günümüz Alevîliği, s Ayrıntılı bilgi için bkz. M. Talat Uzunyayla, Alevî İnanışı ve Siyasal Alevîlik, İstanbul: Beka Yay., s

25 11 Genel olarak baktığımızda Alevî örgütlenmeleri geçmişte dergâhlar kurularak devam etmekteydi. Cumhuriyet döneminde tekke ve zaviyelerin kapatılmasıyla dergâhlar kapatıldı. Bu süreç içerisinde Alevî ve Bektaşîler, bulundukları yerlerde Alevîlerin rahat olarak dini ritüellerini yapacakları köy odaları, meydan evleri vb. ortamlar kurmaya devam etmişlerdir. Özellikle büyük şehirlerde artan Alevî topluluğunun bu ihtiyaçlarını şehirlerde de devam ettirebilmek için dernek, vakıf, cem evi, kültür evleri kurmuşlar ve bu imkânı elde etmek istemişlerdir den beri dernek, vakıf ve cem evlerinin sayısı hızlı bir şekilde artmıştır. Bu yapılanma günümüzde etkin bir şekilde devam etmektedir. Bu kurumlar sayesinde Alevîler gerek yurt içinde gerekse yurt dışında değişik şekillerde kendi inanç ve kültürlerini yayma, tanıtma, koruma, yetişen gençlere öğretme konusunda imkân sahibi olmuşlar. 15 Ayrıntılı bilgi için bkz. Necdet Subaşı, Alevî Modernleşmesi: Sırrı Faş Eylemek, Ankara: Kitabiyat Yay., 2005.

26

27 BİRİNCİ BÖLÜM ALEVîLİK ve ÖZEL BİR İBADETHANE OLARAK CEM EVİ

28

29 Alevi li k ve Özel Biṙ İbadethane Olarak Cem Evleri 15 A. ALEVİLİK Aslı Arapça olan ve çoğulu Alevîyye ve Alevîyyun şeklinde kullanılan "Alevî" kelimesi, sözlükte "Ali ye mensup", "Ali ye ait" ve "Ali soyundan gelen" anlamlarına gelmektedir. 1 Terim olarak ise bu kelimeye siyasi, tasavvufi ve itikadi açıdan çeşitli anlamlar yüklenmiştir. 2 Özellikle bizi burada ilgilendiren siyasi ve itikadî anlamları içinde barındıran tanım olacaktır. 3 Hz. Muhammed in vefatından sonra hilafetin Hz. Ali nin hakkı olduğunu ve diğer halifelerin bu hakkı gasp ettiğini ileri süren, dolayısıyla Hz. Ali taraftarları olarak bilinen, Hz. Ali nin kişiliği, yüceliği, cömertliği, Ehl-i Beyt ten oluşunu öne süren, ona saygı ve sevgi duyulması gerektiğini söyleyen, bu sevgisinde aşırılığa giden, On İki İmam ı Hz. Ali nin varisleri olarak gören, dini lider olarak kabul eden topluluklara Alevî denilmiştir. 4 Alevîler için, On İki İmam dini ve siyasi lider olarak kabul edilir. 5 Ehl-i Beyt kavramı Alevî ve Bektaşîliğin özünü teşkil etmektedir. Alevîlik ve Bektaşîlik Ehl-i Beyt e bağlılığın toplumsal tezahürü olarak değerlendirilebilir. 6 1 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ahmet Yaşar Ocak, "Alevî", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, II, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1989, s Bkz., Cenksu Üçer, Tokat Yöresinde Geleneksel Alevîlik, Ankara: Ankara Okulu Yay., 2005, s Tasavvufi anlamı için bkz. Süleyman Uludağ, "Alevîyye", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, II, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1989, s On İki İmam ın dini lider oluşu ve mezhepleşme süreci hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Mustafa Öz, İslam Mezhepleri, İstanbul: Ensar Nşr., 2005, s ; Mazlum Uyar, İmamiyye Şiası nda Düşünce Ekolleri Ahbarilik, İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2000, s ; aynı yazar, Şii Ulemanın Otoritesinin Temelleri, İstanbul: Kaknüs Yay., 2004; Ethem Ruhi Fığlalı, Mezhepler Arsındaki Farklar, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2005, s Şiî lerin inancına göre imamlar meşruiyetlerini Allah tarafından seçilmiş olmalarından alırlar. İmamlar, ilâhî nur ve bâtını bilgilerle desteklenen, her türlü günahtan arınmış olan ve toplumu hem siyasî hem dinî açıdan yönetmeye ve yönlendirmeye salahiyetleri bulunan; buna karşılık dinî ve hukukî sorumlulukları bulunmayan, âdeta insanüstü, siyasî ve ruhanî bir lider olarak karşımıza çıkmaktadırlar 6 Ehl-i Beyt kavramı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Mustafa Öz, "Ehl-i Beyt", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, X, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1994, s

