KAYIPLARIMIZ CEVAT HEYET ( ) Yavuz Akpınar *

Transkript

1 KAYIPLARIMIZ CEVAT HEYET ( ) Yavuz Akpınar * İran Türklerinin tanınmış bilim ve fikir adamı, değerli insan, cerrah Prof. Dr. Cevat Heyet, 12 Ağustos 2014 tarihinde Bakû da tedavi gördüğü hastahanede 89 yaşında vefat etti ve orada önemli şahsiyetler, devlet adamları ve sanatçılara mahsus Fahrî Hıyaban da defnedildi. Cevat Heyet in soy kütüğü hem anne hem de baba tarafından Güney Azerbaycan ın tanınmış ailelerine dayanmaktadır. Babası Mirza Ali Heyet 1889 yılında doğmuş mükemmel dinî tahsilini Necef te almış ve müctehid seviyesine yükselmiş bununla yetinmeyerek tabii bilimlerde de kendisini yetiştirmiş bir aydın idi. Necef teki tahsilinden sonra bir yıl kadar İstanbul ve Kahire de de bulunmuş, İslam ülkelerinin içinde bulunduğu dinî, sosyal, iktisadi ve siyasî durumu çok iyi gözlemlemiştir. Memleketi Tebriz e döndükten sonra Tebriz deki öğretmen okulunda dinî dersler yanında hikmet (fizik) derslerini de okutmuştur. Mirza Ali Heyet in sadece dinî tahsille ilgilenmediği dönemin siyasî ve kültürel problemlerine de ilgi duyduğu anlaşılmaktadır ta İran da Mehemmed Ali Şah ın meşrutiyeti tanımaması üzerine Necef müçtehitlerine gönderilen heyetin başında bulunmuş ve onların tekrar aldığı fetva, meşrutiyet hareketinin yeniden güçlenmesinde büyük rol oynamıştır. Onun Türkiye Türkleriyle de yakın ilişkiler kurduğu Birinci Dünya Savaşı yıllarında bazı Osmanlı aydınlarıyla birlikte İttihad-ı İslamî adlı bir cemiyet kurmasından ve bu teşkilatın İran (Tebriz) başkanlığını yapmasından anlaşılmaktadır. Bilindiği gibi Osmanlı İttihad ve Terakki mensupları o dönemde İran Türkleriyle yakın temas içinde idiler ve bazı askerî birliklerimiz I. Dünya Savaşı yıllarında ve hemen sonrasında İran ın bazı bölgelerinde, bu arada Tebriz de de önemli faaliyetler göstermişlerdi. * Prof. Dr., Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 11, Nisan 2015, s

2 254 YAVUZ AKPINAR 1919 da Ermenilerin Nahçivan a saldırıları sırasında yardıma giden İran heyetine de başkanlık etmiştir. Kacar hanedanı zamanında çeşitli bürokratik görevlerde bulunduğu gibi Rıza Şah zamanında da İran adliyesinin kuruluşunda önemli rol oynamış, başsavcı, senatör, temyiz mahkemesinin başkanı ve adliye bakanı olmuştur. Rıza Şah ın Türkiye ziyaretinde onun maiyetinde bulunmuş, görüştükleri Celal Bayar ın Mirza Ali Heyet e eski dostum diye hitap etmesinden kuşkulanan şah, onu dönüşünde görevinden uzaklaştırmıştır. Aynı şekilde 1941 de Türkiye büyükelçisi Kemal Hüsnü Taray la bir proje hazırlayarak Prof. Dr. Cevat Heyet Türkiye ye 100 civarında öğrencinin yüksek tahsile gönderilmesine vesile oldular. Demek ki Türkiye ile İran arasında Osmanlı ve Kacar döneminde kurulan dostluk ilişkileri 1940 lı yıllara kadar devam etmiştir. Onun iki kardeş ülke arasındaki dostluk ilişkileri fikrini oğlu Cevat Heyet de devam ettirmiş 1993 te Tahran da Türkiye büyük elçisi Korkmaz Haktanır la birlikte Türk Kültür Merkezi açmış ayrıca bazı öğrencilerin Türkiye de burslu olarak okumalarında etkili olmuştur. Cevat Heyet, 1925 te Tebriz de doğdu. İlk tahsilini Tebriz de, orta öğretimini de Hemedan ve Tahran da tamamladı. Tahran da askerî liseyi birincilikle bitirip 1941 de Tahran Tıp Fakültesi ne kaydoldu. Üçüncü sınıfta iken babasının tavsiyesiyle sözünü ettiğimiz 100 öğrenci projesi kapsamında Türkiye ye gönderildi. İstanbul Tıp Fakültesi ne naklederek üç yıl burada okudu ve üç yıl da bu üniversitenin II. Cerrahlık Kliniğinde ihtisas yaptıktan sonra Paris e geçti ve orada ihtisasını daha da geliştirdi yılında çok iyi yetişmiş genç bir cerrah olarak İran a döndü. Cevat Heyet babasının etkisiyle küçük yaşlarından itibaren ana diline, vatan ve millet sevisine bağlanmıştı. Bu yüzden Türkiye deki tahsili sırasında imkân buldukça İstanbul Üniversitesi nin edebiyat ve tarih bölümlerinin derslerine de devam etmiş, ileride Türkiye nin siyaset ve kültür alanında önemli yer tutacak olan Muharrem Ergin, Faruk Timurtaş, Faruk Sükan, Saadettin Bilgiç vd. bazı aydınlarla yakın ilişkiler kurmuştu. Tahran da 1952 den itibaren değişik hastahanelerde cerrahî kliniklerini kurar.

