SULTAN II. BAYEZİD VE ŞAH İSMAİL

Transkript

1

2 SULTAN II. BAYEZİD VE ŞAH İSMAİL OKTAY EFENDİYEV * II. Bayezid'in hükümdarlığı döneminde ( ) Osmanlı İmparatorluğu Doğu'da hızla genişleyen ve kuvvetlenen yeni bir Türk devletiyle karşılaştı. Akkoyunlu Devleti'nin egemenliği sona erince yerine 1501 yılında payitahtı Tebriz olan Safevi Devleti veya Kızılbaş denilen devlet aldı. II. Bayezid'in Safevi Devleti'yle olan ilişkilerini iki aşamada değerlendirmek gerekir: İlki Safevilerin Tebriz'de tahta çıkmalarına kadar olan dönem, ikincisi ise Şah İsmail'in Safevi Devleti'ni kurup şah ilan edilmesinden sonraki dönemdir. Önce Osmanlı padişahı Safevilerin hakimiyete geçme çabalarını endişeyle takip ediyor ve Erdebil Şeyhlerine karşı Akkoyunluları ve Şirvanşahları mücadeleye kışkırtıyordu. Örneğin, 1488'de Akkoyunlu hükümdarı Yakup'un İsmail'in babası Şeyh Haydar'ı yenmesi üzerine gönderdiği fetihnamesine cevabında Sultan Bayezid "Bayandurileri" (Akkoyunluları) "yolunu azmış Haydariyye güruhuna" karşı kazandığı zafer dolayısıyla kutlamıştı 1. Bundan 13 yıl sonra Şeyh Haydar'ın oğlu İsmail, Akkoyunlu Elvend'i yenerek Azerbaycan tahtına geçtikten sonra II. Bayezid, özel elçisi Mahmut Ağa Çavuşbaşı'yla gönderdiği mektubunda, Akkoyunlu şehzadeler arasındaki anlaşmazlıklara son vermeye ve bütün kuvvetlerini seferber ederek Kızılbaşları ortadan kaldırmaya çağırıyordu. Ayrıca kendisinin "ne gerekiyorsa yapacağını ve hiçbir eksikliğe imkan vermeyeceğini" kısacası her türlü yardımda bulunacağını vaad ediyordu 2. Akkoyunlu Elvend muhtemelen Bayezid'in tahrikiyle 1503 yılında Tebriz'i almaya teşebbüs etti. Ancak yenilerek Bağdat'a kaçmak zorunda kaldı. Aynı yıl Irak-ı Acem ve Fars'da hakim olan Akkoyunlu Murad, Hemedan yakınında Şah İsmail tarafından mağlup edildi ve böylece İran'ın büyük bir bölümü Kızılbaşların eline geçti. Bu arada Kızılbaş Şahı'nın arka arkaya gerçekleştirdiği fetihler ve başarılar hakkındaki bilgiler bazen Bayezid'e ulaşıyor ve onu rahatsız ediyordu. Osmanlı padişahı gerçekleri öğrenmek amacıyla Doğu'daki vilayetlerin hakimlerine mektuplar gönderdi. Bunlardan biri Çemişgezek hakimi Hacı Rüstembey Mukri'ye yollandı 3. Sultan'ın özel elçisi Keyvan Çavuş vasıtasıyla ulaşan bu mektuba Kürt hakiminin verdiği cevabın tarihi yoktur. Fakat mektupta, Kızılbaşların Elvend'i yendikten sonra Irak-ı Acem'e yöneldiği, Akkoyunlu Murad'ı dağıtıp, Irak-ı Arap'da Barikbey Pörnek'i bozguna uğrattığı ve Mısır'la sulh yapıp ittifak kurarak Diyarbekir ve Maraş'a yöneldiklerinden bahsedilmektedir. Mektubun sonunda Kürt hakimi II. Bayezid'in Kızılbaşları imha edeceğine ümitvar olduğunu bildirmektedir. Şah İsmail'in Bağdat'ı 1508 yılında zapt ettiği * Azerbaycan İlimler Akademisi Ortaçağ Azerbaycan Tarihi Bölüm Başkanı. 1 Feridun Bey Münşeatı, İstanbul, 1247/1858, c.1, s. 309, aynı eser, s aynı eser, s

