RAMAZAN ve ORUÇ. Editörler. Berat Açıl - Fahrettin Altun Serhat Aslaner - Mustafa Demiray Halis Kaya

Transkript

1 RAMAZAN ve ORUÇ Editörler Berat Açıl - Fahrettin Altun Serhat Aslaner - Mustafa Demiray Halis Kaya

2 Ramazan ve Oruç Proje Ümraniye Belediye Başkanlığı adına Hasan CAN Ümraniye Belediye Başkanı Editörler Berat Açıl - Fahrettin Altun - Serhat Aslaner Mustafa Demiray - Halis Kaya Proje Yönetimi Mesut Özdemir Başkan Yardımcısı Tuba Kızıltan Kültür Müdürü Tashih İlhan Süzgün İç tasarım Ender Boztürk Kapak görseli: Hamid Aytaç Ramazan ayı, ki içinde Kur ân nüzul etmiştir. el-bakara 2/185. (1378/1959. Hilmi Şenalp Koleksiyonu) Kapak tasarımı Emin Albayrak Atatürk Mah. Fatih Sultan Mehmet Cad. No: 63 Ümraniye/İstanbul Tel: / 184 Faks: copyright 2015 Ümraniye Belediyesi Kitabın tüm yayın hakları Ümraniye Belediyesi ne aittir. Yazılı izin alınmadan kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. Haziran 2015, İstanbul Baskı: Belikan Basım

3 İbn Arabî nin Bakışıyla Oruç ve Esrarı Abdullah Kahraman* Giriş Dinî hükümlerin bir görünen zahirî, bir de görünmeyen bâtıni yönü olduğu malumdur. Hükümlerin zahirî yönüyle daha çok fakihler, bâtıni tarafıyla ise genelde sufiler meşgul olurlar. Bu sebeple fakihlerin ilgi alanı olan fıkha fıkh-ı zahir, sufilerinkine ise fıkh-ı bâtın adı verilir. Aslında din/şeriat, hükümlerin zahir ve bâtın yönlerinin birleşmesinden, bir arada değerlendirilmesinden ve beraberce mütalaa edilmesinden meydana gelir. Bu yüzden esasen fıkıhçılığı ön planda olan ancak tasavvufî yönü ihmal etmeyen fakihlere mutasavvıf-fakih, tasavvufçuluğu ön planda olup sabit ayağını fıkıhtan ayırmayan sufilere de müteşerri -sufi adı verilir. Fakihlerin bakışı bir ibadetin şekil şartlarına uygun olarak yapılmasını, sufilerin bakışı ise ondan manevi haz alınmasını temin eder. Fakihlere göre şekil ve zahir şartlarını taşıyan ibadet sahihtir. Sufilere göre ise sadece bu noktada kalan ibadet teşri gayesini gerçekleştirmemiş olur. Aslında bu konuda sufiler kendi delillerinin fakihlerin delillerinden daha güçlü olduğunu, ancak fakihlerin gafillerin genelini dikkate alarak hükmü kolaylaştırmakla yükümlü olduklarını ifade ederler. Çünkü onlar ibadetin sahih olmasını kabul olmasıyla, kabulü de maksada götürmesiyle ölçerler. Mesela onlara göre oruçtan maksat, Allah ın ahlakıyla ahlaklanmaktır ki bu da samedâniyyet makamı ve imkân nispetinde şehvetleri terk etme noktasında meleklere uymaktır (Gazalî, 1, s. 1). 119 * Prof. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi.

4 İ BN ARABî Nİ N BAKIŞ IYLA ORUÇ VE ESRARI Bütün ibadetlerin sufice bir yorumu vardır. Oruç da sufilerin üzerinde en fazla yorum yaptıkları, hatta Cüneyd-i Bağdadî nin tarikatın yarısı olarak değerlendirdiği ibadetlerden biridir. İbn Arabî oruca ait birtakım mertebeler ve orucun hazzını hissettirecek anlamlar yüklemiştir. Tebliğde onun bu yorumlarının bir kısmı ele alınacaktır. Orucun Dindeki Yeri Sözlükte, yemeği, içmeyi, cinsel ilişkiyi terk etmek ve kendini tutmak gibi anlamlara gelir. Dinî bir terim olarak ise, özel bir şekilde kendini tutmaktır ki bu da niyet ederek imsakla iftar arasında yeme, içme, cinsel ilişki ve ona götürecek, onu çağrıştıracak durumlardan uzak durmaktır. İslam ın beş temel rüknünden biri olan oruç, nurani, ruhani bir ibadet olup kul ile Allah arasında özel bir sır mahiyetindedir. Ramazan ayı, insanlara yol gösterici, doğrunun ve doğruyu eğriden ayırmanın açık delilleri olarak Kur an ın indirildiği aydır. Öyle ise sizden ramazan ayını idrak edenler onda oruç tutsun (el-bakara, /1 ) ayetiyle ramazan ayında oruç Müslümanlara farz kılınmıştır. Ramazan ayı dışında da nafile olarak oruç tutulması Hz. Peygamber tarafından hem fiilî hem de kavlî sünnetlerle teşvik edilmiştir. 120 Oruç, ilk peygamber Hz. Âdem den beri Allah ın yegâne dini olan İslam da yer almış ve her peygamberin şeriatında emredilmiş bir ibadettir. Şu ayet bu duruma işaret etmektedir: Ey iman edenler! Oruç sizden önce gelip geçmiş ümmetlere farz kılındığı gibi size de farz kılındı. Umulur ki korunursunuz (el-bakara, /1 ). Mahiyetleri ve uygulamaları değiştirilmiş olsa da, Yahudilik ve Hristiyanlıkta da oruç ibadeti yer almaktadır. Çünkü onlar da belli zamanlarda ve belli yiyecekleri yemeyerek oruç tutmaktadırlar. Bu durum orucun fıtrî bir ibadet olduğuna da işaret etmektedir. Buradan anlaşılmaktadır ki, bazı zamanlarda insan, ruhunun ve bedeninin isteklerini dengelemeye ihtiyaç duymaktadır. İşte oruç bu dengeyi en iyi şekilde sağlayan ibadetlerden biridir (Nedvî, ty., s. 1 vd.; Kerem Emin Ebu Kerem, 1, s. 1 ). Orucu oruç haline getiren esasen niyettir. Bundan dolayı orucun geçerli olması için niyet şart koşulmuştur. Zira yeme içme gibi eylemler niyetle terk edilmekte ve nefsin, zahiren orucu bozan bu isteklerine dur denilmektedir. Böylece yememe ve içmeme eylemi Allah a ibadete dönüştürülmekte olup bunu sağlayan da niyettir. Niyet gizli bir şeydir. Onu Allah tan başka kimse bilemez. Bu sebeple oruç da dil ile veya fiille ifade