3 CEVAT HEYET ( ) 255 İran da genel ve tecrübî cerrahinin gelişmesinde büyük rol oynar te kapalı kalp ameliyatı, 1956 da İran da ilk defa aort kapağı darlığı ameliyatı yapar de Cavid adlı özel bir hastahane kurar de ise açık kalp ameliyatını başarıyla uygular da İran da ilk böbrek naklini gerçekleştirir. Bu sıralarda köpekler üzerinde kalp nakil ameliyatları yapar. Böylece tecrübî cerrahinin ve organ nakil ameliyatlarının gelişmesinde de öncü olur, birçok öğrenci yetiştirir. Cevat Heyet in cerrahî alanındaki başarıları dış ülkelerde de dikkati çeker te Uluslararası Cerrahlar Cemiyeti ne daimi İran temsilcisi ve 1983 te de Paris teki Uluslararası Cerrahlık Akademisi ne üye seçilir. Alanında profesörlüğe kadar yükselir, 1988 yılından itibaren Tahran da Azad İslam Üniversitesi nde cerrahi bölümünün başkanlığını yapar. Tıptaki başarıları sebebiyle İran hükûmetinin I. dereceli hizmet ödülüne layık görülür. O sadece Tahran Üniversitesi ndeki dersleriyle, uygulamalı cerrahî çalışmalarıyla yetinmez aynı zamanda 1964 yılından itibaren Tahran da iki ayda bir yayımlanan Daniş-i Pezişki adlı tıbbî bir dergiyi 12 yıl boyunca yayımlama başarısı da gösterir da Muhammed Rıza Şah ın 50. ve İran devletinin güya yıldönümü münasebetiyle bir yazı yazmadığından dergisi kapatılır. 100 den fazla tıbbî makalesi Avrupa da Fransızca ve İngilizce değişik meslek dergilerinde de yayınlanmıştır. Özellikle küçük yaşlarından itibaren babasından demokratik düşünceler, vatan ve millet sevgisi, Türklük aşkını öğrenmiş olan Cevat Heyet, 1925 ten itibaren İran da Azerbaycan Türklüğünün Fars şovenistleri tarafından inkâr edilmesini, Türkçenin yasaklanmasını derin bir üzüntüyle gözlemlemiş nihayet 1979 ta tagut rejiminin yıkılmasıyla ortaya çıkan serbestlik ortamında kendisi gibi düşünen arkadaşları Dr. Hamid Nutki, M. A. Ferzane, Ali Kemali, Gulam Hüseyn Bekdili, S. Serdariniya, T. Pirhaşimi, E. K. Manzurî, H. Mecidzade Savalan vd. ile Tahran da iki ayda bir yayımlanan Varlıq adlı Türkçe-Farsça bir dergi çıkarmaya başlar. Derginin maddî külfetini üzerine alır. Bu dergi yeğeni M. Rıza Heyet tarafından hâlen yayımlanmaktadır. Bu tarafıyla İran da yayımlanan en uzun ömürlü Türk dergisidir. Varlık dergisinde bir yandan İran Türklerine kendi tarihleri, dilleri, edebiyatları, kültürleri öğretilirken, diğer yandan da Fars şovenistlerinin siz Türk değilsiniz, Azerî adlı İranlı bir halksınız, Moğollar sizi Türkleştirdi gibi tarihe ve mantığa aykırı iddialarına objektif, tarihî gerçeklere dayanan bilgi ve belgelerle cevaplar verilmiştir. Aynı şekilde Varlık dergisi, İran Türklerinin yılları arasında tagut rejiminin unutturmaya başladığı millî kimlik, ana diliyle okuyup yazma gibi problemlerinin aşılmasında önemli hizmet görmüş hatta İran Türkleriyle dünya Türklüğü arasında köprü olmayı başarmıştır. Ayrıca söylemek gerekir ki Varlık dergisi, bu tavrı yanında Farslarla kardeşlik, dindaşlık, vatandaşlık, duygularını da zedelememeye, hatta kuvvetlendirmeye, müşterek vatan İran da birlikte, eşit haklara sahip olarak yaşamaya özen gösteren bir yol izlemiştir.