3 2 OKTAY EFENDİYEV anlaşılmaktadır ve söz konusu mektup çok uzun zaman geçtikten sonra yazılması dolayısıyla Bayezid için ehemmiyetini kaybetmiştir. Sultan Bayezid'in Kızılbaşlara karşı Akkoyunlu şehzadelere askeri yardımda bulunduğuna dair bazı bilgilerin inandırıcılığı olmadığı kanaatindeyiz yıllarında Kızılbaşların Şirvanşah Ferruh Yesar ve Elvend'e karşı kazandığı galibiyetler devrinde Bayezid'in Venedik ve onun müttefikleriyle sürekli savaştığının da unutulmaması gerekir 5. Bu sırada Osmanlı sultanının Kızılbaşlara karşı daha önce vaad ettiklerini gerçekleştirmediği ve onları sadece teşvik etmekle yetindiği görülmektedir. Sultan Bayezid'in istemeden de olsa İsmail'in Anadolu'da ordu kurmasına iştirak etmiş olması son derece ilginçtir. Örneğin, 1500 yılında Erzincan'da Kızılbaş oymaklarını etrafında toplarken İsmail, Bayezid'e mektup göndererek ondan "Ustaclu tayfasına mensup ailelerin, yaşlıların ve zayıfların" Anadolu'da bırakılmasını istemiş ve buna olumlu cevap almıştı. Böylece bu oymakların gençleri İsmail'in Şirvan yürüyüşüne katılma fırsatını bulmuşlardı 'ten itibaren Akkoyunlu Devleti fiilen ortadan kalktı. Şah İsmail, Azerbaycan'ı ve İran'ın büyük bir bölümünü ele geçirerek direnmeye kalkan bazı yerli hakimleri kolayca bastırmaktaydı. Yeni bir siyasi durumun teşekkül ettiğini anlayan Bayezid, Safevilere karşı tutumunu değiştirmiş ve artık onu resmen tanımaya karar vermişti. Safevi Salnamelerinin verdiği bilgiye göre hicri 910 (miladi ) kışında Sultan Bayezid, Mehmed Çavuş Balaban'ın başkanlığındaki elçi heyetini bahşiş ve armağanlarla Şah İsmail'in yanına gönderdi. Kabul merasimi İsfahan'da yeni yapılan "Nakş-i Cihan" sarayında oldu. Dönemin tarihçisinin dediklerine göre, sarayın önünde iki sıra silahlı atlılar ve piyadeler dizilmişti. Şah İsmail'in yanında "değerli taşlarla süslü asasıyla eşikağasıbaşı Durmuş Han Şamlu ve altın işlemeli elbiseler giyen Yasavullar duruyordu yaşında olan İsmail, azametini Osmanlı elçilerine bu yolla göstermek istemişti. Meşhur İran tarihçisi Nasrullah Felsefi'ye göre, II. Bayezid'in elçisinin elinde iki mektup vardı. Bunlardan ilki Şah İsmail'i sadece Akkoyunlu Murad'a karşı kazandığı zafer için kutlayan, diğeri ise Kızılbaş Şahı'nı ülkesindeki Sünnileri takip etmekten vazgeçirmeye çağıran ve ona hikmetli tavsiyelerde bulunulan mektuptu. Felsefi, İran'daki bu mektubun Türkçe olduğunu belirtmesine rağmen Farsça tercümesini yayınlamıştır. Dolayısıyla bizler de Felsefi'nin bu tercümesini kullanmak mecburiyetinde kalmış olduk 8. Osmanlı elçisi Mehmed Çavuş Balaban, Bayezid'in talimatı uyarınca Sünnilerin takip edildiğini tespit ederek Şah İsmail'e ikinci mektubu verdi. Osmanlı sultanının Kızılbaş Şahına nasihatlarda bulunmasına manevi hakkı da vardı. Çünkü bu sırada Sultan Bayezid 4 "Rum Kayserinin" (Sultan Bayezid- O.E) Akkoyunlu Murad'a 300 top ve birkaç bin asker gönderdiğine dair haber Şah İsmail'in Anonim Tarihi'nde mevcuttur. Britanya Müzesi El Yazmaları, No.3248, s. 81b. 5 İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, 7.bsk, Ankara, Türk Tarih Kurumu 1995, s Eli Zeynelabidin, Tekmilatül-Ahbar, Bakü nüshası, s. 243a (Bkz. O.A. Efendiyev,Obrazovanie Azerbaycanskogo gosudrstva Safevidov v naçale XVI. v, Bakü, 1961, s. 145). 7 Şah İsmail'in Anonim Tarihi, ayn. el yazma, s.112b. 8 N. Felsefi, "Ceng-i Çaldıran", Mecelle-i Daneşgede-i Edebiyyat, No.2, Yıl.1, Tahran, şemsi yılı 1232, s