5 ABDULLAH KAHRAMAN edilemeyen, gösteriş tarafı olmayan, mütevazı ve gizlilik özelliği taşıyan bir ibadettir. Kudsî bir hadiste Âdemoğlunun bütün ibadetleri kendisi içindir, oruç ise benim içindir ve onun mükâfatını ancak ben veririm buyurulması orucun bu yönüne işaret etmektedir. Orucun Bazı Özellikleri Orucu diğer ibadetlerden ayıran bazı özellikler şöyledir: 1. Oruçta gösteriş olmaz.. Oruç sadece Allah için yapılan bir ibadettir. Geçmiş milletlerde putlar için oruç tutma âdeti olmamıştır. Hâlbuki putlar ve sahte tanrılar için rükû, secde ve kurban adama şeklinde ibadetler yapılmıştır (Tehanevî, 1, s. 11 ). Bu yönüyle oruç Allah ın samediyyet sıfatının bir tecellisidir.. Oruç, insanın behimi özelliklerinden sıyrılabileceğinin bir ispatıdır. Bundan dolayı da ilahî ahlak ile behimi alışkanlıklar arasında bir dengedir.. Oruçlu için cennette Reyyân adı verilen özel bir kapı tahsis edilmiştir.. Oruç, kulu doğrudan Allah a ulaştıran İslam, iman, kunut, sıdk, sabır, huşu, tasadduk, hıfz ve zikir gibi mümine ait üstün özellikler arasında sayılmıştır (el-ahzâb, / ). Buna göre oruç sadece Allah için tutulduğundan, O na götüren ana yollardan biridir (Şeltut, 1, s. 1 vd.; Kardavî,, ss. 1 - ). Sufilere Göre Oruç Fıkıhçıların oruca bakışı sufilerin bakışına nispetle bazı farklar taşımaktadır. Onlar bu ibadete zahirî fıkıh penceresinden ve genel mükellefler adına bakmışlardır. Sufiler ise, orucu bâtıni (vicdanî) fıkıh penceresinden ve özel mükellefler adına değerlendirmişlerdir. Fıkıhçılara göre oruç temel ibadetlerden biridir. Tutulan orucun geçerli (sahih) olması için görünen, objektif şartlar vardır. Bu şartlardan birisi eksik olursa oruç makbul olmaz. Zahirî şartlar yerine getirilirse oruç geçerli sayılır. 121 Sufilere göre oruç, az konuşma (kılletü l-kelâm) ve az uyuma (kılletü l-menâm) gibi tarikat adabı arasında sayılır. Çünkü oruç yoluyla az yeme (kılletü t-taâm) ilkesi sağlanmaktadır. Cüneyd-i Bağdadî ye göre

6 İ BN ARABî Nİ N BAKIŞ IYLA ORUÇ VE ESRARI oruç tarikatın yarısıdır. Hüc vi rî ye göre ise oruç, gerçek bir zühd olduğu için tarikatın tamamına şamil bir ibadettir (Hüc vi rî, 1, ss. - ). İmam Gazalî nin değerlendirmesi ise, Hz. Peygamber in Oruç sabrın yarısıdır ve Sabır imanın yarısıdır mealindeki hadislerine göre orucun imanın dörtte biri olduğu şeklindedir (Gazalî, 1, c., s. ). Oruç hakiki bir zühd sayıldığı için tasavvufi bakışta midenin yeme ve içmeden, gözün şehvetle bakmaktan, kulağın gıybet ve dedikodu dinlemekten, dilin gaflet ve dünya kelamı konuşmaktan, bedenin Allah a isyandan ve dünyevi lezzetlerden uzak tutulmasına özel önem verilmiştir. Bu sebeple fıkıhçılara göre gıybet vb. davranışlar orucu bozmazken sufilere göre bozar ve o günün orucunun kaza edilmesi gerekir. 1 Böyle bir oruç Ebû Talib el-mekkî ye göre havassın orucu dur (Mekkî, ty., c., s. 11 ). Bu düşünceyi biraz daha ileri boyuta taşıyan İmam Gazalî ye göre üç çeşit oruç vardır. Bunlar aynı zamanda tutulan orucun kalite açısından mertebeleridir: 1. Avamın orucu: Mide ve cinsel organlara tutturulur. Onların ihtiyaçlarının oruç süresince karşılanmaması esastır.. Havassın orucu: Bütün azalara tutturulur. Bu da azaların günah sayılan davranışlardan korunması ile olur: Aynı zamanda bu sâlihlerin orucudur.. Havassu l-havassın orucu: Kalbin dünyaya ait süflî düşüncelerden korunması ve masivadan tamamen arındırılmasıyla olur. Bu orucu tutanların Allah tan başka düşünceleri olmaz. Bu şekilde bir orucu ancak peygamberler, sıddîk ve mukarrebler tutabilir (Gazalî, 1, c., s. ). Böylece sufiler oruçla insan için Samediyyet makamına ulaşmayı ve temkin makamlarına vasıl olmayı hedeflerler (Ebu Kerem, ). İbn Arabî de yorumlarını bu hususu genişletmek suretiyle ortaya koyar Sufiler bu konuda Hz. Peygamber den nakledilen ancak hadis otoriteleri tarafından zayıf olarak nitelendirilen şu hadise dayanmışlardır: Beş şey orucu bozar: Yalan söylemek, gıybet etmek, söz taşımak, yalan yere yemin etmek ve şehvetle bakmak. Bkz. Gazalî, 1, c., s..