30 16 Fevzi RENÇBER Türkmen boyları İslamiyet i din olarak seçmiş, kendi inanç ve geleneklerini İslamiyet le birleştirmişlerdir. 7 Şiilik, Hurufilik ve Bâtıniliğin etkisiyle de Anadolu da kendilerine özgü İslami bir anlayış, yaşayış biçimi, düşünce ve inanç sistemi oluşturan topluluklara "Alevîler" denilmiştir. 8 Kızılbaş adı, X. yüzyıldan itibaren İslâmiyet i kabul etmeye başlayan ve bu yeni dini Önceki birtakım inanç ve gelenekleriyle kendilerine has biçimde bağdaştıran konargöçer Türkmen oymakları için değişik coğrafya ve dönemlerde kullanılan çok sayıdaki isimlerden biridir. Bu adın eski Türkler de bir baş giysisi olan kızıl börkle ilgili olduğu, siyah başlık giyen bir Türk zümresinin Karapapak veya Kara-kalpak, Kıpçaklar dan bir bölümün Kara-börklü, Buhara mektebine mensup bir sûfî geleneğinin yeşilbaş adıyla anıldığı bilinmektedir. Önceleri bütün Türkmen oymakları kızıl börk giydiği halde yaygın İslâmî anlayışa mensup kesimlerin zamanla kızıl börkü terk etmesi üzerine sonraları Alevî adıyla anılacak zümrelere Kızılbaş denilmeye başlandığı ifade edilmektedir. 9 Kızılbaş isminin belirli bir dinî ve sosyal grubu nitelemek üzere ilk defa ne zaman kullanıldığına dair kesin bir kayıt yoksa da ağırlık kazanan görüşe göre bu kullanım XV. yüzyılın son çeyreğinden itibaren ortaya çıkmıştır. Safevî Devleti nin kurucusu Şah İsmail in babası Şeyh Haydar (ö.894/1488) büyük bölümünü Azerbaycan ve Doğu Anadolu Türkmen boylarının oluşturduğu taraftar kitlesine kendilerini diğerlerinden ayırmak için her biri 7 Ayrıntılı bilgi için bkz. Cemal Şener, Alevîlik Olayı: Toplumsal Bir Başkaldırının Kısa Tarihçesi, İstanbul: Etik Yay., 2004, s ; Üzüm, Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevîlik, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yay., 2007, s Hurufilik hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Mustafa Ünver, Hurufilik ve Kur an (Nesimi Örneği), Ankara: Fecr Yay., Kızılbaş kavramının ortaya çıkış sebepleri için bkz. Ahmet Turan, İslam Mezhepleri Tarihi, Samsun: Sidre Yay., 2000, s