4 SULTAN II. BAYEZİD VE ŞAH İSMAİL 3 57 yaşında olup 23 yıldır Osmanlı İmparatorluğu'nu yönetmekteydi. 14 yaşında tahta çıkan Şah İsmail'in ise devlet idaresi hakkında elbette, hiçbir tecrübesi yoktu. Sultan Bayezid'in söz konusu mektubu tarihi olarak olağanüstü önem taşıdığından bunun içeriğini açıklamanın gerekli olduğunu düşünmekteyiz. Mektupta Bayezid, İsmail'e "Şah" yerine "Emir" diyerek ona "muhterem oğul", "ali makamlı oğul" şeklinde hitap etmektedir. Osmanlı Sultanı önce, İsmail'in Şirvanşah Ferruh Yesari ve Elvend'i yenmesi ve Tebriz'de tahta çıkmasıyla ilgili olarak aldığı haberlerden büyük bir memnuniyet duyduğunu bildirmektedir. Bayezid buna dair resmi fetihnameyi bekleyerek özel elçisini göndermeye hazırlanmaktadır. Maalesef, Safevilerden ne bir fetihname ne de bir elçi gelmiştir. Daha sonra "Irak ve Fars'ın Bayandurilerin zulmünden" kurtuluşu haberi ulaşmış, ancak yine de Bayezid'in Safevilerden beklediği formaliteler yerine getirilmemiştir. Bunun üzerine Bayezid, Şah İsmail'in arda arda gerçekleştirdiği fetihler hakkında onu tebrik etmeyi ve ona birkaç hususa dikkat etmesini söylemeye karar vermiştir. Bayezid, böylece gerçekçi ve akıllı bir devlet adamı olduğunu, şahsi ve dini zıddiyetlerin fevkinde olduğunu, komşu Kızılbaş Devleti ile dostane münasebetlerin kurulmasına taraftar olduğunu göstermiştir. Bu açıklamalardan sonra Bayezid, "ali makamlı oğul"a öğüt ve nasihatlarda bulunmaya başlamaktadır. Bayezid ilk önce insanları katletmeyi ifrata vardırmanın "ömrün kısalmasına ve ebedi bednamlığa" sebep olacağını kaydederek, Haccac'ı, Cengiz'i ve Timur'u buna örnek göstermektedir. Şah İsmail'in dini siyasetine değinen Bayezid, "şu dünyada üç günlük saltanat namına" mezhebi bir alet gibi kullanarak Müslümanlar arasında ihtilaf ve düşmanlık tohumunun atılmaması gerektiğini söylemektedir. Bu tarz bir siyaset Bayezid'in kanaatine göre, kıyamete kadar Müslümanları birbirine karşı düşman yapacak "İslamın maddi ve manevi gücünü azaltacak" ve böylece İslamiyet düşmanlarının Müslüman ülkelerine tecavüzüne sebep olacaktır. Sultan Bayezid'in bu sözleri sanki geleceğin habercisi gibidir. Sultan Bayezid mektubunda Şah İsmail ve Kızılbaşların türbe ve mescidlere, tekke ve zaviyelere karşı davranışlarını kınamakta, ama Şah'a saygı göstererek Kızılbaşların onun emriyle bu yerleri viran ettiklerini açıklamamaktadır. Şah İsmail'in dahili siyasetine de değinen Bayezid, onu halka karşı adil ve merhametli olmaya davet etmektedir. Kızılbaşların takibinden Osmanlı Devleti'ne muhaceret eden Sünnileri nazarda tutan Bayezid, Safevi