HİD-453 YERALTISUYU SONDAJ TEKNİĞİ DERS NOTLARI. Galip Yüce GÜZ DÖNEMİ

Transkript

1 HİD-453 YERALTISUYU SONDAJ TEKNİĞİ DERS NOTLARI Galip Yüce GÜZ DÖNEMİ

2 YARARLANILAN KAYNAKLAR Misstear, B., Banks, D., Clark, L., Water Wells and Boreholes, John Wiley and Sons Misstear, B., Some key issues in the design of water wells in unconsolidated and fractured rock aquifers, Acque Sotterranee - Italian Journal of Groundwater, DOI /AS Öztan, A. F Kuyu Hidroliği, Driscoll, G.F. Groundwater and Wells den çeviri, DSİ Yayınları. Sönmez, H., Sondaj Tekniği Ders Notları Yolcubal, İ., Sondaj Tekniği Ders Notları Prof. Dr. İbrahim Gürer, 454 Su Kaynakları Ders Sunumu notları, Van der Wal, A., Understanding Groundwater and Wells in Manual Drilling, Pratica Foundation. Doğdu, N., Hidrojeoloji Çalışmaları ve Hidrojeokimyasal Analizlerinin Değerlendirmesi. MTA. Yüce, G., Hidrojeoloji Ders Notları. DSİ, Hidrojeoloji ve Jeofizik Semineri. Enerji ve Tabiî Kaynaklar Bakanlığı, s , DSİ Genel Müdürlüğü, Karataş, Adana. DSİ, Su Sondaj Eğitim Programı. Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, , DSİ Genel Müdürlüğü, Ankara. Dirik, K. Yeraltı Jeolojisi Laboratuar Yöntemleri Ders Notları. Aydoğan, D. Sondaj Tekniği Ders Notları İstanbul Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Jeofizik Mühendisliği Bölümü Orhan Dumlu; H. Tolga Yalçın;Erkan, Bozkurtoğlu Yeraltısuyu Jeolojisi ve Hidroliği, s Literatür Yayıncılık. ISBN : Hacettepe Üniversitesi Karst Arşivi

3 Sondajın Tanımı ve Amacı Yeraltındaki su, maden, petrol gibi zenginliklerden istifade amacıyla ya da yeraltındaki jeolojik yapıların ve birimlerin özelliklerinin incelenmesi amacıyla silindirik olarak açılan dar ve derin kuyulara sondaj kuyusu diyoruz. Bu işlemede sondaj denir.

4 Yeraltısuyu Arama Teknikleri YAS Arama SORULAR: Miktar? Kalite? Derinlik? İşletim süresi? Yerel ya da devlet kurumlar tarafından hazırlanmış hidrojeolojik haritalar ve raporlar Yüzeyde gerçekleştirilen jeofiziksel etüdler Sondaj kuyularında (borehole) yapılan örnekleme Sondaj kuyularında yapılan jeofiziksel loglama Jeofizik yöntemlerle elde edilen veriler tek başına doğruluk derecesi sınırlı olan bilgiler sunmaktadır. Bu nedenle, bu veriler kuyulardan alınan örneklerle korele edilmelidir. Veriler hidrojeoloji ve jeofizik uzmanları ile ortaklaşa değerlendirilmeli ve yorumlanmalıdır.

5 Hidrojeolojik-Jeolojik-Jeofizik Etüt Yeraltısuyu Etüt çalışmaları-jeolojik ve Jeofizik araştırmalar Yerbilimciler tarafından (Jeoloji Mühendisleri-Jeofizik Mühendisleri) tarafından yapılır. Jeolojik Araştırma-Jeofizik Etüt-Hidrojeolojik Etüt neticesinde su sondajı için en verimli lokasyon seçilmeli ve etüt sonucunda yapılacak kuyu tasarımına göre sondaj yapılmalıdır. Yer altı çok değişken bir yapıya sahip olabilir. Su kuyusu açılması bir Kuyu Projesine uygun olarak gerçekleştirilmelidir.

6 Dinamik Su Seviyesi; Pompaj kuyusunda sabit debide su çekilirken yeraltısu seviyesinin kuyu içinde düşmesi sonucunda sabit kaldığı seviyenin zemine olan mesafesidir. Düşüm konisi, su tablası ve piyezometrik yüzey

7 Basarılı bir kuyu projesi hazırlamak ve inşa edebilmek için aşağıdaki hususların yerine getirilmesi gerekir: 1- Kuyunun uzun ömürlü ve verimli olmasını sağlamak için en uygun malzemeleri kullanmak, 2- Hidrojeolojik sartlardan maksimum faydayı saglayacak sondaj ve kuyu inşa tekniklerini kullanmak, 3- Kuyunun hidrolik özelliklerini ve akifer verimini belirlerken hidrolik kuralları pratik bir sekilde uygulamak. *Geregi gibi projelendirilen ve insa edilen bir kuyu, su tasıyan bir formasyondan ekonomik olarak su alınmasını saglayan hidrolik bir yapıdır. Bu nedenle, Su kuyusu araştırmalarında aşağıdaki temel adımlar önemlidir: Test kuyuları için en uygun yerlerin bulunması Sondajla kesilen formasyonları temsil eden örneklerin alınması, Tamamlanmış kuyularda jeofiziksel loglamanın yapılması Her geçirimli formasyonda statik su seviyesi derinliğinin tespit edilmesi Su kalitesini belirlemek için potansiyel akiferlerden su örneklerinin alınması.

8 Yeraltısuyu Aramalarında Kullanılan Haritalar Haritalar Topoğrafik haritalar Jeolojik birimlerin türü ve bölgenin yüzey topoğrafyası yeraltı suyunun yerini etkilemektedir. Bitki örtüsü, özellikle kurak iklimlerde sığ yeraltı suyununun mevcut olduğu yerleri gösterebilir Akarsu ağlarının yoğunluğu ve yüzey drenaj şekilleri infiltrasyonun nerede meydana geldiğinin gösterebilir. Jeolojik Haritalar Hidrojeolojik haritalar Hidrojeokimyasal haritalar: Yeraltısuyu kaynakları ve bu kaynakların belirli bir bölgenin jeolojik karakteri ile ilişkisi hakkında çok detaylı bilgi içermektedir Hava fotoğrafları

9 Formasyon Örneklemesi Her yeraltısuyu araştırmalarında, sahadaki jeolojik birimlerin incelenmesi ve bu birimlerin su tutma ve iletme kapasitelerinin tespit edilmesi gerekmektedir. Jeolojik birimler hakkında güvenilir bilgiler, sondaj sırasında kesilen formasyon örneklerinden, kuyuda yapılan jeofiziksel loglama ve akiferden yapılan test pompajı ile elde edilebilir. Litolojik loglar, her bir formasyonun jeolojik karakteri, değişikliğin gözlemlendiği derinlik, formasyonun kalınlığı, su seviyesinin derinliği gibi bilgiler içermektedir. Formasyon örneklemesi, kullanılan sondaj matkabının tipine bağlı olarak değişik metodlarla yapılabilir. Rotari sondaj (yan duvardan karot alma, çift duvar metodu, auger metodu) Darbeli sondaj

10 Kuyularla yeraltısularından yararlanma Bir su kuyusu yeri seçerken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır; Akarsu ve kuru derelerin taşkın alanlarının dışında, Heyelanlardan ve bataklıklardan yeterince uzakta, Septik çukur, kanal ve tanklardan vb en az m. uzakta Denizsuyunun yeraltısuyu içine girişimini önleyecek kadar sahilden içeride, Daha önce açılmış kuyuların etki alanları dışında, olmalıdır.