31 Alevi li k ve Özel Biṙ İbadethane Olarak Cem Evleri 17 bir imamı temsil eden on iki dilimli kırmızı börk giydirmiş ve bu kitleler zaman içinde Kızılbaş diye anılmıştır. 10 XVI. yüzyıldan itibaren Osmanlı-Safevî çekişmesinin tabii bir neticesi olarak Osmanlılar Kızılbaş terimini "devlet muhalifi ve isyancı zümreler" anlamında kullanmış, bu asrın başlarından itibaren artan Kızılbaş ayaklanmalarında isyana katılan zümrelerin dinî inanç ve anlayışları Kur an ve sünnete dayalı çoğunluğun anlayışıyla karşılaştırılarak isme dinî boyut da eklenmiş ve Kızılbaşlık sapıklık, yoldan çıkmışlık, hatta inkârcılık sayılmış; Kızılbaşlar da yoldan çıkan kişi ve gruplar olarak anılmıştır. 11 Özellikle Cumhuriyet döneminin ardından Alevîler ve diğer kesimler Kızılbaş kelimesini hemen hemen hiç kullanmamışlardır. Bu devrede Bektaşîlikten ayırmak için Alevîlik ve Bektaşîlik şeklinde kullanılan isim son yıllarda "ve" bağlacı kaldırılarak veya iki isim arasına tire konarak yahut Bektaşîlik kelimesi de kaldırılıp iki kesimi de ifade etmek üzere sadece Alevîlik kelimesi kullanılmaya başlanmıştır. 12 Tarihi sürece baktığımız zaman Alevî toplulukları isimlendirmek için değişik zamanlarda farklı isimlerin kullanıldığını görüyoruz. Alevî toplulukları ifade edebilmek için, "Kızılbaş, Alevî, Rafızî, Bektaşî, Tahtacılar vb. kavramların kullanıldığını görmekteyiz. Kullanılan bu ifadeler arasında farklılık olsa da bugün Anadolu daki bütün bu toplulukları ifade 10 Kızılbaşlık kavramının kullanılışı hakkında bkz. Solakzâde, Solak-Zâde Tarihi, haz. Vahid Çabuk, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989, I, s Alevî-Bektaşîliğin tarihi kökenleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Irene Melikoff, "Alevîliğin Tarihi Kökenleri, Bektaşî-Kızılbaş (Alevî) Bölünmesi ve Neticeleri", Uluslararası Tartışmalı İlmi Toplantılar Dizisi 4: Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye de Alevîler Bektaşîler Nusayriler, İstanbul: Ensar Nşr., 2004, s Üzüm, "Kızılbaş", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXV, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2002, s

32 18 Fevzi RENÇBER etmek için sadece Alevîlik" kavramının kullanıldığını görmekteyiz. 13 Görüldüğü gibi Alevîlik; önce Hz. Ali yandaşlığıyla başlamış, sonra ilk İslam Sufileri tarafından bir öğreti şeklinde Orta Asya ya taşınmış, oradaki kültürle de hemhal olduktan sonra Anadolu ya nakledilmiştir. Kavram olarak "Alevî" teriminin; IX. yüzyıl ile X. yüzyıl başlarında farklı yörelerde, Hz. Ali nin soyundan gelenler ve ona taraftar olanlar için kullanıldığını bilmekteyiz. Bugünkü anlamıyla kavramsal olarak, Orta Asya Türk illerinde belirginleşip kökleşen Alevîlik: Gök Tanrı, Atalar ve Tabiat Kültleri gibi Türk inançlarıyla; Şamanizm, Dualizm, Hinduizm, Zerdüşt, Mâni, Mazdek vb. dinlerin etkisiyle biçimlenmiştir. 14 Bilahare öğretinin öncüleri olan Türkistan ve Horasan Erenleri (baba ve dedeleri) vasıtasıyla Anadolu ya taşınmış olan "Alevî Öğretisi" geçiş bölgelerinde çeşitli kültürlerden de etkilenmiştir. Bu şekilde İslam ile birlikte çok çeşitli kültürlerin de karışmasıyla Anadolu ya gelen öğreti burada da uğradığı sentezden sonra adeta İslami bir şemsiye altında toplanarak, inanç ve kültürden oluşan toplumsal bir düzen haline gelmiştir. 15 Bu tarihi sürece dayanan Alevîlik günümüzde varlığını devam ettirmektedir. Özellikle Tunceli, Sivas, Diyarbakır, Malatya, Erzincan, Amasya, Tokat, Mersin, Hatay, İstanbul, İzmir, Ankara, Edirne, Balıkesir, Çorum, Kırklareli, Eskişehir, Adıyaman, 13 Ayrıntılı bilgi için bkz. Fığlalı, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, İstanbul: Şa-To İlahiyat Yay., 2001, s Alevîliğin bu dinlerle olan ilişkileri, etkileşimi ve bağlantıları için bkz. Niyazi Öktem, "Anadolu Alevîliğinin Senkretik Yapısı", Uluslararası Tartışmalı İlmi Toplantılar Dizisi 4: Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye de Alevîler Bektaşîler Nusayriler, İstanbul: Ensar Nşr., 2004, s Bkz. İsmail Onarlı, Alevîlikte Cem ve Musahiplik Nedir? İstanbul: Karacaahmet Sultan Kültür ve Tanıtım Derneği Yay., 2003, s. 8-9.