Şahı'na "tebaasının ata baba yurtlarını terk etmek zorunda kalmamaları" için böyle davranmasını tavsiye etmektedir. Bundan beşyüz yıl önce Osmanlı Sultanı'nın Şah İsmail'e halka karşı "eşitlik, adalet ve meşru hürriyet"in esas prensipler olmasını tavsiye ettiğini görmekteyiz. Ayrıca "Bayezid eğer, halk Akkoyunluların hakimiyetinden memnun olmuş olsaydı İsmail onların egemenliğinde olan toprakları böyle kısa bir sürede ve "kolayca" fethedemezdi" diyerek son derece önemli bir hususa dikkat çekiyor. Mektubun sonunda Bayezid, İsmail'e bu nasihatlarını dikkate almayıp sadece kılıç gücü ve zor kullanarak devleti idare ederse "ülkesini Doğu'dan ve Batı'dan Müslümanların adavet oklarının hedefi haline getireceğini", İran topraklarına hücumların ise durmayacağı konusunda uyarmaktadır. Safevi Şahı şimdiki siyasetini devam ettirdiği takdirde İran İslam dünyasında yalnız kalacak ve "bütün Müslümanların nefretini kazanacaktır". Son olarak Bayezid, İsmail onun samimi "nasihatlarıni" yerine getirecek

5 4 OKTAY EFENDİYEV olursa "Ebedi İslam Devleti'nin simasında kendisine sadık bir dost bulacağını ve ihtiyaç duyduğunda Osmanlı Devleti'nin ona yardımını esirgemeyeceğine" anlatmaya çalışıyor. Sultan Bayezid'in bu mektubu ne zaman yazdığı kesin olarak bilinmemekle beraber onun Şah İsmail'e yazdığı ilk mektup olduğu söylenebilir. Daha sonra meydana gelen olaylar ve gelişmeler II. Bayezid'in Kızılbaş Şahı'na karşı barışçı ve yumuşak bir siyaset takip ettiğini tasdik etmektedir. Şiiliği kabul etmek istemeyen veya ona karşı muhalefet edenler Kızılbaş Devleti'nde siyasi düşman olarak görülüyor ve takibe maruz kalıyorlardı. Bu durum aslında devrin gerçeklerine de uygundu. Dolayısıyla Bayezid, Müslümanların kötü durumunu görerek Erdebil'e "Mürşit-i Kamil"in ziyareti için gelen Anadolu Kızılbaşlarına komşu devlete geçişi men etme kararı aldı ve bu konuda sınır valilerine gereken emirleri verdi. Feridun Bey'in neşrettiği Şah İsmail'in Sultan Bayezid'e iki mektubu ve onun cevapları bu dönemde Osmanlı-Safevi ilişkilerini değerlendirmek açısından çok önemlidir. Ancak burada mektupların Farsça ve tarihsiz olduklarını da belirtmek gerekir. Birinci mektubunda 9 Şah İsmail, Bayezid'e "İslam Sultanlarının Sultanı","Hazret-i Hüdavendigar-ı İslam" gibi unvanlarla hitap etmektedir. Mektupta eski zamanlardan itibaren Rum diyarının sakinlerinin Safevi hanedanına, onun mukaddes şeyhlerine karşı saygı ve hürmet beslediğinden ve her zaman karşılıklı gidiş gelişlerin yaşandığından bahsediliyor. Şah İsmail, Osmanlı Sultanı'ndan Anadolu müritlerinin Erdebil'i ziyaretlerinin engellenmemesini rica ediyor. Sınır valilerinin Sultan Bayezid'in emriyle hareket ettiklerini bildiği halde bunun bütün sorumluluğunu valilerin üzerine yüklüyor. Bayezid cevabında Şah İsmail'in mektubunun gelmesinden memnuniyet duyarak bunu aradaki dostluğun gelişmesinin sebebi olarak görüyor 10. Bayezid, "Anadolu halkının çoğunluğunun ziyaret bahanesiyle