7 ABDULLAH KAHRAMAN İbn Arabî ye Göre Orucun Mahiyeti ve Esrarı İbn Arabî ( /1 ) Fütûhât-ı Mekkiyye (1 ) adlı eserinin orucun esrarını anlattığı yetmiş birinci bölümüne uzun bir şiirle başlamaktadır. Bu şiirde yer alan bazı mısralar şöyledir: Oruçta bir anlam var ki, onu bir düşünsen Hiçbir yaratık senin elde ettiğin zenginliğe eremezdi Orucun benzersizdir, böyle dedi bana Onu emreden; artık bunu düşünün! Çünkü oruç terktir, nerededir o yaptığın Ya da nerededir senin (yaptım) iddian! İş aslına dönmüştür Rabbim de seni böyle dost edindi Orucun hikmetlerini bir düşünsen Onun asıl anlamı senin manandadır Sonra O nun nezdinden bir haberci geldi Senin emredilmiş orucundan seni soyutladı Oruç Allah a aittir, cahil olma! Sen onun tecelligâhısın, bunu bilmelisin! (s. ) Bir fakih olarak İbn Arabî orucu zahirî ve bâtıni fıkıh (tasavvuf) açısından tahlil eder. Oruç meselelerinin fıkhî hükümlerini kısaca ifade ettikten sonra kendine ait bâtıni yorumlara yer verir. Böylece fıkıh-tasavvuf ilişkisine ve hikmetü t-teşri e ait güzel bir örnekle bizi baş başa bırakır. A. Samedâniyyet (Tenzîhiyyet) Makamı Olarak Oruç İbn Arabî (1 ) ibadetleri izah ederken, ilgili hadislerden de hareketle her birini bir ilahî sıfat veya hakikatle irtibatlandırmaktadır (ss. 1-1 ). İbn Arabî ye göre her bir ibadet, kulda ilahî isimlerden bir veya birkaçının tecelli etmesini temin eder. Mesela, mümin namaz kıldığı zaman Allah ın en-nûr isminin tecellisine erer ve manevi inkişafa nail olur. Zekât 123 Bu tebliğde Fütûhât-ı Mekkiyye nin iki farklı nüshasından yararlanılmış, ilgili yerlerde bilginin hangi nüshadan aktarıldığı belirtilmiştir. Beyitlerin tercümesi Ekrem Demirli ( ) tarafından tercüme edilen Fütûhât-ı Mekkiyye den (s. ) alınmıştır.

8 İ BN ARABî Nİ N BAKIŞ IYLA ORUÇ VE ESRARI verdiği zaman el-kuddûs isminin tecellisine mazhar olur. Böylece zekât ile hem malını hem de nefsini temizler. Oruç tuttuğu zaman ise Allah ın es-samed isminin tecellisine erer. Ancak kul için Allah ın isimleri ile sıfatlanmak mutlak değil, kayıtlı, sınırlı ve geçicidir. Buna göre samedâniyyet/ tenzîhiyyet sıfatları Allah için asli ve sürekli, kul için geçici ve izafidir. Oruç, ilahî isimlerden el-muhyî ve el-mumît isimlerinin tecelli etmesini de sağlar. Zira orucunu kasten bozanın kefaret ödemesi gerekmektedir. Ödenecek kefaret kalemlerinden biri de fakirlere yemek yedirmektir. Yeme içme olayı hayatı devam ettirmenin bir göstergesidir. Orucunu bozup da kefaret ödemek zorunda kalan mükellef, orucunun kefareti olarak bir fakiri altmış gün veya altmış fakiri aynı anda doyurmak zorundadır. Bu hareketiyle o, yeme ve içmeye muhtaç, âdeta açlıktan ölecek durumda olanları hayatlarını idame ettirecek şekilde doyurduğu için Allah ın el-muhyî/hayat bahşeden ismiyle isimlenmiş olmaktadır. Oruç tuttuğu zaman da nefsine hayat veren şeylerden uzak durduğu için el- Mümît/öldüren ismiyle ahlaklanmıştır (İbnü l-arabî, 1, s. ; Özköse, 11, ss. - ). Ona göre namaz nur, sadaka burhan, sabır yani oruç ve hac aydınlıktır (İbnü l-arabî, 1, s. ). Oruç ibadetine derin tasavvufi anlamlar yükleyen İbn Arabî nin burada orucu Allah ın sabır sıfatıyla izah edişi ve aydınlık olarak niteleyişi dikkat çekmektedir. Gerçekten de sabrın merkezî bir yer işgal ettiği oruç, layıkıyla tutulduğu zaman eşyanın hakikatini idrak hususunda ışık neyi sağlıyorsa oruç da onu temin eder (İbnü l-arabî, 1, s. ). 124 İbn Arabî oruçtaki benzemezlik, beri ve uzak durma hallerini, Allah ın hiçbir şeye benzemezliği ile yani es-samed oluşu ile birlikte değerlendirmektedir. Zira nasıl ki es-samed olan Yüce Allah hiçbir şeye muhtaç değilse, oruç ibadeti de kulda böyle hiçbir şeye muhtaç olmama durumu meydana getirmektedir. Çünkü oruç tutan kul nefsini yeme içmeden azade kılınca ve nefsinin tabii ihtiyaçlarına bile iltifat etmeyince bu bilinçli ve iradi durum onda samedâniyyet ve tenzîhiyyet sıfatlarının tecellisini sağlamaktadır (İbnü l-arabî, 1, ss. 1-1 ). İbn Arabî nin değerlendirmesine göre mutlak anlamda oruç, aslında hiçbir şeye muhtaç olmayan yani samed olan Allah a mahsustur. Her şeye ve her zaman muhtaç olan kul ise normalde oruca tahammül edemez. Zira kul aç kaldığında tabiatı gereği olarak ölür. Ancak oruçlunun uzun süre açlığa ve susuzluğa tahammül edebilmesi, Allah ın samediyyet sıfatından