11 Bir adi kuyunun şematik görünümü (Todd, 1956)

12 Serbest bir akiferde kuyu teçhiz örneği

13

14

15 SONDÖR (Görev ve Sorumlulukları) Bir sondaj kuyusunu başlangıcından teslimine kadar sevk ve idare eden kişiye SONDÖR denir. İyi bir sondör en doğru kararı en kısa zamanda alıp uygulamaya koyabilen kişi demektir. Bir sondör çalıştığı vardiye sürecinde yanında çalışan kişilerin amiri, elindeki makina ve malzemelerden sorumludur. Görevleri: İşi bir önceki vardiyeden teslim alır ve çalışma alanını terketmez. Amirlerinden aldığı talimatlara uyarak iş taksimatı yapar. Kuyu ve yanında çalışan personelin emniyetini sağlar. Makina parkının iyi kullanılmasını sağlar. Vardiye defterini tutar ve Rapor defterini özet olarak yapar. Sondaj sürecinde nümunulerin zamanında alınması ve saklanmasını temin eder. Gerektiği durumlarda amirlerine bilgi verir.

16

17 KUYU LOGLARI (SP R GR)

18 LOGLAR

19

20

21 3

22 4

23 1 Darbeli sondaj yöntemi: Kayacın parçalanması, takım dizisinin yukarı kaldırılıp aşağı vurdurulması yani darbelerle sağlandığı bu adla anılır. 2 Dönmeli (Rotari) sondaj yöntemi: Bu yöntemin esası devamlı olarak dönen bir matkap ve devir daim çamuru vasıtasıyla ilerlemeyi temin etmek olarak özetenebilir.

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38 AĞIRLIK BORULARI

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58 DRAG BIT

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82 Kuyu örneklerinin tayini ve özelliklerinin bulunması Bu incelemeler binoküler, optik ve elektron mikroskoplarla yapılır. Kuyu örnekleri tayin edilirken daima bir sıra takip edilmeli ve bu sıra hiç değiştirilmemelidir. Örneklerin tayininde şu sıra izlenmelidir: Litolojinin tespiti (kumtaşı, şeyl, kalker gibi) Renk Taşın yapısı ve gözenekliliği (porozite); tane büyüklüğü, değişik kumtaşlarının belirlenmesi, şeyllerde tabakalanma ve sertleşme dereceleri, taşın ara maddesini (matriks) oluşturan maddenin yapısı ve karakteri, karbonatlı taşlarda porozitenin ne şekilde olduğu gibi. Çimento (kalkerli, silisli, killi gibi) Aksesuar (tali) mineraller, Fosiller,

83

84 KAROT ÖRNEKLERİ

85 KIRINTI ÖRNEKLERİ

86

87

88

89 Su Sondajının Tanımı Su sondajı yeraltında suyun varlığını araştırmak, dağılımını saptamak ve ekonomik ölçekte üretimini yapmak için sondaj makinesi ile yeri delme işlemidir.

90 Yeraltısuyu Arama Teknikleri YAS Arama SORULAR: Miktar? Kalite? Derinlik? İşletim süresi? Yerel ya da devlet kurumlar tarafından hazırlanmış hidrojeolojik haritalar ve raporlar Yüzeyde gerçekleştirilen jeofiziksel etüdler Sondaj kuyularında (borehole) yapılan örnekleme Sondaj kuyularında yapılan jeofiziksel loglama Jeofizik yöntemlerle elde edilen veriler tek başına doğruluk derecesi sınırlı olan bilgiler sunmaktadır. Bu nedenle, bu veriler kuyulardan alınan örneklerle korele edilmelidir. Veriler hidrojeoloji ve jeofizik uzmanları ile ortaklaşa değerlendirilmeli ve yorumlanmalıdır.

91 Kuyularla yeraltısularından yararlanma Bir su kuyusu yeri seçerken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır; Akarsu ve kuru derelerin taşkın alanlarının dışında, Heyelanlardan ve bataklıklardan yeterince uzakta, Septik çukur, kanal ve tanklardan vb en az m. uzakta Denizsuyunun yeraltısuyu içine girişimini önleyecek kadar sahilden içeride, Daha önce açılmış kuyuların etki alanları dışında, olmalıdır.

92 Tipik Bir Derin Yeraltısuyu Üretim Kuyusunun Bölümleri

93 Derin Kuyu Ön (Tip) Projesi

94 Sondaj birim fiyatları neye göre değişir? Sondaj tekniğine (çamurlu veya havalı), Kuyunun açılacağı formasyonun (zemin ve kayanın) cinsine, Açılacak kuyunun çapına, Kuyunun derinliğine, Kuyuya indirilecek teçhiz (muhafaza) borularının cinsine, çapına ve et kalınlığına, Zamana bağlı olarak değişmektedir.

95 Su sondaj yöntemleri Rotari sondaj yöntemi: Bu sondaj genellikle Rotari tablalı sondaj sistemiyle yapılmaktadır. EKİPMANLARI Kesici uçlar Saplar Ağırlıklar Tijler Kelly Su başlığı Kanca Halatlar, makaralar Motor Çamur pompası Rotari tablası Manevra başlığı Kaldırıcılar Kravatlar Tutucular Ağırlık tutucuları Anahtarlar Stabilizer

96 1- Kesici Uçlar (Matkaplar) Sondaj sırasında kesme işini gerçekleştiren en önemli eleman matkaplardır. A) Kanatlı Matkaplar Yıldızlı Matkaplar Karot Matkaplar Kanatlı Matkaplar: Yumuşak formasyonlarda kullanılırlar. Bu sebepten dolayı fazla ağırlık tatbik edilmemelidir. Çünkü matkabın kanatları ağırlık nedeiyle formasyona gömülür. Yıldızlı Matkaplar: Bu matkaplara rulmanlı matkap da denir. En hızlı ilerleme bu tip matkaplarda gerçekleşir. Karot Matkaplar: Su sondajı yaparken bazen bazı formasyonlardan detaylı bilgi alınmak istenebilir. Bu durumda karot matkapları kullanılır.