ülkeyi terk ettiğini ve bu yüzden ordu toplamakta zorluk yaşandığını belirtiyor. Ama İsmail'in mektubu eline geçer geçmez Bayezid, sınır valilerine "hüküm buyurdum ki, bu tabakadan herkes ki, Allah'ın dostlarını, Allah onlara rahmet etsin (Safevi şeyhleri kastedilmektedir-o.e)... Ziyaret etmek arzusunda olanlara yasak ve engel olunmasın"... diyerek, valilere "muhabbet ve karşılıklı dostluk yoluyla hareket edilmesini" emrediyor. Sultan Bayezid'in İsmail'in ricası üzerine olumlu cevabı, onun komşu devletle dostane münasebet kurma arzusunu bir kere daha ifade etmektedir. Bu sefer Bayezid, Kızılbaş hükümdarına yüksek unvanlarla ve "Şah İsmail" şeklinde hitap ediyor. Şah İsmail'in ecdatlarını "Allah'ın dostları (Evliyaullah)" olarak kaydediyor. Bununla da Sufiliğe, dervişliğe özel ilgisi olan Sultan Bayezid, Safevi Şeyhlerinin evlatlarına saygısını dile getiriyor. Şah İsmail'in Bayezid'e ikinci mektubu ve onun cevabı üzerinde de durmak gerekmektedir yılında Şah İsmail, Elbistan hakimi Dulkadir Beyi Alaüddevle'ye karşı ordu göndermiştir. Bunun esas sebebi Akkoyunlu Devleti'nin ortadan kalkmasından sonra Alaüddevle'nin Diyarbekir'i ele geçirmek teşebbüsüdür. Bu vilayetin hakimi Akkoyunlu 9 Feridun Bey Münşeatı, s Aynı eser, s

6 SULTAN II. BAYEZİD VE ŞAH İSMAİL 5 Emirbey Musullu, önce Dulkadıroğullarını geri çekilmek zorunda bırakmış, ama onların gittikçe büyüyen hücumlarına karşı dayanamayıp Şah İsmail'in yanına gelerek ondan yardım istemiştir 11. Babası Uzun Hasan'ın vatanı Diyarbekir'in Kızılbaş Devleti hakimiyeti altına girmesi Şah İsmail için çok önemliydi. Çünkü İsmail kendini Akkoyunlu Devleti'nin kanuni varisi sayıyordu. Erzurum ve Erzincan yoluyla hareket eden Şah İsmail, Alaüddevle'nin ülkesine ansızın baskın yapmak için Osmanlı Devleti topraklarından geçmek mecburiyetindeydi. Bu yüzden Şah İsmail önceden Bayezid'e kendi dostluk ve saygısını gösteren bir mektup gönderdi 12. Bu mektupta Kızılbaş ordusunun Osmanlı topraklarına dahil olma tarihi de gösterilmiştir: Rebiü's-sani 12= 21 Ağustos (913/1507). İsmail, şehir ve köy halkına hiçbir zarar verilmemesi ve yerlerinden firar edenlerin geri gönderilmesine dair orduya emir verdiğini Bayezid'e haber veriyordu. Bu mektuba Sultan Bayezid dostane bir cevap yazmış ve İsmail'i "En Azametli Şehriyar", "En Kerim Tacdar", "Acem Memleketlerinin Meliki" vs. unvanlarla yad etmiştir. Onun Kayseri'ye ulaştığı haberini alan Bayezid, "bu vilayetlerin valilerine dostane merasimlerin yapılmasını", "taraflar arasında birliğin oluşmasında bir dakika bile kaybetmeyerek daima dostluk, sevgi ve mutabakat için çaba harcanması" hususunda emir verdiğini yazıyor 13. İlk bakışta kuvvetli, görkemli ve mağrur Osmanlı sultanının Şah İsmail'in açıkça tecavüzüne karşı tahammül etmesi ve hatta ona dostça mektup göndermesi şaşırtıcıdır. İsmail Hakkı Uzunçarşılı ise bu hususta "Şah İsmail'in doğrudan doğruya Alaüddevle üzerine gitmeyip Osmanlı ülkesinden geçmesi