9 ABDULLAH KAHRAMAN istifade etmesi sebebiyledir. Çünkü oruç tutan kul, yalnızca Allah ın bu sıfatının tecelligâhı olmaktadır (İbnü l-arabî, 1, ss. - ). Bazı hadislerde geçen Orucun benzeri yoktur, Oruç ancak benim içindir gibi ifadelerden hareketle İbn Arabî, oruçta tenzîhiyyet ve samedâniyyet sıfatlarına vurgu yapmaktadır. Ona göre bu ifadeler orucun benzersiz bir ibadet olduğunu ifade etmektedir. Bir ayette Yüce Allah bu ifadeyi O nun hiçbir benzeri yoktur (eş-şûrâ, /11) diyerek kendi zatı için kullanmaktadır. Buna göre Yüce Allah ile oruç aynı sıfatın sahibidirler. Çünkü Yüce Allah ın benzeri bir varlık olmadığı gibi, orucun benzeri bir ibadet de yoktur. Kudsî bir hadiste Âdemoğlunun bütün amelleri kendisi içindir, ama oruç başka. O, benim içindir, mükâfatını da ancak ben veririm (Müslim, Sıyâm, 1 ) buyurularak bir taraftan orucun benzeri olmadığı, diğer taraftan da orucun Allah a ait olduğu ifade edilmiştir. Buna göre oruç kul ile Rabbi arasında ikiye ayrılmıştır. Yarısı Allah a yarısı ise kula aittir. Yarısının Allah a ait olması, kulun gündüz tenzîhiyyet ve samedâniyyet sıfatlarına bürünerek ve orucu sadece Allah için tutarak onu rabbanileştirmesi ile gerçekleşir. Yarısının kula ait olması ise kulun iftar vakti orucunu açması, gündüzün fıtraten muhtaç olduğu şeylerden tenzîhiyyet anlayışıyla uzak durduğu şeylere ulaşması ve dolayısıyla asli kulluğuna dönmesiyle ifade edilir (İbnü l-arabî, 1, c., s. 1 ). Allah ın başkasına benzemediğini ifade eden selbî (olumsuz) sıfatları olduğu gibi, orucun da böyle bir niteliği vardır. Böylece bu sıfat özelliği bakımından Allah ile oruç arasında sıkı bir münasebet vardır. Kul oruçlu iken bu ilahî sıfatla sıfatlanmaktadır. Çünkü yaratılmışların tabiatı ve hakikati yeme, içme ve cinsel arzuları gerektirdiği halde oruç bunlardan uzak ve münezzeh olma hakikatine göre ifa edilmektedir (İbnü l-arabî, 1, c. 1, s., c., ss. 1-1, ; Ebu Kerem, ; Çakmaklıoğlu,, ss. - ). İbn Arabî (1 ) iftarın, kulun muttasıf olduğu bu sıfatı geçici olarak kesintiye uğratacağını ancak teravih namazıyla yeniden irtibatın sağlanacağını ifade etmektedir (c., s. 1 ; Çakmaklıoğlu,, ss. - ). Teravih âdeta orucun tamamlayıcı bir cüzüdür ve aslında farz iken kullara hafifletmek için farziyeti kaldırılmıştır. Teravih namazıyla oruç arasındaki ilişkiyi çok ileri boyuta taşıyan İbn Arabî ye göre, ramazanda oruç ile namaz birleştirilmiştir. Ramazanın gündüzünde kul, rabbani sıfatlara bürünerek Allah ile birleşir, geceleyin ise Allah birlenir. Onun düşüncesine göre asıl oruçlu kul değil, Allah tır. Bu sebeple kulun oruçlu olduğunu söylemesi sadece bilgisizliğinin bir sonucudur. Çünkü gıda alıp beslenen bir 125