4 256 YAVUZ AKPINAR Diğer yandan İran da 1979 dan sonraki serbest ortamda Türkler arasında, Arap harflerinin nasıl yazılacağı büyük bir mesele hâline gelmiş, ayrıca tarihî açıdan mantıksız ve sun i bir problem olan, nasıl bir edebî dil kullanılacağı da tartışma konusu olmuştu. Birçok vilayette, hatta bazı kazalarda, küçük süreli yayınlar, kitaplar karmaşık bir imlayla yayımlanıyor, bunların çoğunda katı bir mahallî dil (ağız), edebî dil yerine kullanılıyordu. Ayrıca Arap alfabesini aşırı fonetik bir anlayışla yazma çabaları da dikkati çekiyordu. Bir yandan Türkiye deki Latin alfabesi, diğer yandan Kuzey Azerbaycan daki Kiril alfabesi, ana dillerini uzun bir aradan sonra, yaygın olarak yeniden kullanmaya başlayan, o zamana kadar Türkçe bir yazım deneyimi olmayan, tecrübesiz, dil kurallarından habersiz İranlı Türk aydınların kafasını iyice karıştırıyordu. Özellikle Cevat Heyet ve Hamid Nutki, Varlık dergisinde yazdıkları makalelerle aydınları makul ve eski klasik edebî dile yakın bir imla ve dil anlayışına sevk etmekte büyük rol oynadılar. Burada söylemek gerekir ki başta Cevat Heyet olmak üzere Varlık yazarları makalelerini edebî Türk dili ile yazmak için bilinçli bir çaba içinde olmuşlardır. Halbuki o dönemde özellikle İran da ve belli ölçüde de Kuzey Azerbaycan da, bilinen sebeplerle, mahalli dile büyük bir önem veriliyor, mümkün olduğu ölçüde Türkiye Türkçesinden uzak bir dille yazmak için çaba gösteriliyordu. Dr. Cevat Heyet in konuşma dili de Türkiye Türkçesiyle Azerbaycan Türkçesinin ılımlı bir karışımından ibaret idi. O bu tarafıyla İsmail Gaspıralı dan bu yana devam eden Edebi Türk dili idealinin önde gelen savunucularından olmuştur. Cevat Heyet, İran da tagut döneminde devlet siyaseti olarak benimsenmiş ve uygulanmış, İran tarihinde Türklerin yerini ve rolünü unutturmaya, saptırmaya yönelik yanlış tarih, dil ve kültür anlayışını ortadan kaldırmak için de büyük gayret gösterdi. Bu yolda birçok siyasî, iktisadî ve sosyal baskılara maruz kalmasına rağmen çalışmaktan vazgeçmedi. Hatta Sovyet döneminde, Kuzey Azerbaycan da bile Türklük anlayışı, Azerbaycan tarih ve medeniyetine bakış tarzı, resmî Sovyet görüşüyle çeliştiği için birçok zorlukla, baskıyla karşılaştı: ama doğru bildiği yoldan şaşmadı. O her zaman Azerbaycanlıların Türklüğünü ileri sürdü, Azerî veya Azerbaycan halkı kimliklerinin, siyasî sebeplerle sun i olarak uydurulduğu tezini savundu ve sonuçta da başarıya ulaştı. Bugün İran da Azerbaycan Türklüğünün millî bir kimlik olarak geniş kabul görmesinde başta Cevat Heyet olmak üzere arkadaşları Hamid Nutki, Gulamhüseyn Bekdili, M. A. Ferzane vd.nin yazılarının, eserlerinin ve ısrarlı çalışmaların büyük rolü vardır. Varlıkçılar ın kültürel sahadaki en büyük başarısı da budur. Dr. Cevat Heyet in Azerbaycan Türklerinin tarihi, dili, edebiyatı ve genel kültürü sahasında yazdığı birçok eser ve makalesinin de özü bundan ibarettir. O Sadece Azerbaycan Türklerinin Türkiye Türkleriyle değil, bütün dünya Türklüğüyle bağlarını, ortak köklerini de ortaya koydu ve diğer eserleri yanında özellikle Seyri der Tarih-i Zeban ve Lehçeha-yı Türkî (Tahran, 1365) adlı eseriyle İran da gerçek anlamda Türkoloji biliminin temelini de atmış oldu.

