ULUSLARARASI HACI BACI BAYRAM-I VELÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLER KİTABI 1

Transkript

1

2 ULUSLARARASI HACI BACI BAYRAM-I VELÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLER KİTABI 1 EDİTÖR PROF. DR. AHMET CAHİD HAKSEVER EDİTÖR YARDIMCILARI DR. MEHMET YILDIZ HARUN ALKAN YAYIN KURULU PROF. DR. ETHEM CEBECİOĞLU PROF. DR. AHMET CAHİD HAKSEVER PROF. DR. M. MUSTAFA ÇAKMAKLIOĞLU DOÇ. DR. VAHİT GÖKTAŞ YRD. DOÇ. DR. ÖNCEL DEMİRDAŞ DR. MEHMET YILDIZ HARUN ALKAN GRAFİK TASARIM TAVOOS UYGULAMA TAVOOS BASKI YERİ ANIL MATBAACILIK, DİKMEN CAD. NO: 244/P 13-14, TEL: +90 (312) , ANKARA BASKI TARİHİ ISBN YAZIŞMA ADRESİ Kalem Eğitim Kültür Akademi Derneği, Hacı Bayram Mah Şeyh İzzettin Sk. No: 9 Ulus/ANKARA Tel: +90 (312) ; kalemsempozyum@gmail.com

3 HACI BAYRAM-I VELİ NİN ANKARA DA AHİLERLE İLİŞKİLERİ The Relationship of Hacı Bayram-ı Veli with the Ahis in Ankara Doç.Dr VAHİT GÖKTAŞ Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim Dalı Özet Fütüvvet ve ahilik İslam kültürü içerisinde uzun yıllar etkili olmuş önemli kurumlardır. Ankara ahilik teşkilatının güçlü olduğu bir şehirdir. Ahilerin yapmış olduğu eserler günümüzde tarihi Ankara mızın en belirgin çehresini oluşturur. Hacı Bayram-ı Veli ahiler şehri Ankara da doğmuş, medrese müderrisi olmuş, tekkesini burada kurmuş bir büyük Allah dostudur. Hacı Bayram-ı Veli ahiliğin önemli prensiplerinden biri olan el emeği ile geçinme prensibine önem vermiş ve bu prensibi tavsiye etmiştir. Bu tebliğde ahilik teşkilatından kısaca bahsedildikten sonra Hacı Bayram-ı Veli nin kültür altyapısında ahilik teşkilatının ne kadar etkili olduğu ve Hacı Bayram-ı Veli nin döneminde ahilik ve Hacı Bayram-ı Veli nin ahilerle ilişkileri ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler:Ahilik, Fütüvvet, Ankara, Hacı Bayram-ı Veli Abstract Fotowwa (bravery, generosity) and ahi-order are two important agencies which have been influential for long years in the Islamic culture. Ankara is a city in which ahi-order is a powerful organization. Today, the works conducted by the ahis determine the most explicit face of our historical Ankara. Hacı Bayram-ıVeli who was born in Ankara, city of ahis, became a mudarris (professor) in the madrasah (university) and established his tekke (dervish lodge) here is a great Saint/Friend of Allah. Hacı Bayram-ı Veli cares about the earning a living with hand work which is a significant principle of ahi-order and recommends this principle. This paper first briefly explains what ahi-order is, then explores that how important the place of ahi-order is in Hacı Bayram-ı Veli s cultural base and the matter of ahilik in his period as well as his relationship with the ahis. Keywords: Ahi-order, fotowwa, Ankara, Hacı Bayram-ı Veli

4 596 VAHİT GÖKTAŞ Ahilik Türkiye de ve dünyanın pek çok yerinde ahilik kültürünü yayma etkinlikleri düzenlenmektedir. Kırşehir de Ahilik Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi ahilikle ilgili faaliyetler ve neşriyat yapmaktadır. Her yıl ahilik haftası dolayısıyla ahilik kültürünü canlandırmak ve yaşatmak gayesiyle pek çok çalışma yapılmaktadır. Ahilik Türk toplumunun özünden çıkmış en mühim sivil toplum teşkilatlarından biridir. Ahilik teşkilatı fütüvvet teşkilatının bir devamı olarak ortaya çıkmış bir sivil toplum teşkilatıdır. Ahilik, prensiplerini Kur an ve Sünnetten alan bir yapılanmadır. Ahîlik, İran da doğan Şeyh Nasireddin Muhammet Hoyî isimli yılları arasında yaşamış olan Ahî Evran tarafından kurulan, ahlaki esaslara dayalı, hedefi kaliteli ve ahlaklı bir insan yetiştirmek olan sivil teşkilattır. Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde Anadolu da yaşayan Türkmen halkın sanat, ticaret, ekonomi gibi çeşitli meslek alanlarında yetişmelerini sağlayan bir yapılanmadır. Selçuklu hükümdarlarının teşvikleri ile Anadolu da yaygınlaşan Fütüvvet hareketi, Ahî Evran ın (ö. 659/1261) öncülüğünde Kayseri de bir sanayi sitesinin kurulmasından itibaren Ahîlik adıyla esnaf ve sanatkârlar arası bir kuruluş haline dönüşmüştür. Tedricen diğer Anadolu şehirlerine yayılan bu meslekî, dinî, ahlâkî Türk esnaf ve sanatkârlar birliği, zamanla tasavvufî yönü daha ağır basan bir kimliğe bürünmüştür. 1 Ahilik fütüvvetin Anadolu da sûfi karaktere bürünmüş şekli olarak yorumlanmıştır. Ömer Lütfi Barkan Anadolu ahiliğini mistik bir tarikat olarak görmektedir. 2 Ahilik ile tasavvuf disiplininin eğitim açısından benzer uygulamaları kullandığını görmekteyiz. Ahiliğin esasları, ahlaki ve ticari kaideleri, fütüvvetnamelerde yazılıdır. 3 Tekkeler, vakıflar, dergahlar toplumsal birliğin dağılmaya başladığı zamanlarda, fetret dönemi olarak nitelendirebileceğimiz za- 1 Ayşe Yıldırım, Hacı Bayram Veli ve Tasavvufi Görüşleri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana 2008, s Ömer Lütfi Barkan, İstila Devirlerinin Kolanizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler, Vakıflar Dergisi,c.II,Ankara1942, s Ziya Kazıcı, Ahilik, DİA, c., s.541.