10 İ BN ARABî Nİ N BAKIŞ IYLA ORUÇ VE ESRARI kimsenin tenzîhiyyet ve samedâniyyet hakikatine göre mutlak anlamda oruç tutması mümkün değildir. Bu sebeple oruç tutan bir bakıma insan ise de aslında oruç Allah a aittir. Oruç benimdir ifadesinden bu da anlaşılabilir. Buna göre kul bir taraftan oruç tutarak rabbani bazı sıfatları kendisinde tahakkuk ettirir ve sâim adını alır. Diğer yandan tenzîhiyyet ve samedâniyyet anlamında mutlak olarak oruç Allah a ait olur (İbnü l-arabî, 1, c., s. 1 ; Çakmaklıoğlu,, ss. 1-11). İbn Arabî ye (1 ) göre orucun kalkan olması ancak kulun orucun kendisine değil de Allah a ait olmasını düşünmesiyle gerçekleşebilir. Bu sebeple o, oruçla ilgili ayetin sonunda geçen Umulur ki korunursunuz (el-bakara, /1 ) şeklindeki ifadeyi, Umulur ki orucu sizi koruyacak bir siper edinirsiniz şeklinde yorumlamıştır. Dolayısıyla orucun farz kılınmasının hikmeti de kulların onu kendileri için koruyucu kalkan ve siper edinebilmeleridir (c., s. ; Çakmaklıoğlu,, ss. 1-1 ). İbn Arabî, oruçtan bahsederken zaman zaman Allah ile kulu sanki bir noktada cem etmektedir. Bu, vahdet-i vücud anlayışının yansımasından ve ifadesinden başka bir şey değildir. Buna göre oruçla kul ilahî sıfatlarla muttasıf olup Hâlık ile bir noktada cem olmaktadır. Ancak şeri anlamda ibadet kula, mutlak tenzîhiyyet ve samedâniyyet ise Allah a aittir. Bu bakımdan da Hâlık ile mahlûk ayrılmaktadırlar. O, bu birleşme ve ayrılmayı ramazan ayında inen Kur an ın, cem etme anlamına gelen Kur an ismi ile ayırıcı anlamına gelen Furkan isminden hareketle yapmaktadır. Buna göre oruç, tenzîhiyyet bakımından Allah a ait olsa da, benzersiz bir ibadet olması yönüyle kula aittir. Bu sebeple de kul kuldur, Hak da Hak tır. Rab ile kul, bir yönden oruç isminde ortak olup bir araya gelseler de, daha sonra oruca ilişkin iki ayrı durum bakımından birbirlerinden ayrılmışlardır (İbnü l-arabî, 1, c., ss. - ; Çakmaklıoğlu,, s. 1 ). B. Terk Olarak Oruç 126 Tasavvuf eğitiminde bir bilinç olarak terkin önemi ve yeri vardır. Zira tasavvufi terbiye sonucunda kul dünyadan ve dünyalıklardan kaçınır. Büyük mutasavvıflar orucu da terk bilinci ile değerlendirmişlerdir. Mesela Gazalî ye göre oruç, sakınma (keff) ve terktir. Bütün ibadetler halkın gözü önünde olurken, oruç kul ile Allah arasında bir sırdır. Kulun derununda sabırla ve ancak Allah için ifa edilir (Gazalî, 1, c., s. ). Bu yönüyle kulları değerlendirmelerinin önünü kapattığı için âdeta onların teveccühünü de terk anlamı taşır.

11 ABDULLAH KAHRAMAN Oruç tutmak Müslümanın dünyalık ihtiyaçlara olan bağımlılığını asgariye indirir ve böylece o da bu ihtiyaçlara bağlılığı terk eder. Bu, terkin ilk makamı olup dünyayı ve dünyaya ait olan şeyleri terk anlamı taşır. Terk bilincinin ikinci aşaması ukbayı terktir. Zira müminin gayesi ne cennet sevinci ve ne de cehennem korkusudur. Kul ibadet ve taatlerini ahirette nail olacağı cennet nimetlerini hesaba katarak yapmaz. Onun esas hedefi, bütün ahiret nimetlerini unutturan ve onların hepsinin ötesinde bulunan cemalullah arzusu ve iştiyakıdır. Oruçlunun esas sevinci müşahede imkânı elde etmesidir. Oruçla kazanılan cemalullahı seyir tecrübesi oruçlunun âdeta hayallerini süsler. Hem dünyadan hem ukbadan vazgeçmesini bilen kul, oruç deneyimi ile terki terk bilincini de kuşanır. Böylece, yaptığı ibadetlere güvenmemeyi, mahviyet bilincine ermeyi, Allah ın dışında her şeyden ümit kesebilmeyi, sadece ama sadece Hakk ın divanına yüz sürebilmeyi arzular. Başkalarını terk ile kul Allah ın ünsiyetini, Hakk ın dostluğunu ve Rabbimizin ülfetini kazanmış olur. Bu bilinç sonucunda o, yapıp ettiklerine, ibadet ve taatlerine güvenmemesi gerektiğini idrak eder. Oruçla iddiadan kaçınmanın, kendini görmeyi terk etmenin, alışkanlıkları bırakmanın deneyimini elde eder (İbnü l-arabî, 1, ss., -1 ; Özköse, 11, s. ). İbn Arabî ye göre oruç, manevi bir zevk hâlidir. Onun değerlendirmesinde zahirî şeriat olan fıkha göre oruç, oruç tutanı orucu bozan söz ve fiillerden engelleme esasına dayanır. Bu anlamıyla engelleme, birtakım fiilleri terk etmek demektir. Bu da oruç adına olumsuz (selbî) bir nitelik sayılır ve oruç engelleyici bir özellik arz eder. Bundan dolayı da oruç imsak yani engelleme olarak tarif edilir. Aslında oruç, bir fiil, eylem ve hareket olmaktan ziyade bir terk tir. Yani bir şey yapmaktan ziyade, normal zamanlarda fıtrat gereği yapabildiği bir takım şeyleri yapmama esasına dayanır ki buna İbn Arabî orucun terk özelliği adını vermektedir. Zira oruç, zahirde görünen bir takım fiillerle eda edilmemektedir. Oruç, hariçte kendisine izafe edilebilecek bir varlığı olmadığı için aslında ona amel denilmesi mecazidir. Bizim için hakikat manasında kullanılan varlık sözü nasıl ki Allah hakkında mecaz ise, amel lafzının oruç hakkında kullanılması da böyledir. Bu sebeple oruç, vücûdî bir ma kûl değil, ademî bir ma kûl dür (İbnü l-arabî, 1, c., ss. - ). Bu duruma göre orucun varlığına ancak Allah muttali olduğu için mükâfatını da ancak O vermektedir. Böylece oruç, esas mahiyeti itibariyle hâlık ile mahlûk arasında kalmaktadır (Ebu Kerem, ). 127