97 2 - Saplar Sondajda kullanılar ekipmanlardan 2 ayrı veya aynı, çap ve diş tipine sahip iki parçayı birbirine eklemeke yada kıymetli bir parçanın dişlerini korumak amacıyla kullanılır. 3 Ağırlıklar Ağırlıklar matkabın üzerine baskı tatbik etmek, titreşimleri önlemek ve kuyunun doğru gitmesini sağlamak amacıyla kullanılır. Ağırlık Boruları

98 4 Tijler Bunlar kuyu takımını askıda tutan, içinden su geçebilen, iki tarafında diş açılmış, kelly ile matkap arasında bulunan borulardır. 5 Kelly Altında tij üstünde su başlığı bulunan; Rotari tablası veya kelly yatağı vasıtasıyla motordan aldığı hareketi tijlere ileten, içi dolaşım sıvısının geçebilmesi için delik olarak imal edilmiş olan ekipmanlardır.

99 6 Su Başlığı Sondaj sırasında bütün delme takımı üzerinde bulunan elemandır. 7 Kanca Gezici makara ile su başlığı, manevra başlığı ile kaldırıcılar arasındaki bağlantıyı sağlayan elemandır. 8 Halatlar - Makaralar Sondaj makinasında iki tane tambur ve halat sistemi bulunur. Temizleme tamburu ve temizleme halatı; cer tamburu ve cer halatı.

100 9 Motor Sondajda ana tahrik unsurudur. Çamur pompasına ve tij takımına gereksindiği gücü sağlar. İki çeşit motor kullanılmaktadır: dizel motor (daha yaygın) ve elektrikli motor. 10 Çamur Pompası Çamur pompasının görevi sirkülasyon sıvısını pompalamaktır. Sirkülasyon sıvısının az yada çok pompalanması çamur pompasının kapasitesine bağlıdır. 11 Rotari Tablası / Morset Rotari tablamsı / morset motordan aldığı yatay dönme hareketi düşeye hareket haline çevirerek kendi içinden geçen özel tijlerle takıma ve matkaba iletir.

101 12 Manevra Başlığı Karotiyer ve tijlerin kuyuya indirilip çıkarılması sağlayan, serbest dönebilen parçaya denir. Sap kısmı içi boş olup gövdedeki iki küçük delikle ilişkilidir. Bunlar manevra esnasında tijin içindeki çamurun boşaltılmasına yardımcı olur. 13 Kaldırıcılar Boruların kaldırılması işlevini görürler. Kamalı, mandallı, zincirli çeşitleri bulunmaktadır. 14 Kravatlar İki tutucu tırnağı civatalarla birleştirilmiş, boruları sıkmaya ve kuyuda askıya almaya yarayan ekipmana denir.

102 15 Tutucular Sondaj takımlarını ve borularını tutmaya yarayan elemanlardır. Bunlar genellikle konik ve tırtıllı şekildedir. 16 Anahtarlar Tij ve boruların eklenmesinde ve sökülmesinde kullanılan parçalardır. 17 Stabilizerler Sondalama dizisinin stabilizasyonunu sağlayarak kuyunun mümkün olduğunca düşey açılmasında yardımcı olurlar.

103 Kuyu delme işlemi tamamlandıktan sonra kuyunun yararlı hale getirilmesi yani işletmeye hazırlanması için sırayla yapılacak işlemler: 1) Borulama ve filtreleme 2) Tecrit (Kapatma) 3) Yıkama ve Çakıllama 4) Geliştirme

104 Sondaj Kuyularında Teçhiz 1/2 Delme işlemi bitirildiğinde kuyunun teçhizine sıra gelmektedir. Her bir metre derinlikte alınan kırıntı numuneler değerlendirilerek filtre boruların konulacağı yerler kararlaştırılır. Teçhiz borusunun rahatça indirilebilmesi ve kuyu cidarı ile boru arasındaki boşluğa yeterli çakıl zarfı yerleştirilebilmesi için kuyu çapı teçhiz çapının en az iki misli olmalıdır. Örneğin kuyuya 8 5/8" teçhiz borusu indirilecek ise kuyu çapı en az 15" olmalıdır. Sondaj boruları kuyu teçhizinde kullanılan PVC veya metal kökenli borulardır. PVC borular ile genellikle sacdan imal edilen metal borular arasında tercih yapılırken sahanın özelliği ve yeraltı suyunun kimyasal analizi dikkate alınmalıdır.

105 Sondaj Kuyularında Teçhiz 2/2 Kalite bozukluğunun söz konusu olduğu sahalarda, tuzlu, acı ve PH dengesi bozuk olan asit karakterli sularda sac borular problem yaratmakta ve genellikle kısa sürelerde çürüyüp paslanıp kullanılmaz hale gelmektedir. Ayrıca, bu borular özellikle içme suyu kuyularında kirlenmelere de sebep olmaktadır. Buna karşın sıra PVC boruların en sakıncalı özelliği kolayca kırılması ve bükülmesidir. Bu borularla teçhiz edilmiş kuyularda eğrilikler meydana gelebilmektedir. Teçhiz sırasında önemli bir konu da borunun kuyuya ortalanmasıdır. Özellikle PVC teçhiz borularında ortalayıcı yayların kullanılması zorunludur. Sac teçhiz boruları daha katı olmakla beraber bu tip borularda da ortalayıcı (merkezleyici) yaylar kullanmakta büyük fayda vardır.

106 Hidrojeolojik etüd sonrasında açılmasına karar verilen kuyunun lokasyonuna sondaj makinesi yerleştirildikten sonra sondajın tamamlanmasına kadar yapılan işlemler: 1.Sondaj kuyusu açılmasına başlanılmadan önce çamur hazırlanır (bentonit+kil). 2.Sondaj amaca göre belirtilen çap ve derinlikte açılarak, delme işlemi boyunca her metrede yıkanmış kırıntı örnekler alınır ve özel sandıklarda saklanır. 3. Sondaj işleminin tamamlanmasından sonra kuyu litolojik yapıya ve alınan kuyu loglarında yapılan litolojik düzeltmelere göre belirtilen teçhiz çaplarına uygun olarak sondaj mühendisi tarafından verilen teçhiz projesine göre kapalı veya filtre borularla borulanır (tercihen 3 boy filtre ve 1 boy kapalı olacak şekilde ardalanmalı ve kuyu tabanı mutlaka kapalı boru ile sonlandırılarak).