33 Alevi li k ve Özel Biṙ İbadethane Olarak Cem Evleri 19 Yozgat, Adana, Afyon, Aydın, Burdur, Denizli, Gaziantep, Isparta, Konya, Manisa, Muğla ve Antalya, Alevîlerin bulunduğu yerlerdir. Alevîlerin özellikle kendilerine has âdâb ve erkânları bulunmaktadır. Hz. Hüseyin in Kerbelâ da şehit edildiği 10 Muharrem günü onlar için kutsal olup bugünü matem günü kabul ederler. Alevîler ve Bektâşîler bugünün acısını hisseder, bu acıyı yüreklerde yaşamaya ve yaşatmaya çalışırlar. Alevî törenlerinin en önemlisi kadın ve erkeğin beraber katıldığı Cem Âyini dir. Bu âyin perşembeyi cumaya bağlayan gece düzenlenir. Ayrıca cem âyininden başka "Görgü Âyini", "Sorgu Âyini", "Baş Okutma Âyini", "Dardan İndirme Âyini", "Koldan Kopan Âyini", "İkrar Verme Âyini" gibi ayinler düzenlenir. 21 Mart Nevrûz Bayramı hem bahar bayramı hem de Hz. Ali nin doğum günü kabul edildiği için özellikle kutsal kabul edilir ve törenler düzenlenir. Geçmişte köy odalarında, tekke ve dergâhlarda düzenlenen bu erkânlar özellikle sanayileşme ve şehirleşmeyle beraber bugün cem ve kültür evlerinde yapılmaktadır. 16 B. ALEVİLİK TE CEMEVİ 1. CEM EVİ Halk arasında "Kırklar Cemi, Kırklar Meydanı, Erenler Cemi, Cem Ayini, Cem Erkânı, Cem Bezmi, Cem Töreni" ve kısaltılmış şekliyle cem adı verilen Ay (i) n-i cem sözcük anlamıyla bir araya gelmek, toplanmak, birlikte ibadet etmek demektir. 17 Arapça kelime manası itibariyle cem: Toplama, toplanma, bir araya gelme, getirilme, 18 birleştirme, bir olma, 16 Ayin ve merasimler için bkz. Ali Yaman, Alevîlik Nedir? Şahkulu Sultan Külliyesi Mehmet Ali Hilmi Dedebaba Araştırma Eğitim ve Kültür Vakfı Yay., s Gülçiçek, Her Yönüyle Alevîlik, II, İlhan Ayverdi, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Nşr., 2005, c.1, s. 467.