12 İ BN ARABî Nİ N BAKIŞ IYLA ORUÇ VE ESRARI Oruç, sadece yeme, içme, cinsel ilişkiyi terk etme ve dünyaya ait zevklerden uzak kalma anlamında bir terk değildir. Zahirî-bâtıni her türlü kötü davranış ve düşüncelerden uzak kalma anlamında genel bir terk özelliği taşımaktadır. Zira oruçlunun kavga etmesi, kötü söz söylemesi, kızması da yasaktır. Bunlar birer fiil olmayıp terktirler. Bu yönüyle de oruç, bazı sıfatlarla sıfatlanma değil, aksine sıfatlanmamadır. Buna göre Hz. Peygamber in oruçluya verdiği, kendisine sataşıp kötü söz söyleyene ve onunla kavga etmek isteyene Ben oruçluyum demesi şeklindeki tavsiye ve irşadının anlamı şudur: Ey benimle kavga etmek isteyen, bana söven kişi! Ben senin yaptığın şeylerden uzak durup onları yapmayan bir kimseyim ve ben terk edenim (İbnü l-arabî, 1, c., s. ; Çakmaklıoğlu,, s. ). Bu yönüyle oruçtaki imsak yani tutma anlamı en iyi şekilde onun terk özelliği ile anlaşılır. Oruç tutup nefsini hazlardan engelleyen sâim, bu sayede yüksek makamlar elde etmekte ve savm ın kelime anlamı da ancak bu şekilde tecelli etmektedir. Çünkü sözlükte savm yükseklik anlamına gelmektedir. Oruç, benzerliği ortadan kaldırma özelliği taşıdığı için diğer ibadetlerden bir derece daha üstün olur. Oruçta yaratıcı ile yaratan arasında sıkı bir ilişki ve Hiçbir şey onun benzeri değildir (eş-şûrâ, /11) ayetinin anlamının özel şekilde tadılması vardır. Zira oruç tutan bu bilinçle oruç tuttuğu zaman Yüce Allah zatî sıfatıyla ona tecelli eder. Kul da amelde kemal mertebesini elde eder. O zaman oruç, orucu bozan amelleri engelleme anlamından doğru olan ameli yapmaya dönüşür. Bu, orucun olumsuzdan olumlu bir anlama dönüşmesi demektir. Aynı zamanda oruçta bir yapısal değişiklik anlamı da taşımaktadır. Zira Yüce Allah oruç tutanın bütün güçleri üzerinde hâkimiyet kurmaktadır (İbnü l-arabî, 1, c., s. ). C. Müşahede Makamı Olarak Oruç 128 İbn Arabî ye göre, orucun deruni anlamlarından biri de kulu Hakk a götüren müşahede vasıtası olmasıdır. Kulun Allah ı müşahedesi eşsiz bir makam olmasının yanında kul için tarifi imkânsız bir sevinç kaynağıdır. Ona göre ibadetlerin her biri Allah a yaklaştıran birer kurbiyet makamıdır. Allah a yaklaşan kulun marifeti artar. Ancak ibadetlerin her birinden hâsıl olan marifet farklıdır. Bu sebeple İbn Arabî, ibadetleri meydana getirdikleri marifet düzeylerine göre tasnif etmektedir. Buna göre namaz, kulun Rabbine yönelik münacatıdır. Münacat yönü nedeniyle namaz kılan kişide idrak düzeyi gittikçe gelişir. Böylece namazla elde edilen mükâşefe hali