5 HACI BAYRAM-I VELİ NİN ANKARA DA AHİLERLE İLİŞKİLERİ 597 manlarda birlik beraberliğin sağlanmasına ve bunalımlı dönemlerin kolay bir şekilde atlatılmasına katkıda bulunmuştur. Ahilik de güven ve otorite bunalımlarının atlatılmasında çok önemli görevler üstlenen kurumlardan biridir. 4 Ahilik Teşkilatı, yerel yöneticilerin desteğini almıştır. Ahilik teşkilatının içinde servet sahibi, nüfuzu olan, insanlar da vardır.devlet otoritesinin zayıfladığı dönemlerde bu teşkilat birliğin sağlanmasında ve istikrarın devamında önemli roller üstlenmiştir. 5 Çağatay, Anadolu da ahiliğin ortaya çıkışını hazırlayan etkenleri şöyle özetlemektedir: Doğudan Asya daki büyük ve uygar Türk şehirlerinden gelen çok sayıdaki sanatkarlara kolayca iş bulmak, yerli Bizans sanatkarları ile rekabet edebilmek, tutunabilmek için yaptıkları malların kalitesini korumak, üretimi ihtiyaca göre ayarlamak, sanatkarlara sanat ahlakını yerleştirmek, Türk halkını ekonomik yönden bağımsız hale getirmek, ihtiyaç sahibi olanlara her alanda yardım etmek, ülkeye yapılacak yabancı saldırılarda devletin silahlı kuvvetleri yanında savaşmak, Türklük şuurunu sanatta, dilde, edebiyatta, müzikte, gelenek ve görenekte milli heyecanı yaratıp ayakta tutmak. 6 Ahilik her alanda etkili olmuş toplumun her kesiminde hızla yayılma imkanı bulmuştur. Ahilik, Halife Nâsır-Lidînillâh ın şeyhişehâbeddin es- Sühreverdî ( ) nin öğretileri ile fütüvvetçiliğe olumlu yaklaşan Konya Selçuklu hükümdarı Alaeddin Keykubadla güçlenmiştir. Ahiliğin dini, siyasi ve sosyo-ekonomik bir kurum olarak, Osmanlı Devleti nin kuruluş ve gelişmesinde önemli katkıları olmuştur. Özellikle XIII. ve XIV. Yüzyılda Anadolu insanını, Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Veli, Mevlana, Ahi Evran gibi mutasavvıflar toplumda birliğin beraberliğinin sağlanmasında önemli görevler üstlenmişlerdir. İşte Hacı Bayram-ı Veli de bu önemli şahsiyetlerden biridir. 4 Celal Metin, Ankara da Ahiler Yönetimi Meselesi (1290/1354), Türk Kültürü, yıl: XL, sayı: 472, Ağustos 2002, ss Ethem Cebecioğlu, Hacı Bayram-ı Veli ve Tasavvuf Anlayışı, Muradiye Kültür Vakfı Yay., Ankara 1994., s Metin, Ankara da Ahiler Yönetimi Meselesi, ss