5 CEVAT HEYET ( ) 257 İran gibi Türklerle binlerce yıllık ilişkisi olan ve hâlen de 30 milyona yakın Türkün yaşadığı bir coğrafyada Türkolojinin bir bilim dalı olarak gelişmemesi dikkati çeker ve insanı hayrete düşürür. Bunun asıl sebebi 1920 li yıllardan itibaren İran da aşırı Fars milliyetçiliğinin hatta Fars şovenizminin aydınlar arasında geniş kabul görmesi, Sasanîlerden itibaren İran da siyasî bir varlık gösterememiş olan Farsların yıllarından itibaren Kacar Türk hanedanını devirerek İran da yönetimi ele geçirmeleri ve bu devletin kurucularının da aşarı Fars milliyetçiliğine ve açıkça Türk düşmanlığına devlet siyaseti olarak önem vermesinden kaynaklanmıştır. Hatta arasında Türkçe kitap, gazete dergi basmak bir yana okullarda Türk çocuklarının kendi ana dillerinde konuşmaları bile yasaklanmış, konuştuğu tespit edilenler de cezalandırılmışlardır. Tabii böyle bir ülkede Türkoloji araştırmaları yapmak da imkânsız hâle gelmiştir yılında İran da halk arasında tagut olarak nitelenen şah yönetiminin Türklerin de büyük katkılarıyla yıkılması arifesinde ortaya epeyce serbest bir hürriyet ortamı çıkınca İran da birden bire Türkçe kitaplarda, gazete ve dergilerde patlama yaşanmıştır. İran da din adamlarının yeniden bir baskı rejimi kurmalarıyla bu Türkçe neşriyat tamamen yasaklanmamışsa da sıkı bir denetime tabi tutulmuştur. Günümüzde de sansürden izinsiz herhangi bir şey basıp yaymak mümkün değildir. Böyle bir ortamda Varlık dergisini uzun yıllar kesintiye uğratmadan yayımlamak Dr. Cevat Heyet in büyük başarısı, ailesi ve kendisinin İran daki geniş nüfuzu sayesindedir. Cevat Heyet aşırı Fars milliyetçilerini tenkit ederken, onların Türkler hakkındaki bazı iddialarına cevap verirken sürekli temkinli, uzlaşmacı bir yol izlemiş, İran ın bugün var olmasında Türklerin tarihî rolünü makaleleriyle sık sık hatırlatmıştır. Cevat Heyet Türkiye deki Türkoloji kongrelerine, çeşitli sempozyumlara değerli bildirileriyle katılmış, Türk aydınlarının, bilim çevrelerinin hem İran Türklerini hem de bir devlet olarak İran ı daha yakından ve gerçeğe uygun bir şekilde tanımalarında da büyük rol oynamıştır yılında Sovyetler Birliği nin dağılması üzerine Kuzey Azerbaycan daki seyahatlerini artırmış, son zamanlarında uzun süre orada ikamet etmeye başlamıştır. Onun Azerbaycan Türklüğüne hizmetlerine büyük değer veren Azerbaycan hükûmeti Bakû da ona bir ev tahsis etmiş ve zaman zaman görüşlerinden yararlanmıştır. Karabağ ın Ermeniler tarafından işgal edilmesinden sonra İran da Karabağ a yardım faaliyetlerini başlatanların başında bulunmuş, Karabağ Müslümanlarına Yardım Komitesi nin başkanlığını yapmış, önemli miktarda ilaç yardımı temin ederek Kuzey Azerbaycan a gönderdiği gibi 189 dan fazla yaralının İran a götürülmesi ve çeşitli hastahanelerde tedavi edilmesini sağlamış, birçok yaralıyı da kendisi ameliyat etmiştir. Karabağ hadiseleri dolayısıyla Türkiye nin pasif tavrına isyan etmiş bu konuda reisicumhur Süleyman Demirel e yazdığı açık mektup geniş yankılar uyandırmıştır. Cevat Heyet, Azerbaycan Türklerinin kültürü hakkındaki değerli birçok çalışma-