iki maksada hamlolunur: Biri Alaüddevle'nin hazırlanmasına vakit bırakmayıp hiç ummadığı bir yerden taarruz etmesi, diğeri de Osmanlı hududunu geçip Osmanlı idaresindeki Alevileri tahrik ile onlara cesaret vermek istemesidir" demektedir 14. Şah İsmail de sözüne sadık kalmış ve mektubunda vaad ettiği gibi Kızılbaşların korkusundan köylerini terk edenleri geri dönmeye davet etmiş, yerlilerin satmak için mallarını getirmelerini istemiştir. O, şahsen aldığı şeylerin parasını ödemiş ve Osmanlı sakinlerinden alınan malların parasını vermeyen suçlu bir Kızılbaş'ın derhal idam edilmesi emrini de vermiştir. Şah İsmail'in bu davranışı Venedik seyyahlarının verdiği bilgilerle tasdik edilmektedir 15. Sultan Bayezid ve Şah İsmail arasındaki ilişkilerde barış hakim olmasına rağmen bazen gergin ortamlar da meydana gelmiştir. Venedik kaynaklarının verdiği bilgilere göre, 1505'te İstanbul'a gelen Kızılbaş elçisi, Trabzon valisi olan Bayezid'in oğlu Selim'in sınır ihlaline karşı çıkmıştır. 1510'da Şehzade Selim, Erzincan'ı zaptedince yine komşu devlete tecavüz etmiş, fakat Sultan Bayezid elçilerini derhal Tebriz'e göndererek bir savaş çıkmasına engel olmuştu 16. Şah İsmail'in Sultan Bayezid'e karşı yürüttüğü barışçı siyasetinin temelinde Kızılbaş Devleti için büyük bir tehlike olarak görülen Maveraünnehr hükümdarı Şeybani han 11 F.Sümer, Safevi Devleti'nin Kuruluş ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara, 1976, s Feridun Bey Münşeatı, s Aynı eser., s İ.H. Uzunçarşılı, aynı eser., s Travels of Venetians in Persia. Hakluyt Society, vol.49, London, 1873, s , N. S.Fisher, The Foreign Relations of Turkey ( ), Urbana, 1948, s

7 6 OKTAY EFENDİYEV vardı. Hicri 917'de ( ) Kum'da olan Şah İsmail'in huzuruna çıkan Bayezid'in elçisi onu Şeybani hana karşı kazandığı zafer dolayısıyla kutlamıştı 17. Şah İsmail Şeybani tehlikesini ortadan kaldırdıktan sonra Osmanlı Devleti ile olan eski barışçı siyasetini değiştirmiş, ancak Sultan II. Bayezid Şah İsmail ile olan siyasetini muhafaza etmiştir. Bundan sonra meydana gelen olaylar Osmanlı ve Kızılbaş Devletleri arasındaki münasebetleri gerginleştirdi. Buna sebep Osmanlı Devleti'nin iç mücadeleler yüzünden zayıflaması, Şahkulu isyanı, Sultan Bayezid'in Selim tarafından tahtan indirilmesi ve yeni Osmanlı padişahı Yavuz Sultan Selim'in izlediği tecavüzkar siyasetti. İki Türk devletinin ilişkisinin ciddi siyasi ve mezhep farklılığına rağmen bu dönemde barış ortamında devam etmesi bizce ilk önce Sultan II. Bayezid'in parlak şahsiyetine bağlıydı. Daha önce de belirttiğimiz gibi iki devlet arasında bozulan ilişkiler 1514 yılında Çaldıran Savaşı ile sonuçlanmıştır. Faruk Sümer bu konuda "Çaldıran'da karşılaşan Osmanlı ve Safevi ordularında aynı dil konuşuluyordu. Bunların çoğu aynı ülkenin, aynı bölge ve yörelerin, aynı boy ve obaların çocuklarıydılar" diye yazmaktadır Ghulam Sarwar, History of Shah Ismail Safawi, Aligarh, 1939, s F. Sümer, aynı eser, s. 36.