6 598 VAHİT GÖKTAŞ Ahîlik, XIII. yüzyıldan itibaren Ankara da da etkili olmuş bir teşkilattır. Dolayısıyla Hacı Bayram-ı Veli nin yaşadığı dönemde Ankara da da ahilik ahlaki, askeri ve siyasal alanların dışında, özellikle sosyal ve ekonomik alanlarda etkili olmuştur. Ahilik o dönemde olduğu gibi günümüzde de özelikle sosyal güvenlik kuruluşları, esnaf ve sanat teşekkülleri, kooperatifçilik, sendikacılık, belediyecilik ve iş ahlakına yön veren bir müessesedir. 7 Hacı Bayram-ı Veli ve ahilik Hacı Bayram-ı Veli yılları arasında Ankara da yaşamış önemli bir mutasavvıftır. Medrese müderrisi olan Hacı Bayram-ı Veli tasavvufi yönden de öne çıkmış bir isimdir. 8 Anadolu daki Moğol istilasından etkilenmeyen şehir olan Ankara da, ahi büyüklerinin kurduğu medreseler çoğalır ve eğitim üst seviyeye ulaşır. Hacı Bayram-ı Veli nin eğitim aldığı dönemdeki faal olan Kızıl Bey Medresesi, Saraç Sinan Medresesi, Kara Medrese gibi Ahi Yakup Medresesi de önemli bir medrese olarak eğitim vermekteydi. 9 Türkiye Selçuklu Devleti nin yıkılmasından sonra mahallî Türkmen beylerinin bağımsızlıklarını ilan ettikleri Beylikler döneminde, Ahiler, Ankara havalisindeki otorite boşluğundan yararlanarak burada bir hükümet kurmuşlardır. Başlarında bir Ahi reisi olduğu halde bölgenin yönetimini bir süre ellerinde tutan Ahiler, Osmanlıların 1354 yılında şehri zaptetmeleri üzerine, Karamanoğulları nın teşviki ile burayı tekrar geri almışlar ve 1362 tarihine kadar hakimiyetlerini sürdürmüşlerdir. Nihayet bu tarihte Osmanlılar ın Ankara yı tekrar kuşatmaları sırasında direniş gös- 7 Nurettin Öztürk, Ahîlik Teşkilâtı ve Günümüz Ekonomisi, Çalışma Hayatı ve İş Ahlakı Açısından Değerlendirilmesi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl : 2002, S.7, ss Hayatı ile ilgili bkz. Mehmet Ali Ayni, Hacı Bayram-ı Veli, Haz. H. Rahmi Yananlı, Büyüyen Ay, İstanbul 2015; Ethem Cebecioğlu, Hacı Bayram-ı Veli ve Tasavvuf Anlayışı, Muradiye Kültür Vakfı Yay., Ankara 1994; Baki Yaşa Altınok, Hacı Bayram Veli Bayramilik-Melamilik, Ahi Yay, Ankara 2012; Abdülkerim Erdoğan, Ankara nın Manevi Mimarı Hacı Bayram-ı Veli, Ankara Büyükşehir Belediyesi Yay., Ankara Abdülkerim Erdoğan, Hacı Bayram-ı Veli, s. 15.

7 HACI BAYRAM-I VELİ NİN ANKARA DA AHİLERLE İLİŞKİLERİ 599 termeden şehrin anahtarlarını bizzat Murad Hüdavendigâr a teslim etmişlerdir. 10 Ankara nın 1354 te Süleyman Paşa tarafından alındığı ve bir süre otonom yönetildiği ve daha sonra I. Murat zamanında şehrin kesin olarak Osmanlı topraklarına katıldığını görüyoruz. Hacı Bayram-ı Veli nin çocukluk yıllarında Ankara, Orhan Gazi nin oğlu Gazi Süleyman Paşa tarafından Osmanlı topraklarına katılır. I. Murad ın bir ahi olduğu devlet işlerinde büyük bir nüfuza sahip ahilerin desteğini alarak tahta geçtiği bilinmektedir. 11 Ankara da yaşamış pek çok ahi reisi kaynaklarda zikredilmektedir. Konuyla ilgili çalışması bulunan değerli araştırmacı Abdülkerim Erdoğan Ankara da yaşamış olan bazı ahi reislerinin isimlerini şu şekilde verir: Ahi İshak, Şeyh Şemseddin Ahi Yusuf, Ahi Hüsameddin el-hüseynî, Ahi Kemaleddin (Ahi Muhammed), Ahi Mesut, Ahi Yakup, Ahi Şüca, Ahi Melik, Ahi Ali, Ahi Sinan, Ahi Turâ, Çandarlı Kara Halil (Hayrettin Paşa), Ahi Hacı Murat, Hacı Şemseddin Ahi Ahmed, Ahi Mamak, Mehmed Bey, Ahi Elvan, Ahi Evran, Ahi Mahmud, Ahi Selman, Ahi Halife, Durak b. Ahi Suayib, Ahi Çelebi, Ahi Aydın, Ahi İsmail, Ahi Çomak, Ahi Paşa 12 Moğol istilaları neticesinde toplumsal yapı kısmen bozulsa da tekkelerin, vakıfların, ahi dergahlarının sayesinde fetret dönemi olarak nitelendirebileceğimiz bu dönem en az zararla atlatılmıştır. Güven ve otorite bunalımlarının atlatılmasında Anadolu nun her kesiminde etkin bir şekilde teşkilatlanmış olan Ahilik çok etkili olmuştur. 13 Ankara da ve civarında ahiler tarafından pek çok vakıf kurulmuştur. Bu vakıflardan bazılarının isimlerini Abdülkerim Erdoğan 1530 Ankara Tahrir Defteri ve vakıf belgelerindeki kayıtlara göre şu şekilde zikreder: Ahi Çomak Zaviyesi vakfı, Ahi Elvan 10 Abdülkerim Erdoğan, Ankara Ahileri ve Eserleri, Ankara Büyükşehir Belediyesi Yay., Ankara 2011, ss ; İsmail Çiftçioğlu, Ahiler Döneminde Ankara da İlim ve Din Adamları, s. 28; Ayşe Yıldırım, Hacı Bayram-ı Veli, s Geniş bilgi için bkz. Abdülkerim Erdoğan, Ahiler Şehri Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi Yay., Ankara Ahi Reislerinin hayatı ile ilgili geniş bilgi için bkz. Abdülkerim Erdoğan, Ankara Ahileri ve Eserleri, Ankara Büyükşehir Belediyesi Yay., Ankara 2011, ss Celal Metin, Ankara da Ahiler Yönetimi Meselesi (1290/1354), Türk Kültürü, yıl: XL, sayı: 472, Ağustos 2002, ss