107 4. Kullanılacak kapalı veya filtreli borular T.S.E. belgeli demir veya sert plastik derin kuyu sondaj borularından olmalıdır. 5. Sondaj kuyusu delme ve borulama işleminden sonra elenmiş ve yıkanmış 7-15 mm ebadında yuvarlak dere çakılı ile çakıllanmalı ve aynı anda yıkama işlemine başlanmalıdır. 6. Yıkama işlemine kuyuda oluşan çamur keki tamamen çözülünceye kadar devam edilmelidir. Kuyu içerisine yüzeyden kötü kaliteli suların girmemesi için belirlenen metreye kadar çakıllanıp uygun derinliğe kadar (amaca göre, tercihen üstten en az 10 metre) kil tampon yapılmalı ve üstü çimento ile tecrit edilmelidir. 7. Kuyuda meydana gelecek çakıl eksilmelerini telafi etmek için teçhiz borusu kenarına 2,5 inç çakıl borusu konulur. Kuyu yüksek basınçlı kompresörle geliştirilir ve bu işlem açık ve kapalı sistemde yapılarak kuyudan hiç ince malzeme gelmeyinceye kadar devam edilir. Kuyu etrafında teçhiz borusu ortada kalacak şekilde ağız betonu dökülerek kuyu sonlandırılır.

108 8. Kuyu yüksek basınçlı kompresörle geliştirilir ve bu işlem açık ve kapalı sistemde yapılarak kuyudan hiç ince malzeme gelmeyinceye kadar devam edilir. 9. Kuyu etrafında teçhiz borusu ortada kalacak şekilde ağız betonu dökülerek kuyu sonlandırılır.

109

110

111

112

113

114 Bow spring centralizer

115 Presence of bacteria indicated by algae

116

117

118

119

120

121

122

123

124 Yıkama ve Çakıllama Kuyularda yıkama işlemi temiz su ile ve tabandan itibaren yapılır. İdeal yıkama çalkalama pistonu ile yapılır. Piston en alttaki filtre borusunun hemen üzerine kadar indirilir ve pompa ile su basıldığında tabandan itibaren kuyu cidarına su gittiğine böylece emin olunabilir. Pekişmiş formasyonlarda yıkama işleminin sonuna doğru kuyu çakıllanır. Pekişmemiş formasyonlarda yıkılmayı engellemek için önce çakıllama sonra geliştirme yapılmalıdır. Pratikte, kullanılan çakıl, 7-15 mm çapında yuvarlak sert taşlardan oluşmuş, yıkanmış ve elenmiş olmalıdır, ayrıca suda erimemelidir. Çakıllamanın faydaları aşağıda sıralanmıştır: 1. Kuyu cidarının yıkılmasını önler. 2. Silt, kum, kil gibi malzemelerin filtre yarıklarını tıkamasına mani olur. 3. İnce malzemelerin kuyu cidarı boyunca inerek tabandaki filtreyi tıkamasına mani olur. 4. Yine ince malzemelerin, filtre etrafına yığılıp su girişine mani olmasını önler. 5. Akifer tabakalardaki ince malzemelerin inkişaf sırasında dışarıya atılması nedeniyle meydana gelen boşlukları önler ve yıkıntılara mani olur.

125

126

127

128 FİLTRE AÇIKLIĞI Debi İlişkisi: 4.5 mm yarık açıklığına ve % 32 yarık açıklık yüzdesine sahip 10 m boyundaki 12 ¾ lik düz tip filtre içine girecek veya alınabilecek maksimum su miktarını (debiyi) litre cinsinden hesaplayınız (Yeraltı suyu hızı= 0.03 m/s alınacaktır) ÇÖZÜM: Boru çevresinin uzunluğu Ç = π x R Ç= 3.14 x (12 ¾ x 2.54) = cm= m Borunun yüzey alanı A= Ç x h= x 10 = m 2 Boru yüzeyinin yarık açıklık %si: % 32 olduğuna göre, Açıklık alanı= 0.32 x 10.17= m 2 Debi Q= V x A= 0.03 x = m 3 /s = lt/sn. ALTERNATİF ÇÖZÜM: V= Q/ 2 π r L f B V: kuyuya giren suyun hızı (m/s) Q: Debi (m 3 /s) r: Filtre iç yarıçapı (m) L f : Filtre boyu (m) B : Filtre açıklık yüzdesi (%)

129 FİLTRE ARALIĞI HESABI

130 Kuyu temizleme (geliştirme - inkişaf) işlemi ne işe yarar? Kuyu temizlik (su kuyusu temizliği) işlemi su kuyusu ömrünü uzatır,dalgıç tulumba (dalgıç pompa) nın ömrünü uzatır. Kuyu temizleme işlemleri sonucunda: Kuyu içine giren su miktarını arttırır. Su Kuyusu içindeki bakterileri temizler. Kuyu cidarında bulunan oksitlenmiş maddeleri dışa atar. Pompanın çektigi kum miktarını düşürür ve dalgıç pompanın fanlarında aşındırıcı etkiyi azaltarak dalgıç tulumba ömrü uzar. Kuyu temizlik işlemi kuyuya fazla kum dolmasını engeller ve su kuyusu çökmesi olasılığını azaltır. Kuyunun tabanında oluşan dolguyu temizler.

131 KUYU GELİŞTİRME (İNKİŞAF) YÖNTEMLERİ: Akifer özelliklerine ve sondaj ekipmanına göre, farklı bölgeler arasında değişiklik gösterir. Amaç, formasyondan ve filtreden ters akışı sağlayarak formasyon tanelerini yerinden oynatmak, düzenlemek ve taşımaktır. Genel olarak geliştirme teknikleri: 1. Aşırı Pompalama Kullanılmakta olan en basit yöntemdir Kuyu,işletmeye alındığında basacağı debiden daha yüksek debide pompalanır Gevşek akiferin dengelenmesinde nadiren başarılı olur ve ince malzemenin formasyondan dengeli biçimde atılmasını bile sağlamayabilir Filtrenin üst kısmında yada en geçirgen bölgelerde etkili olarak diğer bölgeleri geliştirilmemiş durumda bırakabilir. 2. Geri yıkama (kesintili pompalama) Su sütunu aşağı yukarı hareket ettirilerek çalkalama yapılır. Akış yönünü değiştirmek köprüleme yapan parçacıkları yerinden oynatır. Kuyu içine akış ince malzemeyi kuyuya getirir. İşleme pompanın düşük kapasitesinde başlanarak yavaş yavaş arttırılır. Çalkalama etkisi genelde filtrenin üst kısmında ya da en geçirgen bölgelerde yoğunlaşır. 3. Mekanik çalkalama Piston yada kum kovası yardımıyla su filtreden içeri ve dışarı hareket ettirilir. Böylece güçlü, hidrolik enerji transferinde etkin olan emme-basma kuvvetleri yaratılır.