13 ABDULLAH KAHRAMAN ilahî hakikatlerin manalarını idrak etmeyi sağlar. Çünkü marifet açısından namaz mükâşefeye, oruç ise müşahedeye götürür. Müşahedeye götürmesi yönüyle oruç namazdan daha önemlidir (İbnü l-arabî, 1, c. 1, s. ; c., s. ). Mükâşefe, ilahî hakikatleri temsil eden manalardan ibaret olduğu hâlde, müşahede tecrübeye dayalı bir görme (rü yet)dir. Müşahede, kesif (yoğun) olanı latif hâle dönüştürür. Mükâşefe isim ve mana ile ilişkili olduğu hâlde, müşahede zat ve müsemmaya işaret eder. Zata ve müsemmaya işaret etmesinden dolayı müşahede daha isabetli bir ilim olarak değerlendirilmektedir. İbn Arabî Mükâşefe, müşâhededen daha tamdır derken bu noktaya işaret etmektedir. Buna göre namaz marifetin mükâşefe boyutunu, oruç ise müşahede boyutunu temsil eder (Çakmaklıoğlu,, s. ). O, bu konudaki yorumunu Oruçlu için iki sevinç vardır: Bunlardan biri kulun iftar vaktindeki sevincidir. İkincisi ise Rabbine kavuştuğu andaki sevincidir mealindeki hadise dayandırmaktadır. Burada elde edilen birinci sevinç, kulun beşerî tabiatının gereği olarak ve behimi ruhun iftar ile eriştiği dünyevi sevinçtir. İkinci sevinç ise, insanın oruçla elde ettiği tenzîhiyyet ve samedâniyyet sıfatı ile Allah a kavuşma anındaki sevinç gibidir. Bu şekildeki bir oruç, kulun Allah a kavuşmasını ve O nu müşahede etmesini temin eder (İbnü l-arabî, 1, c. 1, s. ; c., s. ). Kulu, Hakk ın müşahedesine götüren oruç, kişiye eşsiz bir mutluluk sağlamaktadır. Allah ın ramazan ayında iftarlarını açarken yiyip içen kullarına yönelik tecellisi, diğer zamanlardaki yiyip içen kullarına yönelik tecellisine benzemez. Bu anlamda iftar, sırf yeme içme durumundan ibaret değildir. Her şeyden kesilip Allah a yönelmek suretiyle oruç tutan müminin görevini yerine getirme iştiyakıdır (İbnü l-arabî, 1, s. 11 ). Oruç ile kazanılan rabbani latife, nefsanî güdülerden kurtulma ve bedensel ihtiyaçların ötesinde ruhsal gelişimi sağlama kişide Allah a kavuşma özlemini sağlamakta ve Hakk ı müşahede etmesini mümkün kılmaktadır. İbn Arabî müşahede ile sonuçlanmasından dolayı orucu namazdan daha tam görmekte, kemal vasfıyla nitelendirmektedir (İbnü l-arabî, 1, s. 1 ; Özköse, 1, s. ). 129 D. Bütün Azalara Oruç Tutturmak İbn Arabî, gerçek orucun ancak bütün azalarla tutulan oruç olduğunu ifade etmektedir. Onun tanımladığı orucu ise ancak havas veya havassu l-havas makamı sahipleri tutabilir. Avam için ise bu şekildeki bir oruç

14 İ BN ARABî Nİ N BAKIŞ IYLA ORUÇ VE ESRARI hedef ve ideal gösterilir. Kendini oruçla eğiten mükellef her oruç tuttuğunda bu ideale yaklaşmaya çalışır. Bütün azaların oruç tutması gerektiği şeklindeki yorumunu oruçla ilgili ayetin (el-bakara, /1 ) genel ifadesine dayandıran İbn Arabî, ayetin bütün inananlara hitabından hareketle, orucun da bütün organlara yönelik olduğu sonucuna ulaşır. Nitekim Hz. Peygamber de Her bir ekleminiz için bir sadaka vardır buyurarak bir tek insan üzerindeki yükümlülüğü, onun azalarından her birine teşmil edip umumileştirmiştir. Buna göre oruçla ilgili ayet de tek bir mükellefe yönelik olarak düşünülse bile onun bütün uzuvlarını kapsamaktadır. O zaman, zekât ve sadaka nasıl ki bütün organlara yönelikse oruç da böyledir. Her bir organın orucu onun ilahî emirlere ve yasaklara uyması ile gerçekleşecektir. Bu anlamda oruç tutan sadece, ağız, burun, mide ve cinsel organlar değil, zihin, kalp, kulak, el, ayak ve bir bütün olarak insandır (İbnü l-arabî, 1, c. 1, s. ; c., ss., - ; Çakmaklıoğlu,, ss. - 1). Sonuç 130 İbn Arabî, tasavvuf tarihinde vahdet-i vücud düşüncesinin mimarı olarak kabul edilmektedir. Bütün eserlerinde bu düşünce işlenmiştir. Fütûhât-ı Mekkiyye adlı eseri onun bu düşüncesinin en geniş ve en yoğun işlendiği eserdir. Varlığın birliğini savunan vahdet-i vücud öğretisi, sadece Allah ın varlığının zorunluluğu temeli üzerine kuruludur. Tevhidin en yüksek yorumu sayılan vahdet-i vücud düşüncesi, Allah ın varlığının zorunluluğu ilkesine dayanır. Buna göre özü gereği var olan varlık (vücud) birdir ve bu da Allah ın varlığıdır. Bu varlık zorunlu (vacib) ve öncesizdir. Çokluk, parçalanma, değişme ve bölünmeyi kabul etmez. Biçimi (suret), sınırı yoktur. Buna mutlak varlık (vücud-ı mutlak), saf varlık (vücud-ı baht) adı verilir. Mutlak varlık, varlıklar dünyasına nispetle bir ayna gibidir, anlaşılır ve duyulur tüm nesneler onda görünür. Bu nedenle varlıklar da onun aynasıdır. Tüm evren, Allah ın varlığı nedeniyle var olur. Öyleyse evren Allah ın dışlaşmış biçimi (zahirî), Allah da evrenin özü, gerçekliğidir (bâtın). Nesneler, diğer bir deyişle Allah ın varlığında görünen suretler, gerçekte bir hayal ve seraptırlar. Bunların kesif ve hatta var olmuş görünmeleri sadece akıl ve duyulara göredir. Allah bunların hayalî olan varlıklarında, bu hayalî varlıkların gerçeklikleri nedeniyle görünür. Gerçek varlığa sahip olan kendi zatı ile görünmez. Evren varlık dünyasına çıkmadan önce, Allah ın zatı ile birlikte başka bir şey olmadığı gibi, şimdi de O nunla birlikte var olan bir şey yoktur. Evren gerçek bir varlık değil, gölge bir varlıktır. Gölge,