34 20 Fevzi RENÇBER biriktirme, topluluk, kalabalık, birlik, parçaların bir araya gelişi 19 manalarına gelmektedir. Cem, kullanıldığı ilim dallarına göre farklı manalara gelmekte ve o ilim dalına has bir terim olarak karşımıza çıkmaktadır. Belagat, 20 Tasavvuf, Fıkıh, 21 İslam Mezhepleri Tarihi vb. ilim dallarında kendi içinde farklı bir anlamı ihtiva etmektedir. a. Tasavvuf Terimi Olarak Cem Sözlükte "toplamak, bir araya getirmek, dikkat ve iradeyi bir noktaya teksif etmek" anlamına gelen cem tasavvufta bir hal olup fark veya tefrika ile birlikte kullanılır. 22 Bu kavram öncesiz (kadim) ile sonradan olan (hadis) arasındaki ayrılığın ortadan kalkmasıdır. Zira cem halindeyken ruh basireti Allah ın zat cemalini müşahedeye doğru çekilir. 23 Ruh ilâhî güzelliği seyre dalınca zât-ı ilâhî nurunun galebesi karşısında eşyayı birbirinden ayıran aklın nuru söner. Böylece hakkın ortaya çıkması ve bâtılın kaybolması sebebiyle kadim (Allah) ile hadis (mahlûk) arasındaki fark ortadan kalkar ki bu hale cem denir. Daha sonra zatın yüzüne izzet perdesi çekilip ruhun zattan uzaklaşarak halk 19 Safer Baba, Tasavvuf Terimleri, İstanbul: Keten Yay., 1998, s Belagat terimi olarak cem, birden fazla şeyi tek hüküm altında toplama yolu ile yapılan bir sanatı ifade eder. Arap edebiyatında belagate dair eserlerde, "Mal ve çocuklar dünya hayatının süsüdür" mealindeki ayet bu sanata örnek olarak gösterilmektedir. Ayette Allah, mal ile çocuğu dünya hayatının süsü olmaları bakımından cem etmiştir. Daha fazla bilgi için bkz. Kazım Yetiş, Hulusi Yetiş, "Cem", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, VII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1993, s İslâm hukukunda cem, yakın akraba olan kadınların aynı erkeğin nikahı altında bir araya gelmesine denir. Bir erkeğin en fazla dört kadınla evlenmesine izin verilmiştir. Ancak bu kadınların birbirleriyle yakın akraba olmamaları gerekir. Yakın akrabalığın kan veya süt yoluyla oluşması hükmü değiştirmez. Bu konuda genel esas, iki kadından her birinin erkek, diğerinin kadın kabul edilmesi halinde aralarında evlenmeleri haram olacak kadar yakın akrabalığın bulunmasıdır. Başka bir kullanımda da cem, namazların birleştirilmesi için kullanılır. Beş vakit namazdan her birinin kendine ayrılan vakit içinde kılınması farz olmakla beraber bazı özel durumlarda öğle ile ikindi ve akşam ile yatsı namazlarının birleştirilerek (cem') kılınması caiz görülmüştür. Geniş bilgi için bkz. Halit Ünal, "Cem", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, VII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1993, s Ayrıntılı bilgi için bkz. Bedri Dedebaba Noyan, Bütün Yönleriyle Alevîlik ve Bektaşîlik, Ankara: Ardıç Yay., 1999, II, Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara: Rehber Yay., s. 175.

35 Alevi li k ve Özel Biṙ İbadethane Olarak Cem Evleri 21 âlemine dönmesi ve kadim ile hâdis arasındaki ayırımın yeniden belirmesiyle tefrika hali meydana gelir. 24 Bazı mutasavvıflar insanın yaratılışı ile cem hali arasında ilgi kurarlar. Onlara göre cem yaratılış sırasında Hakk ın konuşmasıdır. İnsanlar o zaman gaybet halinde oldukları için konuşan da cevap veren de Hakk ın kendisiydi. Hakk insanlara peygamberler aracılığıyla hitap edince fark hali ortaya çıkmıştır. Bu anlayışa göre cem varlığın Hakk tan ibaret oluşu, fark ise varlıkların şehadet âleminde ayrı ayrı ortaya çıkışıdır. Varlıkların zuhur edip fark halinin doğmasından sonra Allah ın, kulunu kendisiyle birleştirmesine de cem adı verilir. Bu bağlamda kulun kendine bakması fark, rabbine bakması cemdir. Cem, dağınık bir halde bulunan ilgi ve dikkati tek noktada toplamak olduğuna göre dikkat ve ilgisini Allah ta yoğunlaştıran sufî zikrederken yalnız "Allah" der, başka hiçbir şey söylemez ve görmez. İlgi ve dikkatini Hakk ın dışındaki varlıklara yönelten ise yaratıklardan başka bir şey görmez. 25 b. İslam Mezhepleri Tarihi Terimi Olarak Cem Alevîlik ve Bektaşîlik te cem, dedelerin ya da babaların önderlik ettiği bütün bir geceyi dolduran dinsel bir törendir. Dinsel dua, kadın ve erkeklerin birlikte yaptıkları dinsel dans, dinsel şiirler, dinsel müzik, dinsel yemek ve dinsel içki bu törenin ana bölümlerini oluşturur. Bu törenin belirli bir zamanı olmamakla birlikte genellikle kış geceleri perşembe akşamları düzenlenir Ayrıntılı bilgi için bkz. Mahmut Riyat Bakır, Tasavvufi Bir Kavram Olarak Cem ve Bektaşîlikteki Yorumu, İstanbul: Alternatif Yay., 2003, s Hasan Kâmil Yılmaz, "Cem", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, VII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1993, s Cem ayinlerinin gece yapılması, Nebe Suresi 11, İnsan Suresi 26 ve Âl-i İmran Suresi 191. ayetler gereğincedir.