132 Formasyon parçacıklarını yerinden oynatır, taşır ve yeniden düzenler. İnce malzeme, formasyon içine itilerek gözenekleri tıkamasına meydan vermemesi için, sık sık temizlenmelidir. 4. Basınçlı hava ile çalkalama ve pompalama Kompresör yardımıyla kuyuya enjekte edilen hava suyun yüzeye yükselmesine neden olur; ve sonra kuyuya geri bırakılan su çalkalama hareketi yaratır. Havalandırılmış su akifere geri akarak formasyon parçacıklarını yerinden oynatır,taşır ve yeniden düzenler.dikkat : Formasyon çok tıkanmış durumda ise yüksek hava debisi filtreyi patlatabilir. Bu teknik bazen mekanik çalkalama yöntemiyle birleştirilir.teçhiz borusu içine, diskler arasındaki boru kısmında delikler olan çift diskli piston bloğu indirilir. Yalıtılmış bölgedeki su ve katı madde daha sonra çalkalama esnasında temizlenir. 5. Yüksek hızda jetleme: Yüksek basınçlı su ya da hava yatay olarak formasyona doğru yönlendirilir. Bu teknik, formasyonun tıkanmasını önlemek için sıklıkla hava pompajı ile birlikte kullanılır. Filtrenin açık alanı ve yarık biçimi jetleme işleminin başarısında etkendir. Açık alan oranı yüksek olan filtreler jetlemeye daha başarılı cevap verir. 6. Pompa Tecrübeleri İnkişaf işleminden sonra sondaj kuyularının hidrolik özelliklerini tespit amacıyla su verim deneyleri yapılmalıdır. İnkişafta alınan ön bilgiler ışığında uygun motopomp monte edilerek kuyudan su çekilmesi ve izlenmesine

133 GELİŞTİRME YÖNTEMLERİNİN YARARLARI: Doğal yada çakıllanmış kuyuda akiferle kuyu arasında dengeli ve etkin bir filtre bölgesi yaratır Sondaj sırasında üretilen çeşitli irilikteki tanelerin sıkışmasını ve karışmasını azaltır. Formasyon yüzeyinin doğal gözeneklilik ve geçirgenliğini şu şekilde arttırır: 1. Akifer malzemesinin ince kısmını mekanik yöntemle temizleyerek. 2. Kuyu cidarını kaplayan filtre keki ve çamur filmini (tabakasını) kaldırarak. Kumsuz su üretebilmek için filtre (delikli-açık boru) çevresinde kademeli sediman bölgesi yaratır 1. Böylece doğal geliştirilmiş kuyularda formasyon dengelenir. 2. Dengeleme, gereken yerlerdeki filtre paketleriyle de sağlanır.

134 SONDAJ, FORMASYONUN HİDROLİK ÖZELLİKLERİNİ DEĞİŞTİRİR: Darbeli Sondaj gevşek alüvyonu bozabilir. Darbe hareketi tanecikleri sıkıştırarak gözenekliliği azaltır. Rotari Sondajı matkabın dönme hareketiyle formasyona hasar verebilir. Kuyunun yakın çevresinde sedimanların birbirine karışmasına neden olabilir. SONDAJ SIVILARININ YOLAÇTIĞI FORMASYON HASARLARI: (Ticari yada doğal) kil akifere metrelerce sızabilir. 1. Killerin akiferi tıkaması etkisi güçlüdür. 2. Temiz Su bile formasyondaki killeri bünyesine alıp Akiferin içine taşıyabilir. 3. Su kaybı (filtrasyon) kontrolü iyi olmazsa kil, ince kum ve alüvyon (silt) akiferin içine taşınır ve tıkamaya yol açabilir. 4. Geçirgen tabakalar (sedimanlar) sondaj sıvılarının içeri işlemesine daha açıktır ve hidrolik iletkenlik kaybının en çok olduğu yerlerdir.

135 TAHLİSİYE (FISHING) Kuyudaki alet ve diğer ekipmanların, bir bölümünün yada tamamının kuyuda kalarak sondajı yada üretimi engellemesinden dolayı, bu engellerin kaldırılmasına yönelik olarak kuyudaki malzemelerin çıkarılması çalışmalarına tahlisiye denir. Tahlisiye işlemi aynı zamanda ekonomik boyutuda olan bir faaliyettir. Ekonomi tahlisiyenin devam edip etmemesinde önemli bir rol oynar. Eğer şirket sınırsız parayı ve zamanı göze alabilirse hemen hemen her tahlisiye işlemi başarıya ulaşabilir. Bir tahlisiye işleminin ekonomik olarak ne kadar devam edebileceği konusunda aşağıdaki bağıntı kullanılabilir. V f + C rd N d = C d Nd : Tahlisiye için kuyuda en fazla kaç gün çalışma yapılacağı, gün. Vf : Kuyuda tahlisiyesi yapılan ekipmanın toplam değeri, TL. Crd : Kuyunun yeniden delinmesi veya saptırılması için gerekli masraf, TL. Cd : Günlük masraflar ve tahlisiye için yapılan günlük harcama (tahlisiyede günlük maliyet), TL

136 Tahlisiye işlemi tecrübe işidir. Tahlisiye için doğru malzeme ve ekipmanı seçmek ve doğru yöntemi uygulamak hem ekonomik hem de hızlı bir sonuç alınmasına neden olacaktır. Tahlisiyenin ekonomik sınırları aşması durumunda ise kuyu terk edilir veya saptırılabilir. Başarılı bir tahlisiye için yakalanacak ve yakalayacak malzemelerin iyi ve doğru bir şekilde ölçülmesi gerekir. Bu nedenle, sondaj kayıtları çok önemlidir. Kuyuya indirilen ve kuyuda çalışacak olan her türlü malzeme rotary masasından geçmeden mutlaka ölçülmeli ve diş tipleri kayıt edilmelidir. Bir tahlisiye işlemi sırasında bu bilgiler çok faydalı olacaktır. En çok karşılaşılan ve tahlisiyeyi gerektiren halleri şöyle sıralayabiliriz: 1. DC, DP (tij) veya diğer sondaj ekipmanlarının kopması ve kuyuda kalması 2. Ağırlık yada muhafaza borularının basınç farklılığından dolayı kuyuya yapışması. 3. Formasyonun yıkılarak takımı çalışamayacak duruma getirmesi. 4. Şeyllerin şişerek takımı sıkıştırması.