15 ABDULLAH KAHRAMAN kendisinin varlık nedeni olan kişi ya da nesnenin varlığından başka bir varlığa sahip olmadığı gibi evren de Allah ın varlığından başka bir varlığa sahip değildir. Nesnelerin görünen varlığı, hayalî bir varlıktır (Özalp,, ss. 1-1 ). Oruç ve orucun esrarı konusunda da İbn Arabî vahdet-i vücud anlayışını ortaya koymuştur. Zaman zaman oruç tutanın Allah ın bazı sıfatlarına ortak olduğunu söylemesi, onun tenzîhiyyet ve samedâniyyet makamına erdiğini ifade etmesi bu anlayışın yansımasıdır. Oruçlu, benzeri olmamak özelliği ile Rabbine kavuşur ve O nu kendisi vasıtasıyla görür. Bu durumda Hak, gören ve görülendir. Kul, oruç tutması nedeniyle benzersizlik özelliği ile nitelenmiş ve bu niteliği ile de oruçlu adını hak etmiştir. Onun oruçlu olduğunu kabul ettikten sonra, Hak kendisinden bu ismi düşürmüş ve Oruç bana aittir diyerek kendisine ifade etmiştir. Böylece Hak, kendisine döndüğünde oruçlunun orucunun karşılığı olur ve kul da benzeri olmayan ın özelliği ile Hakk a kavuşur. Kastedilen oruçtur. Çünkü benzeri olmayanı sadece benzeri olmayan görebilir. Koyuculukta oruç Allah ın yerini almıştır. Nasıl ki Allah mahlûkat içerisinde benzeri olmayansa oruç da ibadetler arasında benzeri olmayandır gibi ifadeleri bunlardan bazılarıdır (İbnü l-arabî, 1, ss ). Esasen bu konuda o, oruçla ilgili ayet ve hadislere vahdet-i vücud düşüncesine göre, tasavvufi ve bâtıni yorumlar getirmektedir. Onun bu bağlamda en çok vurgu yaptığı, kudsî bir hadiste geçen, Âdemoğlunun bütün amelleri kendisine aittir, oruç ise bana aittir ve onun mükâfatını ancak ben veririm şeklindeki ifade ile Hz. Peygamber in Oruç kalkandır, Oruçlunun iki sevinci vardır; bunlardan biri iftar anı, diğeri ise Rabbine kavuştuğu andır mealindeki hadisleridir (İbnü l-arabî, 1, s. 1 1). İbn Arabî nin orucun hikmet ve esrarına dair yorumlarını Gazalî ve Şah Veliyyullah gibi mutasavvıfların yorumlarıyla karşılaştırdığımız zaman şunu görmekteyiz: Belirtilen iki mutasavvıfın yorumları daha çok mükelleflerin geneline hitap etmektedir. Bu sebeple de sıradan mükellefin onların yorumuna göre amel etmesi ve orucunun kalitesini artırması mümkündür. İbn Arabî nin yorumları ise daha bâtıni, özel tecrübelere dayalı ve ancak belli bir mertebeyi elde etmiş, havas makamındaki mükelleflere yöneliktir. Bu yüzden de anlaşılması, kavranılması zor ifadeler taşımaktadır. 131

16 İ BN ARABî Nİ N BAKIŞ IYLA ORUÇ VE ESRARI Kaynakça Çakmaklıoğlu, Mustafa. ( ). İbadetlerin Tasavvufi Yorumu İbn Arabî Örneği. Çorum. Demirli, Ekrem. ( ). Fütûhât-ı Mekkiyye. İstanbul: Litera Yayınları. Gazalî. (1 ). İhyâu ulûmiddin. İstanbul. Hücvirî. (1 ). Keşfu l-mahcûb. Kahire. İbnü l-arabî. (1 ). Fütühât-ı Mekkiyye. Yahya, Osman. (Haz.). Kahire. İbnü l-arabî. (1 ). el-fütûhâtü l-mekkiyye. Şemsettin, Ahmet. (Haz.). Dârü l-kütübi l-ilmiyye. Beyrut. Kardavi, Yusuf. ( ). Oruç Bilinci. (H. Öresin, Çev.). İstanbul. Kerem Emin Ebû Kerem. (1 ). Hakîkatü l-ibâde ınde Muhyiddin İbn Arabî. Kahire. Nedvî, Ebu l-hasen. (t.y.). el-erkânu l-erba a. Beyrut. Özköse, Kadir. ( 11). Müşâhedeye Erdiren Oruç. Somuncu Baba, c: 1, sy: 1. Özalp, Ahmet. ( ). Vahdet-i Vücûd. Şâmil İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt VIII). İstanbul. Şeltut, Mahmut. ( 1). el-islâm akîdeten ve şerî aten, Kahire. Tehanevî. (1 ). Keşşâfu ıstılâhâti l-fünûn. Beyrut, II. 132