36 22 Fevzi RENÇBER Cem, önceden haber verilenlerin katılımıyla başlar ve düşkünler bu törene alınmaz. Cem evi ya da cem odasında bir araya gelen cemaat, halka halinde yüz yüze bakacak biçimde oturur. Bağlama eşliğinde zâkir tarafından Hz. Muhammed, Hz. Ali, Ehl-i Beyt, On İki İmam ve Kerbela katliamı üzerine deyişler, mersiyeler, dualar okunur. Halka namazı adı verilen tek ya da iki rekâtlık namaz secde edilir, kadınlı erkekli semah dönülür, on iki hizmet yerine getirilir, kurban tığlanır ve lokma dağıtılır. Alevîlik ve Bektaşîlik te cem, aynı zamanda adli bir fonksiyonu da yerine getirir. Cem de dede ya da baba halkın sorunlarını dinler ve çözümler getirir, küskünleri, dargınları barıştırır. Suç işleyenler ya da başkaları bilmemekle birlikte kendi vicdanlarına borçlu düşenler, üyelerini tekke büyüklerinin oluşturduğu cem mahkemesi tarafından cemaatin huzurunda yargılanır, suçları kanıtlanırsa uygun cezaya çarptırılır. Halk mahkemesi olarak algılanan cem mahkemesinin verdiği en ağır ceza, düşkünlüktür. 27 Cem, Alevîlerin en temel erkân şeklidir. Alevîliğin temel kuralları sembollerle ifade edilir. Dünya nimetlerinden soyutlanıp manevi bir dünyada yaratanla bütünleşme yani tevhid halidir. Bütünleşebilmek için de masumiyet gerekir. Onun içindir ki kusurların bağışlanmasını dileyerek kırdıklarını onararak, kul hakkını yaşarken ödeyerek, ekmeğini-tuzunu paylaşarak, anladığı dilde yani Türkçe Ku ran yorumuyla cem olurlar CEM AYİNİNİN TARİHSEL KAYNAĞI Cem ayininin ilk olarak nerede, nasıl başladığı, tarihsel ve kültürel boyutlarıyla nereye dayandırıldığı tartışılmaktadır. 27 Esat Korkmaz, Ansiklopedik Alevîlik Bektaşîlik Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ant Yay., 1993, s Komisyon, Gelin Canlar Cem Olalım, İstanbul: Cem Vakfı Cep Kitapları Dizisi: 4, 2006, s. 28.

