Türkiye nin Odun Dışı Orman Ürünleri Üretiminin Ormancılık Politikası Açısından Değerlendirilmesi

Transkript

1 193 Türkiye nin Odun Dışı Orman Ürünleri Üretiminin Ormancılık Politikası Açısından Değerlendirilmesi Hasan Tezcan YILDIRIM İÜ, Orman Fakültesi, Ormancılık Politikası ve Yönetimi ABD Bahçeköy-İstanbul ÖZET : Ormanlardan yapılan üretim genel olarak ürün üretimi ve hizmet üretimi başlıkları altında toplanabilir. Orman ürünleri üretimi ise iki grupta ele alınmaktadır: odun üretimi ve odun dışı orman ürünleri üretimi. Türkiye odun ürünü açısından ithalatçı bir ülke konumunda iken, odun dışı orman ürünleri konusunda ise ihracatçı ülke durumundadır. Orman Genel Müdürlüğünce son yıllarda başlatılan odun dışı orman ürünlerine yönelik çalışmalar, hem ormancılığımızın gelişmesi, hem de yöre halkına yeni bir geçim kaynağı sağlanması açısından büyük önem taşımaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre 2000 yılında 30 milyon dolar olan odun dışı orman ürünü ihracatı, 2009 yılında 47 bin ton a yükselmiş ve 160 milyon dolar ihracat girdisi sağlanmıştır. Orman Genel Müdürlüğü 2010 bilanço sonuçlarına göre üretilen 131 bin ton odun dışı orman ürünün 67 bin tonu iç piyasada tüketilirken, 64 bin tonu ihraç edilmiştir yılında gerçekleşen 64 bin tonluk ihracat miktarı karşılığında 221 milyon dolar ihracat geliri elde edilmiştir yılında en fazla ihracat geliri elde edilen ürün ise 68,1 milyon dolar ile çam fıstığı olmuştur. Odun dışı orman ürünlerinin değerinin önümüzdeki yıllarda daha da artacağı anlaşılmaktadır. Sözü edilen ürünlere yönelik üretim ve envanter çalışmalarında yöre halkından da temsilcilerin bulundurulması, ürün çeşitliliğinin artırılması, katılımcılık ve halkın konu hakkında bilinçlendirilmesi açısından önem taşımaktadır. Ormancılık örgütü bu ürünlerden yararlanma konusundaki çalışmalarına ağırlık vermeli, orman işletmelerinde odun dışı orman ürünleriyle ilgili birimler oluşturulmalıdır. Bu çalışmada sözü edilen doğrultuda mevcut durum ortaya konulacak, yasal-yönetsel yapı irdelenecek, geliştirilmesi gereken politikalara yönelik öneriler yapılacaktır. Anahtar Sözcükler: Odun dışı orman ürünleri, Ormancılık politikası, Üretim, Ormancılık Evaluation of Non-Timber Forest Products Production in Turkey with respect to Forestry Policy ABSTRACT: The production from forests might be grouped into forest products production and forest service s production in general. The forest products productions are discussed in two groups: wood production and nonwood products production. While being an importer country of wood products, Turkey exports non wood forest products. Initiated by General Directorate of Forestry, recent studies on non-wood forest products are of vital importance for creating new sources of livelihood for local people as well as for forestry development through the country. According to Turkey Statistical Institute (TSI) the 30,000,000 $ valued non wood forest products export in 2000 increased to 47,000 tons in 2009 and accounted for 160,000,000 $ balance sheet results of General Directorate of Forestry showed that 67,000 tons of non-wood forest products were consumed in the domestic market and tons were exported. An export revenue of 221,000,000$ was achieved in 2010, with the highest revenue product being pine nuts with 68,100,000 dollars. The value of non-wood forest products is expected to increase in the coming years. In the production and inventory studies of the mentioned products, participation of local representatives is important in diversifying products as well as creating public awareness. Forestry Organization should give these products a priority and non-wood forest units must be established in Forestry Directorate Units. In this study, the current situation and the legal-administrative structure will be evaluated and recommendations will be made to develop policies. Keywords: Non-wood forest products, Forest policy, Production, Forestry GİRİŞ Ormanlar, çeşitli nitelikteki ürünlerin kaynağı olması nedeniyle öteden beri önem kazanmıştır. Orman ürünleri odun hammaddesi ve odun dışı orman ürünleri olmak üzere iki grupta toplanmaktadır (Akesen ve Ekizoğlu 2010). Geleneksel bakış açısında, ormanlardan yapılan üretimin değerinin odun üretimi ile ilişkilendirildiği görülmektedir. Oysa günümüzde Odun Dışı Orman Ürünleri (ODOÜ) Sor. Yazar: YILDIRIM H. T., htezcan@istanbul.edu.tr üretimi de hesaba katılmaya başlanmıştır. Jones ve ark. (2004 ) bu yararlanma geleneğinin kültürel, ekonomik, ekolojik ve toplumsal değişimler sonucunda ortaya çıktığını belirtmektedir. Ayrıca ODOÜ nin mikro ve makro düzeyde ekonomik fayda sağlamalarının yanında besin güvenliğini sağlaması ve biyolojik çeşitliliği koruyarak çevresel hedeflere ulaşılmasında katkılarının olduğu ve bu nedenle de önemlerinin arttığı vurgulanmaktadır (Jones v e ark. 2004, İlter ve Ok 2007).