8 600 VAHİT GÖKTAŞ Camii vakfı, Ahi Elvan Zaviyesi vakfı, Ahi Evran Zaviyesi Vakfı, Ahi Hacı Murad Mahallesi Mescidi vakfı, Ahi Hüsam Zaviyesi vakfı, Ahi Mahmud Zaviyesi vakfı, Ahi Mesut Zaviyesi vakfı, Ahi Selman Zaviyesi vakfı, Ahi Şerafettin Camii Mezarı Zaviyesi vakıfları, Ahi Tura Mahallesi Mescidi, Ahi Yakup Zaviyesi, Ahi Yeşil Medresesi, Hacı Arap Mahallesi Mescidi, Şeyh Bahşayiş Zaviyesi, Ahi Halife Zaviyesi, Durak b. Ahi Şuayip Zaviyesi, Ahi Çelebi Zaviyesi, Geneği Mescidi, Sungur Seydi Zaviyesi, Ahi İklime Hatun vakıfları. 14 Tüm bu vakıflara baktığımızda ahiliğin Ankara da ne kadar etkili olduğunu görebiliyoruz. Hacı Bayram-ı Veli nin Ankara sı ahi girişimciliği neticesinde o dönemden bu yana ticaret ziraat ve askeri bakımdan önemli bir merkez olmuştur. Bu durumu Metin şöyle ifade eder: XIII. ve XIV. yüzyıllar boyunca Anadolu nun Türkleşmesine paralel olarak Ankarada bir Türk şehri özelliğini kazanmıştır. Selçuklu, Moğol- İlhanlı ve Osmanlı el değiştirme tarihi sürecinde Ankara zamanın anarşi döneminde, sosyo-ekonomik nitelikli dini bir örgütlenme olan ahiliğin etkisi altında kalmış ve ahi ileri gelenlerince yönetim ve idaresi en azından bir dönem üstlenilmiştir. 15 Hacı Bayram-ı Veli nin yaşadığı dönemde Anadolu da çok güçlü bir tasavvuf etkisi söz konusudur. Bu tasavvuf ekolleri ve zümreleri Anadolu nun imarında ve dış tesirlere karşı korunmasında önemli roller üstlenmişlerdir. Bu dönemde Şeyh Edebali, Abdal Musa, Geyikli Baba gibi sufiler cihatla sınırların genişlemesinde de rol oynamışlardır. Devlet bu dönemde sufilere kucak açmış ve destek vermiştir. Bu sufi zümreler de toplumda adeta maya görevi görmüştür. Ahilik Ankara da çok hızlı yayılma imkanı buldu. Ankara ticaret merkezi olduğundan, çevresi tarıma ve hayvancılığa çok elverişli olduğundan ekonomik hareketliliğin olduğu bir merkez konumundaydı. Özellikle dericilik ile ilgili ekonomik eylemler kentin sosyo-ekonomik yaşantısında önemli bir yer tutuyordu. Derici 14 Abdülkerim Erdoğan, Ankara Ahileri ve Eserleri, ss Celal Metin, Ankara da Ahiler Yönetimi Meselesi, ss

9 HACI BAYRAM-I VELİ NİN ANKARA DA AHİLERLE İLİŞKİLERİ 601 esnafı kentte topluca, bugünkü Bent Deresi civarında Debbağlar mahallesinde oturuyorlardı. Dere boyunca bu debbağların işyerleri ve atölyeleri vardı. Hacı Bayram-ı Veli nin yaşadığı dönemde de Ankara Anadolu nun güçlü ahi teşkilatlanmalarından birine sahiptir. 16 Ahiler dönemi Ankara sında ilim ve kültür açısından etkili olan ilim ve fikir adamları arasında zikredilen şu isimler önemlidir: Ahi Ahmet, Ahi Elvan, Ahi Hüsamettin Hüseyin, Ahi Mecdettin Ankaravi, Ahi Mesut, Ahi Muhyiddin, Ahi Sinan, Ahi Şerafettin Mehmed, Ahi Yakub, Hacı Bayram-ı Veli, Hamid el-enguri, Pir Muhammed b. Yusuf el Ankari, Şeyh Ali b Dost-î, Hüdâ el- Ankarî. 17 Ahi reisleri tarafından yaptırılan günümüzde faal olan ahi camileri şunlardır: Ahi Şerafettin, Ahi Elvan, Yeşil Ahi, Ahi Yakub, Ahi Tura, Geneği Mescidi, Ahi Hacı Arap Mescidi. 18 Bu camiler bugün Tarihi Ankara diye nitelendirebileceğimiz yerde Hacı Bayram Camii ile birlikte yerini almaktadır. Tüm bu ahi ismi taşıyan eserlerin tarihi Ankaramızda ahiliğin ne kadar etkili olduğunun açık göstergesidir. Bu yönüyle Ankara ahiler şehridir. Tüm bu eserlerin Hacı Bayram-ı Veli hazretlerinin yaşadığı döneme yakın dönemlerde yapıldığını ayrıca müşahade etmekteyiz. Hacı Bayram-ı Veli bir ahiler şehrinde tekkesini kurmuş ve tarikatını yaymıştır. Kendisi de ahiliğin prensiplerini tarikatında uygulamıştır. Dervişlerine el emeği ile geçinme, zanaat sahibi olma, tarımla uğraşma gibi ahiliğin önemli prensiplerinden olan alın teri el emeği düsturunu bir öğreti olarak sunmuştur. Hacı Bayram-ı Veli nin bir ahi şeyhi olduğu kaynaklarda geçmektedir. Hacı Bayram-ı Veli nin Osmanlı Devleti nin fetret dönemi olarak bilinen dönemde kültürel, iktisadi, siyasi ve eğitim açısından önemli katkıları olmuştur. 19 Yine Hacı Bayram-ı 16 Ethem Cebecioğlu, Hacı Bayram, Muradiye Vakfı yay., s. 53; Erdoğan, Ankara Ahileri ve Eserleri, s Geniş bilgi için bkz. İsmail Çiftçioğlu, Ahiler Döneminde Ankara da İlim ve Din Adamları, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi s Bu camilerle ilgili geniş bilgi için bkz. Abdülkerim Erdoğan, Ankara Ahileri ve Eserleri, Ankara Büyükşehir Belediyesi Yay., Ankara 2011, s Ethem Cebecioğlu, Osmanlı Kuruluş Dönemi Doğu Ucunda Sosyo-Kültürel Hareket Başlatan Sufi Bir Önder: Hacı Bayram-ı Veli, Osmanlı, C. 4, (ed. Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları,

10 Veli kendisi çiftçilikle uğraşmış, el emeği ile geçinmiş bir sufidir. Müridlerini de sanata yönlendirmiş, çiftçilik ve bahçecilikle uğraştırmıştır. Bunun yanında Ahiliğin bilinen pek çok özelliğini tarikatına yansıtmıştır, ahi telakkilerini eğitim prensiplerinde uygulamıştır. 20 Hacı Bayram-ı Veli mahsulü imece usulü hasat ettirmiş, kendisi de bizzat hasat işinde müritleriyle birlikte çalışmıştır. Dolayısıyla ahiliğin de en önemli prensiplerinden biri olan el emeği ve alın teri ile geçinme prensibi Hacı Bayram-ı Veli nin dervişlerine öğütlediği en önemli öğretilerden biri olmuştur. 21 Bu durumu Şimşek şu şekilde ifade eder: Hacı Bayram Veli bir yandan talebeleriyle birlikte tekkelerinin etrafındaki tarlaları, kendisi de bizzat çalışarak ekip biçiyor ve hep birlikte reel üretimin içinde yer alarak, emeklerinin ürünü ile geçiniyorlardı. Ankara şehrindeki, üretimlerini ortaklaşa yapıyor ve satıyorlardı. Elde edilen gelirlerden fakirlere yardım, sosyal ve hayri harcamaları için pay ayırarak, tekelci sermaye birikimi duygusuna saplanmadan, mümkün olan en dengeli iktisadi toplumsal bölüşümü gerçekleştiriyorlardı. Böylece erdemli insaniliğin, Türk İslam medeniyetinde hem mana, hem de madde bilgisine sahip yüksek ahlakı bünyesinde toplayarak, yani fark+cem birlikteliğini gerçekleştirerek, kâinat ana formülünü toplumsal alanda uygulayarak, toplumsal kalkınmanın temel dinamiğinin hikmet+rasyonel bilgi birlikteliğinde olduğunu ortaya koymuştur. Bu yöntemin, günümüz Batı medeniyeti sanayi ve ötesi toplum dinamik içeriğinden çok daha derin ve köklü bir sistem anlayışını ortaya koymakta olduğunu ifade etmek mümkündür. 22 Hacı Bayram-ı Veli ziraatçiliğin yanında zenginlerden para toplayıp fakirlere dağıtıyordu. O aynı zamanda insan yetiştirme gibi büyük ve önemli bir vazifeyi yerine getirirken, kendisine intisab edenlerin kabiliyetine göre bazılarını bir zanaata bazılarını Ankara, 1999, ss Cebecioğlu, Hacı Bayram, Muradiye Vakfı yay., s Cebecioğlu, Hacı Bayram, s Osman Şimşek, Modern Girişimcilik Zihniyeti ve Sanayi-Kültür Bağlamında Türk Girişimciliğinin Sosyo-Kültürel Temelleri (Ahilik-Tasavvuf Modellemesi), s com (erişim tarihi )