137 TAHLİSİYE MALZEMELERİ Anlaşılacağı gibi burada ya boru malzemelerinin yada boru dışında bir malzemenin kuyuda kalması söz konusudur. Kuyuda kalan parçanın cins ve büyüklüğüne göre tahlisiye aleti seçmek gerekir. Tahlisiye malzemeleri boruları yada parçaları kurtarmak üzere iki tipte tasarlanmışlardır. Dizi ile ilgili kullanılan boru tahlisiye aletleri: Overshotlar: Sondaj dizisini üst kısımdan ve dışarıdan kavrayarak yakalar ve en çok kullanılan tahlisiye aletidir. Overshotların çeşitli yardımcı malzemeleri vardır. Üst sub : Overshotı diziye bağlamaya yarayan ve diğer ucuyla overshotın gövdesini taşıyan subtır. Gövde : Overshotın diğer malzemelerini içerisinde taşır. Helisel yapıda ve tırnaklı bir iç yapısı vardır. Yay donanımı buradadır. Boru malzemesini içine aldıktan sonra, yukarı doğru bir çekme kuvveti uygulandığında overshot yada malzemenin zarar görmeden çıkarılmasını sağlar.

138 Kılavuz : Gövdenin alt ucuna bağlanır ve tahlisiyesi yapılacak parçayı ortalamaya yarar. Gerektiğinde kılavuzun yerine metal malzemeleri öğütmeye yarayan öğütücü matkaplar takılabilir. (Overshotın içerisinde sızdırmazlık sağlayan bir lastik vardır. Kuyuda kalan boru türü malzemeleri kurtarmaya yaradığı için, kuyudaki malzemeyi tutabilecek çapta olanlar seçilmelidir. Bazı tiplerinde kurtarılacak malzeme ile overshotın iç çapı arasındaki farka göre, overshotın içerisindeki malzemeler değiştirilebilmektedir. Tahlisiyesi yapılacak malzemenin üzerine indikten sonra malzemenin üzerini sirkülasyonla temizler ve daha sonra malzemeyi içerisine alarak tutar ve gerekirse, yakalanan malzemenin içerisinden kuyu tabanını ve malzemenin etrafını sirkülasyonla temizler.)

139

140

141 Dişi yada erkek tool jointler : Dizinin ucunda bağlanarak kullanılır. Kuyuda çözülerek kalan ve dişleri bozulmamış dizileri tutmak için kullanılır. Gerektiğinde uç kısmına diziyi ortalayabilmek için kılavuz takılabilir. Erkek ve dişi tahlisiyeler : Kuyuda kalan takımı içerisinden veya dışından tutan aletlerdir. Sondaj dizisi ile kuyuya indirilir ve üzerine ağırlık verilerek takım çevrilir. Aletin üzerindeki ince dişler sayesinde takıma diş açarak tutar. Uçlarındaki delikler sayesinde sirkülasyon yapabilirler. Takımı tuttukta sonra takım kurtarılamıyorsa geri çözülmeleri çok güçtür. En son kullanılacak tahlisiye aletlerindendir. Takımı daha kolay yakalayabilmek için uçlarına kılavuz ve ortalayıcılar bağlanabilir.

142 Spearslar : Fare kuyruğu yada erkek ve dişi tahlisiyeler gibi bir tahlisiye aletidir. Diğer aletlere göre en önemli farkları tahlisiye edilecek parçanın tutulmasından sonra, parça alınamıyorsa geri bırakılabilir ve içerisinden sirkülasyon yapılabilir. Açılı dirsekler yada bağlantılar: Geniş çaplı kuyularda ve kuyuların genişlemiş bölümünde kalan takımın yakalanıp ortalanmasında kullanılır. Kesiciler: Bazı durumlarda sıkışan bir takımın içeriden veya dışarıdan kesilmesi gerekebilir. Bu durumda dizinin üzerine bir kesici bağlanarak kesilmesi istenen parçanın üzerine kadar inilir. Her türlü kesme ve öğütme işleminde çamurla sirkülasyonlu yapılır.

143 Mıknatıslar: Mıknatıslar küçük parçalar için oldukça kullanışlıdırlar. Genellikle sand-line halatına bağlı olarak kullanılabilmeleri nedeniyle çok pratiktirler ve manevra aralarında dahi kullanılabilirler. Halatın ucuna bağlı olan mıknatıs kuyu tabanına kadar indirilerek küçük malzemeler tutulur. Ortalayıcı ve kılavuzlar: Kuyuda kalan takımları yakalayıp tutmak için pozisyonları her zaman uygun olmayabilir. Dizi kuyu duvarına yaslanmış durumda bulunabilir. Dizinin ucundaki tahlisiye aletinin tahlisiyesi yapılacak malzemeleri kolayca yakalayabilmeleri için ucuna ortalayıcı bir kılavuz bağlanabilir. TAKIM SIKIŞMALARI DC lerin veya DP lerin bir kısmının kuyuda sıkışarak sondaj hareketini kısıtlamasına takım sıkışması denir. Bu durum oluştuğunda sondaja devam edilemez. Pratikte takım sıkışma problemi başlıca iki ana sınıfa ayrılır: a. Basınç farklılığı sıkışması b. Mekanik sıkışmalar

144 Basınç Farklılığı Sıkışması Bu tür sıkışmalardan dolayı çok büyük kayıplar meydana gelmektedir. Oysa iyi eğitimli ve tecrübeli bir sondaj personeli bu tür sıkışmaların daha meydana gelmesine fırsat vermeden çözebilir. Unutulmamalıdır ki; bir sorundan kurtulmanın en kolay ve ucuz yolu problemlerden uzak durmaktır. Basınç farklılığı sıkışması, adından da anlaşılabileceği gibi çamurun hidrostatik basıncı ile (ağır çamur kullanılmasından dolayı), formasyon basıncı arasındaki aşırı farktan dolayı, gözenekli ve geçirgen bir formasyon karşısında, örneğin kumtaşı, kireçtaşı, dolomitler gibi formasyonlarda ağırlık borularının yada muhafaza borularının formasyona yapışmasından dolayı ortaya çıkar. Ek çekme kuvveti= (Hs Pf) x Kontak alanı x sürtünme faktörü Hs : Çamurun hidrostatik basıncı Pf : Formasyonun basıncı Basınç Farklılığı Sıkışmasının Önlenmesi Basınç farkından dolayı takım sıkışmalarına sebep olabilecek tüm faktörleri engellemek mümkün olmasa bile bazı önemli tedbirler alınabilir. Bunlar: Sondajın güvenliğini tehlikeye atmayacak dereceye kadar çamur ağırlığının düşürülmesi. Basınç Farklılığından Dolayı Sıkışmış Bir Takımın Kurtarılması Yukarıda anlatılan önlemlere rağmen, eğer takım sıkışması olursa, takım aşağıda anlatılan metotlar yardımı ile kurtarılabilir: a) Hidrostatik basıncın azaltılması b) Sıkışmış kısmın etrafına akışkan basılması (spotting fluids)dpm Glycol Ether/GLO SPOT NW 1000 c) Takımın çözülmesi/gevşetilmesi/geri çekilmesi (back-off) işlemi