6 258 YAVUZ AKPINAR ları, İran la Azerbaycan arasındaki edebî-medenî alakaların geliştirilmesindeki rolü sebebiyle Azerbaycan Milli Yaratıcılık Akademisi ne onur üyesi olarak kabul edilmiş (1991), M. E. Resulzade Devlet Üniversitesi ve Neriman Nerimonof Tıp Üniversitesi tarafından kendisine fahrî doktorluk payesi verilmiş ve daha birçok ilmî kuruluştan bu arada Azerbaycan Yazarlar Birliği nden de çeşitli mükâfatlar almıştır. Türkiye de de İstanbul Üniversitesi tarafından fahrî doktoraya layık görülmüş, Türk Dil Kurumu nun şeref üyeliğine kabul edilmiştir. Doktor Cevat Heyet Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı tarafından yürütülen Türk Dünyası Edebiyatı projesinde görevlendirilmiş ve bu esere özellikle Güney Azerbaycan edebiyatı için birçok madde yazmıştır. Cevat Heyet in Türk dili, edebiyatı, tarihi hakkındaki bazı eserleri hem Türkiye de hem de Azerbaycan Cumhuriyeti nde yayımlanmış bulunmaktadır. Burada özellikle belirtmek gerekir ki Cevat Heyet, İran Türklerinin içinde bulunduğu şartları göz önünde tutmuş, onların ihtiyaçları için Türk dili ve edebiyatı hakkındaki eserlerini yazmıştır. Eserleri: Tıbbî eserleri: 1. Tromboflebitin Tedavisi (Farsça, Tahran, 1957). 2. Umumî Cerrahlık (2 cilt, Farsça, Tahran, 1965). İran daki ilk cerrahî ders kitabıdır. 3. Cerrahlık Dersleri (Farsça, Tahran, 1997). Türk dili, edebiyatı ve kültürüyle ilgili eserleri: 1. Azerbaycan Edebiyyat Tarihine Bir Bahış (2 C., Tahran ; 1. C. 2. bs., 1369/1990. Azerbaycan da Kiril harfli baskısı 1993.) Önce Varlık dergisinde tefrika edilmiş, sonra kitap haline getirilmiştir. Ayrı ayrı makalelerden oluşan bu eser, şu sözlerle İran Türklerinin ünlü şairi Sehend in hatırasına hasredilmiştir: Bu eseri iller boyu milli sitem altında yaşayan ve ekseriyyet olduğu hâlde ekalliyyet haklarından da mahrum kalan halkıma ve halkımın büyük şairi Sehend in aziz hatırasına ürek dolusu nisgil ve sevgiyle takdim edirem yılında İran da bir eseri bu takdim söyleriyle yayımlamak cesaret isterdi. Bu eserde Azerbaycan dili ve edebiyatı, ayrı bir milletin edebiyatı olarak değil, Türk milletinin bir kolunun, Azerbaycan Türklerinin dili ve edebiyatı olarak ele alınmıştır. Bu özelliğiyle Sovyet döneminde yazılan Azerbaycan edebiyat tarihlerinden ayrılır ve Türkiye de temelini Fuad Köprülü nün attığı Türk edebiyatı anlayışını temsil eder. Köprülü den farkı, Farsça yazmış olan Hakanî, Nizamî gibi Türk asıllı şairleri de Azerbaycan edebiyatı içerisinde değerlendirmesidir. Cevat Heyet, bu eserinde başta Türkiye olmak üzere Kuzey Azerbaycan ve Avrupa da yayımlanmış eserlerden ve İran daki bazı orijinal belgelerden yararlanmıştır. Hem Türkiye de hem de Kuzey Azerbaycan da yazılan Azerbaycan edebiyatıyla ilgili makaleler,