11 HACI BAYRAM-I VELİ NİN ANKARA DA AHİLERLE İLİŞKİLERİ 603 da ziraata yönlendiriyordu. Kendileri de geçimini sağlamak için bizzat toprağı sürerek burçak eker, hasat vakti hep birlikte mahsülü kaldırırlardı. 23 Dolayısıyla Hacı Bayram-ı Velinin müridlerinin yeteneklerine göre ayırıp onları sanata ve ziraata yönlendirmesi ve geçimini çiftçilikle sağlaması onun ahilikle olan bağlantısından olsa gerektir. Fuat Bayramoğlu Hacı Bayram-ı Velinin ahilik ile paralellik arzeden bu yaşamından dolayı kendisine ahi sultan denildiğini söyler. Ayrıca Şeyh Mehmed Şâfi î nin Bayramî Melâmîlerinin silsilesini anlattığı bir kasidesindeki şu beyitte Hacı Bayram-ı Veli ahi sultan olarak nitelendirilmektedir: Şeyh Hâmid ü Ahî Sultan Hacı Bayram-ı Veli Tâc ü hırkadan geçübdür ol Emîr-i rehnümâ Bunun yanında Hacı Bayram-ı Veli nin, Hacı Paşa, Kapıcı başı Bayram Veli gibi unvanlarının yanında Ahi Sultan ünvanına da sahip olduğunu görüyoruz. 24 Hacı Bayram-ı Veli yoksullar ve ihtiyaç sahipleri için bir vakıf gibi çalışırdı. Dullar, kimsesizler, yetimler vb toplumun muhtaç kesimi için vakıf merkezi görevi yapmaktaydı. Bu durum da aynı zamanda ahilik teşkilatının görevlerindendi. Yine onun faaliyetlerinden birisi yoksulların doyurulması idi. Tekkesinde yemek pişer ve gece gündüz herkes bu yemekten yiyebilirdi. Bu durumu Ethem Cebecioğlu şöyle ifade eder: Ankara nın zengin ve fakirleri arasında Hacı Bayram Velî Hazretleri nin kurduğu bu sosyal denge, şehrin huzuru, refâhı ve selâmeti için yetip artıyordu. Hacı Bayram Velî Hazretleri nin güzel âdetlerinden biri de, tekkesinde sürekli bir kazan kaynatmasıdır ki, bu âdet kök olarak tâ Orta Asya Türk tasavvuf geleneğine, Hoca Ahmed Yesevî Hazretleri ne dayanır. Hacı Bayram Velî nin tekkesindeki bu kazanda sürekli, 23 Mehmet Ali Ayni, Hacı Bayram Veli, Haz. H. Rahmi Yananlı, Büyüyen Ay Yay., Mayıs 2015, s Cebecioğlu, Hacı Bayram Veli, ss ; Erdoğan, Ankara Ahileri, s. 47; İsmail Çiftçioğlu, Ahiler Döneminde Ankara da İlim ve Din Adamları, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s. 33.

12 604 VAHİT GÖKTAŞ gece ve gündüz burçak çorbası kaynar, gelen geçen fakir zengin, küçük büyük, kadın erkek herkes içerdi. 25 Yine Ankara savaşı sonrası fetret döneminde Ankara da Çelebi Mehmed in tahta geçmesiyle Hacı Bayram-ı Veli nin nüfuzunun arttığı görülmektedir. II. Murad döneminde Ankara nın bir ahi merkezi olması dolayısıyla bu durum II. Murad ın dikkatini çekmiştir. Hacı Bayram-ı Veli toplumun birlik beraberliği üzerine oturmuş bir yapıyı desteklemiştir. Hacı Bayram-ı Veli Somuncu Babanın yanından ayrılırken Sultanım ne amel üzerine olalım; sanat bilmem, ne işleyelim? diye sorduğunda Baba cevaben Ekin ek, burçak ek demiş, Hacı Bayram da şeyhinin sözünü tutmuştur. 26 Hacı Bayram-ı Veli sosyal hayatın içinde olan bir kişi olmuştur. Herkese kendi emeğiyle geçinme konusunda en güzel rol modellerden biridir. Herkesin kendisine mahsus bir işinin olmasına önem veren ve bu şekilde üretime katkı sağlayan bir müteşebbistir. Onun döneminde Bayramilik daha çok köy ve esnaf zümreleri arasında yayılmıştır. Hacı Bayram dervişleriyle çarşıda, pazarda fütüvvet simgeleri olan tabl, nakkâre (davul çeşitleri), tuğ ve alem ile dolaşıp fakirlere, muhtaçlara, borçlulara yardım toplarmış. Hacı Bayram mütevazı yaşamayı, el açıklığını, mertliği ilke edinen fütüvvet geleneğini ve gösterişsiz, merasimsiz, nefisle mücadeleye önem veren tasavvuf yolunu benimsemiştir. Halkla birlikte yaşamıştır. Bunun yanında nakkāre, tuğ, alem gibi şeyler giymiş olması fütüvvet ve ahiliğin sembolleri sayılan bu tür kıyafetlerin Ankara nın o dönemde bir ahî merkezi olduğu ayrıca ortaya koymaktadır. 27 Fütüvvet ve Ahiliğin Melametle ilişkisinden kısaca bahsetmek gerekirse; Ahi Evran ın şeyhi Evhaduddin Kirmani nin Melami olması, ahilik melamet ilişkisini ön plana çıkarmaktadır. Hacı Bayram-ı Veli den sonra Bıçakçı Ömer Dede ile devam eden Me- 25 Ethem Cebecioğlu, Hacı Bayram Velî, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2006, s Nihat Azamat, Hacı Bayram-ı Veli, DİA, c. 14, s Nihat Azamat, Hacı Bayram-ı Veli, s.446