145 Takımı kurtarmak için takip edilecek yol aşağıdaki gibidir : 1.Kuyuda sirkülasyon yapılır ve kuyunun temizlenmesi sağlanır. 2.Başlangıç için kuyuyu tehlikeye sokmayacak basınç farkı hesaplanır. 3.Kulenin hatları ve manifoltlar dizel basılması, çamur dizelin alınması için hazırlanmalıdır. Dizel kuyuya çimentolama ünitesi ile basılabilir. 4.Hesaplanan miktarda dizel dizi içerisinden basılır ve basınçlar kaydedilir. 5.Hesaplanan miktarda dizel basıldıktan sonra dizelin içerisinden geri akışla fazla dizeli yavaş yavaş alarak basınç sıfırlanır. 6.Dizinin içerisindeki dizeli çok küçük bir debi ile dışarı alırken, diziyi maksimum emniyetli bir yükle yukarı çekin ve tüm ağırlığı matkaba doğru bırakılır. Zaman zaman vanayı kapatılarak basınç okunur ve annülüs kontrol edilir. Eğer kuyu statik halde ise yani, kuyudan formasyona herhangi bir akış söz konusu değilse, dizinin içerisindeki basınç yavaş yavaş düşmeye devam edecektir. Eğer kuyuda bir hareket olursa, dizideki basınç geri akış sırasında sabit kalacak yada yükselmeye başlayacaktır. Bu bir blow-out belirtisi olabilir. İşlem durdurularak kuyu öldürülür.

146 Organik Sıvıların Sıkışma Bölgesine Basılması Organik sıvılar kuyudaki çamur kekini yumuşatarak ve bozarak takımın kurtarılmasını sağlar. Bu sıvılar kuyudaki şartlara göre ağırlaştırılarak kullanılabilirler. Ağırlaştırılmış organik sıvılar blow-out tehlikesi olan mekanik takım sıkışmalarında ve sıkışma bölgesinin yağlanmasında, jar kullanımından önce uygulanır. Ancak, bu tür sıvıların kullanımı sırasında kuyudaki çamur kekinin bozularak kuyudaki çökme olasılığı da potansiyel bir tehlikedir. Normal organik sıvılarla yapılan kurtarma işlemlerinde kuyuların blow-out a geçebilme tehlikesi de unutulmamalıdır. Burada ağırlaştırılmış yada yarı ağırlaştırılmış organik sıvı deyimi, sıvının yoğunluğunun ağırlaştırıcı malzemeler katılarak artırılmasını ifade etmektedir. Genelde bu sıvı surfaktant (yüzey gerilimini azaltıcı madde) ve mazot karışımıdır. Böylece sıkışma bölgesinde sıvının boru çeperini ıslatarak boruyla kek arasında ince bir katman oluşturulması sağlanır. Sonuçta sürtünme faktörünün azaltılması sağlanır. Yapışma bölgesinde tuzlu bir formasyon (sodyum, magnezyum, potasyum, halit) varsa organik sıvı yerine kuyuya su da basılabilir.

147

148 Mekanik Takım Sıkışmaları Sondaj dizisi mekanik olarak : Kırıntıların veya yıkıntılı formasyonların annülüsü kapatması sonucu, Dizinin kuyu içine çok hızlı şekilde indirilirken, matkabın kuyu içinde köprüleme yapmış bölümlere veya tabana çapı küçülmüş kuyuya çarpması sonucu Dizinin anahtar deliği içine çekilmesi sonucu sıkışabilir. Optimum hidrolik sağlanmadan, hızlı bir ilerleme sonucu kuyunun yeterince temizlenememesi sonucu takım sıkışabilir. Su veya deniz suyu ile kaçaklı formasyonlarda kör sondaj yapılırken, kuyu tabanı ara ara viskoz bir çamurla temizlenmelidir. Aksi durumda, sedimanlar yeteri hızda temizlenemediği için, matkabın üzerinde yığılarak takımı sıkıştırabilir. Çaptan düşmüş, yıpranmış matkap tarafından orijinal çaptan daha küçük çapta açılan kuyu; Daha sonra indirilecek normal çaptaki matkaplar için sorun yaratır. Bu tür kuyularda matkap değişiminden sonra iniş yapılırken mekanik takım sıkışmasına neden olmamak için dikkatli olunmalı ve bu seviyeler yeni matkapla orijinal çapa taranmalıdır. PDC matkaplar yerine normal matkaplar kullanılırken ya da tersi durumda, dikkatli olunmalıdır. Çünkü bu matkaplar farklı patternlerde kuyular açar. Kör sondaj sirkülasyon olmadan, kesilen kırıntıların yüzeyden basılan suyla birlikte kaçak zonuna gönderildiği sondaj işlemine, kör sondaj denir. Bu tür sondaj uygulamalarında çok fazla miktarda su gerekir ve hidrolik programın tabanda kesilen kırıntıların kaçak zonuna taşınmasını sağlayacak annülüs hızlarının tutturulması zorunludur.

149 Mekanik takım sıkışmalarında, takımın kurtarılması için yapılan işlemler genelde takımın döndürülmeye ve çekilmeye çalışılması ve eğer dizide jar bulunuyorsa jarın çalıştırılması yolundadır. Bu işlemlerden başarılı sonuç alınmadığı durumlarda, sıkışma bölgesine organik sıvı karışımı basılır. Sinterlenmiş (demir tozlarından yüksek ısıda pişme ile gözenekliliğin azaltılması işlemi) tungsten karbür matkaplar

150 Mekanik Takım Sıkışmalarının Kurtarılması Mekanik olarak sıkışan takımların kurtarılmasının bir çok yöntemi vardır. Takımın en kısa sürede ve ekonomik olarak kurtarılması için öncelikle takımın nerede ve nasıl sıkıştığı iyice anlaşılmalıdır. Daha sonra sirkülasyon denenmelidir. Jar çalıştırılır ve dizi döndürülmeye uğraşılır. Takım çıkış sırasında sıkışmışsa jar aşağı doğru, iniş sırasında sıkışmışsa yukarı doğru vurulur. Takımı kurtarmak amacıyla dizi yukarı doğru çekildiğinde kanca yükü DP ler için tavsiye edilen yükleri aşmamalıdır. Takıma tork uygulanırken çekme mukavemetinin daha da azalacağı unutulmamalıdır. Eğer takım sıkışması gevşek formasyonların yıkılması ile yada yetersiz sirkülasyondan dolayı oluşmuşsa, takım askıya alınır ve sirkülasyon devam ederken ağırlığın yavaş yavaş düşmesi gözlenir. Ağırlık düştüğünde takım yine kendi ağırlığından daha fazla bir yükle çekilerek askıya alınır. Eğer takım saat içerisinde kurtarılamamışsa sıkışma yerinin tespit edilerek başka yöntemlerin denenmesi düşünülür.