7 CEVAT HEYET ( ) 259 ansiklopedi maddeleri ve edebiyat tarihlerinde Azerbaycan dinî edebiyatına özellikle Mersiye Edebiyatı na pek yer verilmez. Hâlbuki özellikle İran da eskiden beri yoğun Fars edebiyatı etkisi karşısında ve yılları arasındaki baskı dönemlerinde Türkçenin yasaklandığı yıllarda Türk dili ve edebiyatının varlığını korumasında bu Mersiye Edebiyatı nın büyük rolü olmuştur. Muharremlikte veya başka zamanlarda camilerde okunan Türkçe mersiyeler, halkın kendi dilini ve kültürünü korumasına, yaşatmasına yardım etmiştir. Pehleviler döneminde Türkçe eser basmanın yasak olduğu yıllarda bile İran da Türkçe mersiyeler rahatlıkla basılmış, yayılmış ve halk içerisinde okunmuştur. İran hükûmeti bunu da yasaklamaya cesaret edememiştir. Mersiyelerin bu özelliği Cevat Heyet in gözünden kaçmamış, onları ayrı bir bölümde ele almayı tercih etmiştir. Azerbaycan Edebiyyat Tarihine Bir Bahış ın birinci cildi yüzyılları, 2. cildi ise 20. yüzyılı içerir. 2. Mukayesetü l-lugateyn (Farsça, Tahran, 1362 /1984). İki Dilin Karşılaştırması, çev. Mürsel Öztürk (Ankara, TDK, 2003). İki Dilin Mügayisesi adıyla Ç. Sasani ile M. Menafi Azerbaycan Türkçesi ne çevirmiş, F. Parenci ise kitaba bazı açıklamaları yazmıştır (Bakı, Elm Neşriyyatı, 1989). Bu eser Nevaî nin Muhakemetü l-lugateyn adlı eserine yazılmış çağdaş bir nazire olarak değerlendirilebilir. Eserde Farsça ile Azerbaycan Türkçesi karşılaştırılmıştır. Türkçe örnekler Azerbaycanlı şairlerden alınmıştır. Eserin sonunda Farsçada doğrudan doğruya tek kelimelik karşılığı olmayan, Farçada ancak Arapçadan veya birleşik kelimelerden yararlanılarak ifade edilebilen ve önemli bir kısmı da aynen veya çok az telaffuz farklılıklarıyla Farsçada kullanılan 1650 Türkçe kelime liste halinde verilmiştir. Cevat Heyet eserini giriş kısmında, Prof. Dr. Turhan Genceî nin Nevaî nin Muhakemetü l-lugateyn adlı eserini Farsçaya çevirerek 1327 (1948) yılında Tahran da bastırdığını ama dönemin memurları tarafından eserin toplanıp imha edildiğini açıklıyor. Bu hadise bile İran da Türkçeye ve Türk edebiyatına karşı devletin almış olduğu tavrı açıklamak için yeterlidir. Bu eserin, devlet destekli Farsçayla halkın koruduğu Azerbaycan Türkçesi arasında sürüp giden rekabet şartları altında İran da yazılmış olması değerini bir kat daha artırmaktadır. Bir de unutmamak gerekir ki bu eseri yazanın Farsçaya bir düşmanlığı yoktur; aksine tıbbî eserlerinin tamamını Farsça yazmış, Fars edebiyatının meziyetlerini de yeri geldikçe ifade etmekten çekinmeyen iki dilli bir aydındır. 3. Türklerin Tarih ve Ferhengine Bir Bahış (Tahran, 1365/1987). Türklerin Tarih ve Kültürüne Bir Bakış (Aktaran: Melek Müderriszade, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996). Türklerin Tarih ve Medeniyyetine Bir Bahış (Kiril harflerine çeviren: Elmira Mirzeyeva, Bakı, 1993). Kitapta Hunlardan başlayarak Türk tarihi, her dönemdeki belli başlı siyasî olaylar ve kültürel gelişmelerle genel bir şekilde ele alınmıştır. Cevat