13 HACI BAYRAM-I VELİ NİN ANKARA DA AHİLERLE İLİŞKİLERİ 605 lamiyye kolunda el emeği ile geçinilecek bir iş tutup halk içine sıradan biri olarak karışmak tercih edilmiştir. Karşılıksız yardım etme, yolda kalmışa ve ihtiyaç sahiplerine yardım etme gibi prensipler de Melamiliğin temel özelliklerinden olmuştur. Anadolu Selçukluları döneminde Ankara bir melik şehridir. Ankara güvenli kalesi, verimli toprakları ile Oğuz boylarına yurt olmuşur. Şehir merkezi ve civar köylerde fütüvvet ehli olan Ahî ler yerleşerek, zaviyeler kurmuşlardır. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Ahî Çomak, Ahi Mahmud, Ahî Elvan, Ahî Evran, Ahî Hüsam, Ahî Şerafeddin, Ahî Yakub, Ahî Murad, Ahî Doğan, Ahî Ören, Ahi Selman, Ahi Halife, Durak b. Ahi Şuayib, Ahi Çelebi, Sungur Seydi, Ahi Hüsam ve Ahî Mesud bu şahsiyetlerden bazılarıdır. 28 Hacı Bayram-ı Veli nin yaşadığı asırda pek çok ahi zaviyesinin etkin olduğunu müşahade etmekteyiz. Ahi zaviyelerinin İbn Batuta ya göre şu yerleşim birimlerinde olduğu ifade edilmektedir: Ladik, Milas, Mersin, Konya, Niğde, Kayseri, Sivas, Gümüşhane, Erzincan, Erzurum, Birgi, Tire, Manisa, Balıkesir, Bursa, Kirle, Geyve, Yenice, Mudurnu, Bolu, Kastamonu, Sinop. 29 Ankara da Ahi Hükümetinin ileri gelenlerinden olan Ahi Şerafettin, zaviye camii ve türbesi ile tanınmaktadır. Zaviye günümüze ulaşamamıştır ancak türbe ve mescid Ankara mızda önemli ziyaret yerlerindendir. Murat Hüdavendigar dönemi tımar sahiplerinden biri olan Ahi Ahmed Ankara da Yeşil Ahi Medresesini inşa ettirmiştir. Eser XIX. Yüzyılın sonlarında Yeşilhane Medresesi adıyla anılmıştır. 30 Ahi Elvan olarak bilinen Ahi Elvan Mehmed Bey yine Ankaramızdaki önemli ahilerden biridir. Ahi Arap mahallesindeki Koyunpazarı Sokağındaki kendi adına yaptırdığı cami halen faaldir. Yaptırdığı zaviye ise günümüze ulaşmamıştır. Ahi Hüsametttin Mehmed Bey in yaptırdığı Yeşil Ahi Camii Ahiler Mahallesi Sarıca sokağındadır. 31 Dolayısıyla Hacı Bayram-ı Veli nin yaşadı- 28 Geniş bilgi için bkz. Erdoğan, Ankara Ahileri, s İbn Batuta, Tuhfetü n-nüzzar, s ; Cebecioğlu, Hacı Bayram, Muradiye Vakfı yay., s Çiftçioğlu, Ahiler Döneminde Ankara da İlim ve Din Adamları, s Geniş bilgi için bkz. Erdoğan, Ankara Ahileri,