151 Şeyllerin Neden Olduğu Takım Sıkışmaları Killer ve şeyller gibi plastik özelliklere sahip formasyonların delinmeleri büyük zorluklar yaratabilir. Çoğu zaman bu malzemeler matkabın tüm dişlerini sararak matkabın çalışmasını engeller. Bu duruma matkap kafa yaptı deriz. Yada bu formasyonlar kuyuda şişerek kuyu çapının daralmasına ve çıkış sırasında takımın sıkışmasına neden olurlar. Bu tür formasyonlar delinirken her 4-5 tij ilerlemeden sonra dizi metre yukarı çekilir ve kuyu yeniden taranır. Buna short-trip diyoruz. Bu formasyonlarda asıl yapılması gereken, formasyonların şişmesini engellemektir. Bunu sağlamanın en kolay yolu iyi bir çamur hazırlanması ve su kaybının azaltılmasıdır. Çamurun su kaybının yüksek olması halinde formasyona filtre olacak sular, kil ve Şeyllerin şişmesine neden olacaktır. Eğer formasyon zayıf çimentolu ve çimento maddesi suda çözünebilen bir formasyonsa bu durumda kuyu yıkılarak takımı sıkıştıracaktır. Böyle bir durumdaki takımı kurtarmak için spot enjeksiyonu denenir. Başarılı sonuç alınamazsa takım çözülür ve geri kalan kısmın wash-over yapılarak alınması gerekebilir.

152 Çamur Kaçaklarının Neden Olduğu Takım Sıkışmaları Sondaj esnasında veya muhafaza borusu indirilirken, sondaj sıvısının veya çimentolama işlemi esnasında çimento karışımının kısmen veya tamamen (sirkülasyonun kısmen veya tamamen kesilmesine) formasyona kaçmasına kaçak denir. Çamur kaçağı, çamur hidrostatik basıncının formasyon çatlatma basıncını geçerek, formasyonda çamurun içine akabileceği çatlakların oluşmasıyla meydana gelir. Çamur kaçağının oluşabilmesi için, çatlak boyutlarının çamurun içerdiği katı maddelerin boyutundan büyük olması gerekir. Pratikte, çamur kaçağına neden olabilecek çatlak boyutları (çatlak genişliği) 0,1 1,00 mm arasındadır. Her tip formasyonda çamur kaçağı oluşması ihtimali varken, bu olasılık özellikle zayıf ve gözenekli formasyonlarda daha yüksektir. Yumuşak formasyonlarda (örneğin kumtaşı) çamur kaçağının oluşması, formasyonun yüksek geçirgenliğine ve düşük çatlama basıncına bağlanır. Sert formasyonlarda ise (örneğin; Kireçtaşı, dolomit ve sert şeyller) çamur kaçağının oluşması, bu tip formasyonların içerdiği doğal çatlaklar, boşluklar gibi nedenlere bağlanır.

153 Kaçağın önlenmesi Kaçağın önlenerek sirkülasyonun sağlanması için aşağıdaki metotlar uygulanır: 1.Çamur yoğunluğunun azaltılarak, çamurun hidrostatik basıncının formasyon basıncına eşitlenmesi. 2.Kaçak önleme maddelerinin (Kaçak zonlarını tıkayıcı maddelerin) çamura katılarak, kaçak zonlarına basılması. Kaçak önleme maddeleri; lifli maddeler, pullu maddeler, taneli maddeler ve bu üçünün karışımından oluşur. Lifli maddeler, bitkisel lifliler (saman, talaş gibi ) cam elyafı, madensel lifliler ve deri gibi maddeleri içerir. Pullu maddeler, mika, pamuk çekirdeği, ceviz ve fındık çekirdeği gibi maddelerdir. Taneli maddeler, asbest, mıcır gibi maddelere denir. Bentonit-motorin veya çimento-motorin karışımlarının kaçak zonlarına basılması. Çimento tapa yapılması. Bu metot genelde diğer metotlarla kaçak önlenemediğinde kullanılır.

154 DÜŞEYDEN SAPMALAR Düşeyden sapmış sondaj kuyularına teçhiz borusu indirilemeyebilir veya kuyu cidarına sürtünerek inebilir. Bu ise çakıl zarfının homojen dağılmasına engel olur ve kuyu cidarına yaslanan filtre borusundaki delikleri tıkayabilir. Bu durumda ilgili aralıktaki kil keki atılamadığından su girişinin azalması söz konusu olacaktır. Ayrıca eğri açılmış kuyularda teçhiz borusu indirilirken kopmalar meydana gelebilir. Boru indirilse dahi çoğu kez kuyunun silt çekmesi önlenemeyebilir. Bu nedenle kuyuda zaman içinde dolgular meydana gelir, pompa aşınır, verim düşer ve randıman alınamaz. Kuyunun sapmaması için DC (drill-collar, yani ağırlık) ve stabilizerler kullanılmakta dar çaplı pilot delikler açılarak daha sonra hole-opener denilen tarama matkapları ile genişletilmektedir. Yukarıdan pull-down denilen hidrolik baskılı makinelerde sapma çok daha fazla olmaktadır. Sert ve yumuşak formasyonların münavebeli yer aldığı sahalarda, molozlu formasyonlarda ve jeolojik tabakaların yatay olmadığı durumlarda sapmalar daha kolay olur.

155 ir n ar i u a m

156

157

158

159 Gözlem kuyuları olduğu halde yapılan pompa deneyleri ile akifer parametreleri olan iletkenlik katsayısı (T), geçirgenlik katsayısı (k), depolama katsayısı (S) ve etki yarıçapını (R) hesaplamak mümkün olmaktadır. R = 1.5 (T*t/S)1/2

160 Bailer kovası

161

162

163

164

165 1. Kuyulara doğru yeraltısuyu akımını açıklar 2. Kuyu lokasyonu verme aşamalarını ve araştırma yöntemlerini bilir. 3. Su kuyusu açma yöntemlerini anlar. 4. Kuyu başı tanımlama yapar ve kuyu logu tutmasını bilir. 5. Su kuyusu tasarlar. 6. Su kuyusu inşaası ve donatısını bilir. 7. Kuyu verim testlerini tasarlar ve değerlendirir. 8. Su kalitesi örnekleme ve ölçümünü bilir 9. Pompa seçimi yapar. Kuyu izleme ve bakımını tasarlar