8 260 YAVUZ AKPINAR Heyet, kitabının Önsöz ünde bu eserin yazılma sebebini şöyle açıklar: Bizde [İran da] Tükler milletimizin yarısına yakın bir kütlesini teşkil verip min il İran tarihinde hükûmet edip ve İran istiklali yolunda canlarından keçerek İran ı düşmenlerinden korudukları hâlda son asırdaki Pehlevî rejiminin ifratî Fars şovenisti siyaseti neticesinde dilleri ve edebiyyatları inkâr ve yasak olmuş ve tarihlerinin mühim kısmetleri de resmî tarihlerden silinmişdi. Bu sebepten vatandaşlarımızın tarihî malumatı bu sahada ya hiç olmamış veya yanlış ve bir taraflı olmuştur. Bizim İslam inkılabının temin ettiği dil ve ferheng azadlığı sayesinde bir taraftan bu boşluğu doldurmak ve yanlış fikirleri ıslah etmek ve gelecekteki ilmî tedkikler için tarihî, ferhengî zemine hazırlamak kastıyla muhtelif menba lardan elde ettiğimiz ma lumatı hulasa ederek ana dilimizde bu kitabı yazdık. (s. 3) 4. Azerbaycan Şifahî Halk Edebiyyatı (Tahran 1367/1988). Azerbaycan Şifahi Halg Edebiyyatı (Bakû, 1990). Bu eser yazarın 1979 yılından itibaren Varlık dergisinde Azerbaycan sözlü edebiyatı hakkında yazdığı makalelerin derlenmesiyle oluşturulmuştur. Kitap Dastanlar (halk hikâyeleri), Aşık Şiiri ve Saz Şairleri, Emek ve Merasim Nağmeleri, Toy [düğün, eğlence] Merasimleri, Nağıllar (Masallar), Latifeler (Fıkralar), Tapmacalar (Bilmeceler), Bayatılar (Maniler), Laylalar (Ninniler), Ohşamalar (Ninniler), Ağılar (Ağıtlar) gibi bölümlerden oluşmaktadır. Cevat Heyet eserinin Önsöz ünde bu konuya bakışını ve eserin hazırlanışını anlatır: Azerbaycan şifahî halk edebiyatı, İran halklarının Türk dilli kısmına ait olduğu gibi, Türk dilli halkların da ağız edebiyatlarının bir kolunu, hem de zengin bir kolunu teşkil verir. Kitabın metninin ilk kısmında şerh verdiğimiz kimi bu barede [konuda] Kuzey Azerbaycan da derin ahtarışlar aparılıp [araştırmalar yapılıp] kıymetli eserler telif ve neşredilmiştir. Biz de 60 ile yahın bir müddette yani Pehleviler devrinde dilimiz ve edebiyatımızı yazıp ohumak yasak olduğu için bu sahada tek-tük, yarı kaçak, yarı gizli şekilde bazı eserler neşredilmişse de sistemli ve devamlı şekilde ağız edebiyatımız hakkında yazı yazmak ve eser neşretmek, ancak İslam inkılabından sonra mümkün ve müyesser olmuştur. 5. Edebiyyatşünaslık (Tahran, 1374/1996). Edebiyyatşünaslıg (Kiril alfabesine çeviren: Pervane Memmedova, Bakû, 1996). Kitap şu bölümlerden oluşmaktadır: Edebiyyat Nazariyyeleri, Edebî Tenkit, Edebî Mektepler, Edebî Nev iler, Edebî Bedii Eserlerin Dili-Bedii Sanat Vasıtaları. Eser İran, Türkiye ve Avrupa da yayımlanmış konuyla ilgili belli başlı kaynaklardan yapılan bir derlemedir. İran da Azerbaycan Türkçesiyle bu konuda yazılan ilk eserdir li yıllardan Sovyet devrinin sonuna kadar katı bir sansür ve ideolojik bağnazlıkla uygulanan sosyalist realizmi anlayışının dışında objektif ve ilmî bir anlayışla hazırlandığı için Kuzey Azerbaycan da da ilgiyle karşılanmış ve o dönemde dış dünyaya yeni yeni açılmaya başlayan aydınlar, edebiyatçılar için önemli büyük bir ihtiyacı karşılamıştır.