14 606 VAHİT GÖKTAŞ ğı dönemde Ankara da Ahilik teşkilatının önemli bir etkiye sahip olduğunu görüyoruz. Sonuç Hacı Bayram-ı Veli yi Anlamak ve Anlatmak başlıklı yapılan bu Uluslarası Hacı Bayram-ı Veli Sempozyumu bu büyük Pîr e bir vefa borcunu yerine getirmektedir; bu manada da ayrıca ehemmiyet arzetmektedir. Kırşehir de Ahi Evran hazretlerinin ismi üniversiteye verilerek; Nevşehir de Ahiler Kalkınma Ajansı kurularak bir vefa borcu yerine getirilmiştir. Ankara da ise pek çok üniversite olmasına rağmen hayatı ve yetiştirdikleri talebelerle dünyada pek çok coğrafyada etkin olmuş bu önemli zatın adının bir üniversiteyle yaşatılması da ayrıca bir vefa borcudur. İstanbul un fethinin müjdecisi, Ankara nın manevi önderi olan Hacı Bayram-ı Veli hazretleri ahiler şehri Ankara da doğmuş, büyümüş, müderris olmuş, tarikatını kurmuş önemli ve etkili bir şahsiyettir. O ahiliğin en önemli prensiplerinden biri olan el emeği ile geçinme prensibini hayatında yaşamış ve müridlerine de yaşatmış sufi ve mürşiddir. Dolayısıyla Hacı Bayram-ı Veli el emeği ile geçinmeye, müridlerinin her birinin bir işinin olmasına önem vermiştir. Bu şekilde de ahilikteki önemli prensiplerden biriyle üretime destek olmuştur. Hacı Bayram-ı Veli sosyal ve iktisadi faaliyetlerin de içinde olmuş bir mutasavvıftır. Sufilerin iktisadi faaliyetlerle ilgilenmelerindeki sebepler iyi örneklik teşkil ederek emeği, çalışmayı, alınterini, helal lokmayı ve ahlaki bir kalkınmayı teşvik etmek olmakla birlikte, arka planda kalan ve çoğu zaman dikkatten kaçabilen bir başka sebep de velinin mertebesini gizlemek istemesi olarak görünmektedir. Şeyh Hamid-i Veli denince ilk aklımıza ekmek dağıtan Somuncu Baba gelir, Hacı Bayram denince akla Burçak tarlasında çalışan bir kişi gelir. Tebliğimizi Mehmet Ali Ayni nin Hacı Bayram-ı Veli ile ilgili şu sözleriyle bitirmek istiyoruz: Mehmet Ali Ayni şöyle der: Ey koca Türk evliyası! Sana rahmet olsun. Medeniyet alanında yükselmek ve iler-

15 HACI BAYRAM-I VELİ NİN ANKARA DA AHİLERLE İLİŞKİLERİ 607 lemek için bize faydası meşru, semeresi emin, memleket tabiatının genel şartlarına uygun nasıl bol verimli bir yol göstermişsin. 32 Kaynakça Ayni, Mehmet Ali, Hacı Bayram Veli, Haz. H. Rahmi Yananlı, Büyüyen Ay Yay., Mayıs Azamat, Nihat, Hacı Bayram-ı Veli, DİA, c. 14. Barkan, Ömer, Lütfi,İstila Devirlerinin Kolanizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler, Vakıflar Dergisi,c.II,Ankara1942. Cebecioğlu,Ethem,Hacı Bayram-ı Veli ve Tasavvuf Anlayışı, Muradiye Kültür Vakfı Yay., Ankara 1994 Cebecioğlu, Ethem, Osmanlı Kuruluş Dönemi Doğu Ucunda Sosyo-Kültürel Hareket Başlatan Sufi Bir Önder:Hacı Bayram-ı Veli, Osmanlı, C. 4, (ed. Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, Çiftçioğlu, İsmail, Ahiler Döneminde Ankara da İlim ve Din Adamları, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Erdoğan, Abdülkerim, Ankara Ahileri ve Eserleri, Ankara Büyükşehir Belediyesi Yay., Ankara Erdoğan, Abdülkerim, Ankara nın Manevi Mimarı Hacı Bayram-ı Veli, Ankara Büyükşehir Belediyesi Yay., Ankara Kazıcı, Ziya, Ahilik, DİA, c.1. Metin,Celal, Ankara da Ahiler Yönetimi Meselesi (1290/1354), Türk Kültürü, yıl: XL, sayı: 472, Ağustos Öztürk,Nurettin, Ahîlik Teşkilâtı ve Günümüz Ekonomisi, Çalışma Hayatı ve İş Ahlakı Açısından Değerlendirilmesi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl : Şimşek, Osman Modern Girişimcilik Zihniyeti ve Sanayi-Kültür Bağlamında Türk Girişimciliğinin Sosyo-Kültürel Temelleri (Ahilik-Tasavvuf Modellemesi, Yıldırım,Ayşe,Hacı Bayram Veli ve Tasavvufi Görüşleri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana Ey koca Türk evliyası Sana rahmet olsun, medeniyet alanında teali ve terakki için bize faidesi meşru, semeresi emin, tabiat-ı memleketin şerait-i umumiyyesine muvafık, nasıl bir feyyaz yol göstermişsin Mehmet Ali Ayni, Hacı Bayran Veli, Haz. H. Rahmi Yananlı, Büyüyen Ay Yay., Mayıs 2015, s. 115; Süleyman Hayri Bolay, Hacı Bayram-ı Velinin Dünya Görüşü, IV. Vakıf Haftası, Ankara 1987, s. 182; Cebecioğlu, Hacı Bayram, Muradiye Vakfı yay., s. 54.