37 Alevi li k ve Özel Biṙ İbadethane Olarak Cem Evleri 23 Burada belirtmek gerekir ki, cem ayinin kaynağının bulunması cem ayini hakkında yapılan tartışmalara da son noktayı koymak açısından önemlidir. Kaynağının bulunması halinde cem ayini hakkında daha tutarlı, daha objektif, daha sistemli bir değerlendirme yapılabilecektir. Konunun karışık olması, bu konuda bizleri aydınlatacak kadar yeterli kaynağın elimizde bulunmamasından kaynaklanmaktadır. Cem ayininin tarihsel dayanağı hakkında değişik rivayetler ileri sürülmektedir. 1-Alevîlere göre cem törenleri Hz. Muhammed in Miraç tan döndükten sonra kırklar adı verilen bir meclisi ziyaret etmesi ve orada bulunan kişilerle olan konuşmalarına dayanır ve her cem erkânı bu olayın hatırlanması, canlandırılması, ruhsal olarak yeniden yaşanması, sembolize edilmesidir. 29 Olay şöyle cereyan etmiştir: Bir gün Cebrail (as) Hz. Muhammed e Hakk ın davetini bildirir ve ona Miraç yolculuğunda rehberlik eder. 30 Semada yolculuk sırasında önlerine bir aslan çıkar ve kükremeye başlar. Hz. Muhammed ne yapacağını şaşırmış durumdadır. O anda bir ses: Ey Muhammed, yüzüğünü aslanın ağzına ver! der, Hz. Muhammed söyleneni yapar yüzüğünü aslanın ağzına verir. Aslan yüzüğü alınca sakinleşir. Hz. Muhammed Mustafa, Sidretü l-münteha dan (Miraçtan) dünyaya döndüğü zaman, Kırklar Cemi nin kapısına gelir ve o sırada gaipten bir ses işitir: Habibim, ol meclise dâhil ol! Orada 39 kişi bulunmaktadır. İçeri girmek üzere kapıyı çalar. 29 Ayrıntılı bilgi için bkz. Noyan, Bektaşîlik Alevîlik Nedir, İstanbul: Can Yay., Bkz. Fuat Bozkurt, İmam Cafer-i Sadık Buyruğu, İstanbul: Kapı Yay., 2005.

38 24 Fevzi RENÇBER Kimsin? diye sorarlar. Ben peygamberim. der. Bizim yanımızda peygamberin yeri yoktur. derler. Ben Muhammed im der. Yine Biz Muhammed i tanımayız. derler. Çünkü bu sözlerde hep benlik söz konusu ediliyordu. O sırada Cebrail gökten iner ve Allah Teâlâ dan bir mesaj getirir: Habibim, bencilliği bırak ve gönlünü türab et! En son Ben fukara-i miskinim. der. Bunun üzerine kendisini içeriye alırlar. Siz kimsiniz? diye sorar. Biz kırklarız. derler. Ben sizin kırklar olduğunuzu nereden bilirim? der. Bunun üzerine Biz kırklarız; birimiz hepimiz, hepimiz birimizdir. Birimizin kolundan kan aksa hepimizden akar. derler. Hz. Ali koluna bir neşter vurur. Gerçekten hepsinin kolundan kan akmaya başlar. Bir damla da tavandan damlar. Bu orada bulunmayan ve Sidretü l- Münteha da Hz. Muhammed e verilen üzümü keşküle(poşete) koyan Selman ın kanıdır. Selman-ı Farisi, o meclise katıldıktan sonra Peygamberimiz onun getirdiği üzümden bir tanesini parmağıyla sıkıp bir maşrapa üzüm suyu meydana getirerek peygamberlik mucizesini gösterir. Kırkların hepsi bu üzüm suyundan içerek kendilerinden geçerler ve bunun manevi sarhoşluğu ile ayağa kalkıp dönmeye başlarlar. Semah sırasında Hz. Muhammed in başındaki mübarek imamesi düşer kırklar bu imameyi kırk parça ederler. Her bir parçayı biri alarak kırk parçayı kırk kişi bağlayıp tennure yaparlar. Sohbet, semah sona erdikten sonra Hz. Muhammed bunlara pirlerini ve rehberlerini sorar. Kırklar: "Pirimiz Şah-ı Merdan Ali dir ve rehberimiz Cebrail dir." derler. Bu yanıt üzerine Hz. Muhammed, Hz. Ali nin Kırklar Meclisi nde olduğunu anlar. Hz. Ali, Hz. Muhammed e doğru yürür. Hz. Ali nin yaklaştığını gören Hz. Muhammed, tecella ve temenna ile ona yer gösterir. Kırklar da Hz. Muhammed e katılır. Saygıyla eğilip ona yol açarlar. Bu sırada Hz. Muhammed, Hz.