9 CEVAT HEYET ( ) Seyri der Tarih-i Zeban ve Lehçeha-yi Turkî (Tahran, 1365 /1987). Türk Dili ve Lehçelerinin Tarihi Seyri (çev. Mürsel Öztürk, Ankara TDK, 2008). İranda iki baskı yapan bu eser özellikle İnan da Türkoloji ilminin temelini atması bakımından büyük önem taşımaktadır. Bu eserde Türk dilinin tarihî dönemleri ve bu dönemlerde ortaya çıkan belli başlı eserler, ait oldukları alfabeler hakkında da bilgi verilerek kronolojik bir sırada ele alınmıştır. Türkçe metne göre sıralayacak olursak Giriş ten sonra I. Bölümde Türk Dili Tarihi, 2. Bölümde Türk Dilinin Evreleri, 3. Bölümde Yeni Türkçe ve 4. Bölümde de Çağdaş Türk Dili ve Tasnifi konuları birçok alt başlıkla işlenmiş bulunmaktadır. Kitabın Türkiye baskısına Cevat Heyet in yakın dostu, İran da Türk tarihi, dili ve edebiyatı hakkındaki geniş bilgisiyle saygı kazanmış, Varlık dergisinin önde gelen yazarlarından biri olan Hamid Nutki de bir Önsöz yazmış bulunmaktadır. O, İran da Türk dilinin küçümsendiği, hatta yok sayıldığı, Azerbaycan Türkçesi nin Farsçanın bir diyalektiği olarak kabul edildiği bir zamanda, bu eserin özellikle de Farsça olarak yazılmasının önemi üzerinde durarak Pehlevî sülalesi dönemindeki Fars milliyetçilerinin Azerbaycan Türkleri ve Azerbaycan Türkçesi hakkındaki yaklaşımlarını şöyle açıklar:... Avrupa da ırkçılığın doğuşu ve onun İran a sirayet etmesi, bazı yatkın tiplerdeki üstünlük arama düşüncesini ve kültürel hâkimiyet kurma isteğini yeniden körükledi. Ne yazık ki bu istek İran ın resmî üslubu oldu. Yanlış olarak İranlı sıfatı, Fars ve Farsça ile eş anlamlı sanıldı. Deyim yerindeyse, bu aile sofrasının etrafında oturanların bir kısmı adam yerine konulurken bir kısmı konulmadı. Zaman geçtikçe Batının sömürü kanserinin etkisiyle topluma yabancılaşmış kişiler, yabancıların uğursuz tarzlarını kabullenip onları kullanmaya başladılar. Bizim güzel İran ımızda Batılıların başka yerlerde yerliler ve yerlilerin dili şeklindeki yargılarını örnek alarak mahallî den ve mahallî dil den söz edilmeye başlandı. Bin yıldır birlikte yaşanmış, yüzlerce yıl ve yüzlerce defa kardeşlik ve birlik ispat edilmiş olmasına rağmen, Tanrı dan habersiz bir grup, tekrar, beraberlik ve kardeşlik ortamında ülke halkının yarısına yol vermedi. Her fırsatta Türklerin diline ve âdetlerine asılsız şeylerle hakarette bulundular. Ellerinden geldiği kadar resmî tarihte, olayları çarpıtmış ve ters yüz edilmiş gösterdiler. Masal ve aldatma, ellerine alet oldu. (s ). Hamid Nutki nin bu sözleri, bilimsel açıdan bazı eksiklikleri olan ve içinde ileri sürülen bazı görüşler itibarıyla tartışılabilecek bu eserin, İran açısından ne kadar önemli bir gelişme olduğunu gösterir. Cevat Heyet in bazı eserleri Türkiye üniversitelerinde mezuniyet tezi olarak alfabemize aktarılmış ve bunlar üzerinde bazı çalışmalar yapılmıştır. Selahattin Bekki nin bibliyografyada verilen makalesinde bunların yeterli olmasa da bir listesi bulunmaktadır. İran Türklerini, hem İran da Türklere ve Farslara hem de Türk dünyasına tanıtmada büyük hizmetleri olan Cevat Heyet i rahmet ve şükranla anıyoruz. Onun bir hekim olarak insanlığa hizmetleri ise zaten çok iyi biliniyor ve takdir ediliyor.

10 262 YAVUZ AKPINAR KAYNAKLAR Biçaq ve Qelem (Doktor Cavad Hey et), Tertip eden ve redaktör: Terane Tofiq qızı; Bakû, Bir Ömrün Salnamesi (Prof. Dr. Cevat Heyet), Varlık (Özel Sayı), Toplayan ve köçüren: Babek Dilanî Memeganî, Tahran, Sayı: , 1388 (2010). Doktor Cavad Hey et, Tertip eden: Meherrem Gasımlı, Bakû, M. Rıza Heyet, Profesör Doktor Cevad Heyet in Hayatı ve Eserleri, Bir Ömrün Salnamesi, Tahran, 1388 (2010), s Murat Küçük, Türkolojinin Güney Azerbaycan daki Önemli Temsilcisi Dr. Cevat Heyet ve Eserleri, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Ankara, TDK, Bahar 2003, Sayı: 15. Selahaddin Bekki, Doktor Cevad Hey et 75 Yaşında, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 16, Erzurum, 2001.