2 194 Odundan yararlanmanın tarihi kadar ODOÜ den yararlanma da insanlık tarihi kadar eskilere dayanmaktadır. Sözü edilen ürünlerin özellikle orman içi veya kenarında yaşayan toplumlar için vazgeçilmez bir yaşam ve yararlanma kaynağıdır (Ekizoğlu ve Kuvan 2010, Ebcin Korkusuz ve Dirik 2011, Ghanbari ve ark. 2011). Genel olarak ODOÜ; ağaç, ağaççık, çalı ve otsu bitkilerin tohumları, kabukları, meyveleri, çiçekleri, yaprakları, genç dal ve yeşil sürgünleri, kök, yumru ve soğanları, bunlardan elde edilen her çeşit balsamı yağ, katran, ur ve mazı ile mantarlar, her çeşit bitki örtüsü, toprağı ve benzerleri kabul edilmektedir (OGM 1996). Yine FAO (2004) tarafından ODOÜ leri ormanlardan, orman dışı alanlardan ve diğer orman dışı ağaçlıklardan elde edilen biyolojik kökenli ürünler olarak tanımlanmakla birlikte köken olarak bitki ve hayvan kökenli ürünler olmak üzere iki grupta ele alınmaktadır. İlter ve Ok (2007) ODOÜ lerini kullanım alanları bakımından; mutfak ve pişirme ile ilgili olanlar, odun esaslı olanlar, çiçek ve dekoratif amaçlılar ve tıbbi ve diyet maddeleri şeklinde dört grupta incelemiştir. Literatürde genel olarak odun hammaddesi dışındaki tüm ürünler ODOÜ kavramı ile ifade edilmektedir. ODOÜ lerinin bu geniş ifade biçimi yerine dar kapsamlı tanımın kullanılması ile sorunların belirlenmesi ve çözümü kolaylaşacaktır. Ayrıca bu ifade biçimi işlevsel planlamaya yönelik arazi tahsisi çalışmalarına da yardımcı olacaktır (Geray ve Şafak 2007). Ormanlardan elde edilen ODOÜ değişik endüstri alanlarının (ilaç, boya, parfümeri, deri vb.) hammaddesini oluşturmakta ve dünya ticaretinde önemli bir paya sahip bulunmaktadır (Akesen ve Ekizoğlu 2010) Yine ODOÜ lerinin ticarileştirilmesi, araştırmacılar, koruma ve geliştirme kuruluşları ve son zamanlarda hükümetlerin, çevreye duyarlı bir şekilde kırsal bölgelerde yaşayanların geçimlerini iyileştirmede kullandıkları bir teşvik aracı haline gelmiştir. ODOÜ lerinin sınıflandırılmasında ormanlardan odun üretimi dışında elde edilen tüm ürünleri içermektedir. Uygulamada ise, teriminin tanımı tam anlamıyla kabul görmüş durumda değildir (Belcher 2003). Geçtiğimiz yıllarda koruma ve geliştirme kuruluşları arasında ODOÜ lerine olan ilginin hızla arttığı dikkat çekmektedir (Wollenberg ve Ingles 1998, Neumann ve Hirsch 2000). Bu artan ilginin temelinde ODOÜ lerinin sağlık, gıda güvenliği ve kaynakların korunması düşüncelerinin rol oynadığı söylenebilir (Hansda 2009). Ormancılık politikaları oluşturulurken, genel kabul gören yaklaşım; ekonomik ve sosyal amaçların öne çıkarılması ve ilgili kesimlerin gereksinmelerinin de dikkate alınarak belirlenmesi yönündedir (Yıldırım 2010). Bu amaçla çalışma ile bitki kökenli ODOÜ lerinin dünyada ve Türkiye de üretim durumu incelenecek, Türkiye de sözü edilen ürünlerinin üretiminin çeşitli ormancılık plan ve programları açısından değerlendirilmesine yer verilecektir. Son bölümde ODOÜ üretimi ülke ormancılık politikası amaçları açısından değerlendirilmesi yapılırken, ODOÜ yönelik üretim politika önerilerinde bulunulacaktır. Dünyada Odun Dışı Orman Ürünleri Üretimi Odun dışı orman ürünlerinin (ODOÜ) değerinin, üretiminin ve değerlendirilmesinin tüm dünyada artış göstermektedir. Bu artışın temelinde ODOÜ nin kullanım alanının artması başlıca etkili faktördür. ODOÜ nün kullanım alanlarına bakıldığında, tıp, eczacılık, gıda, kimya, kozmetik vb olduğu görülmektedir. Dolayısıyla belirtilen kullanım alanlarının özellikleri ve çeşitlilikleri nedeniyle orman alanları, şehir merkezlerinden uzak alanlar doğal olmalı nedeniyle ilgi çekici duruma gelmiştir. Bu anlamda orman içi veya kenarında yaşayan halk için de büyük bir geçim kaynağı olmuştur. Önceleri kendi ihtiyaçları için kullandıkları ürünleri pazarlama ve satma imkanı oluşan sözü edilen toplumların yararlanma biçimlerinin de düzenlenmesi gerekmektedir. Dünyada bilindiği üzere hiçbir kaynak sonsuz değildir ve bilinçsiz kullanılan her kaynak yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Dünya çeşitli coğrafyalardan oluşmaktadır. Dolayısıyla her bir coğrafyanın kendine özgü bitki yapısı, toplulukları ve ekolojisi bulunmaktadır. Sözü edilen ürünlerinin üretimine bakıldığında birçok bölgede geleneksel yöntemlerle toplama yapıldığı görülmektedir. Üretim şekli farklı olmakla birlikte ülkelerin ürünlere olan talepleri de farklı olabilmektedir. Özellikle son yıllarda gelişim gösteren sertifikasyon konusu ODOÜ lerinin üretimine olduğu gibi pazarlanması ve satışına da etki etmektedir. Öte yandan ticari olarak odun dışı orman ürünleri ile ilgilenmenin 1980 li yılların sonunda başladığı görülmektedir. ODOÜ ticaretinin geniş bir coğrafyada yapılamaya başlaması ve gelişmesi ile birlikte orman kaynaklarının korunması ve üretim sürecinde çevresel, sosyal ve ekonomik koşulların iyileştirilmesini sağlayacak tedbirlerin alınması ihtiyacı artmıştır (Altunel Açıkgöz 2011). Sürdürülebilir orman yönetiminin ve sertifikasyon uygulamalarının yaygınlaşmasında bu temel ihtiyacın etkili olduğu görülmektedir. Bu konuda gelişmiş ülkelerdeki bilinç düzeyi ve sertifikalı ürüne olan talep gelişmemiş ve gelişmekte olan ülkelere oranla yüksektir. Dünyada (92 ülke verisine göre) bitkisel kökenli ODOÜ lerinin üretimine bakıldığında FAO (2006) tarafından yayımlanan verilere göre 15,613,467 ton olduğu görülmektedir. ODOÜ üretiminde kıtalar düzeyinde Asya kıtası ülkelerinde 12,842,879 ton olarak gerçekleşirken dünya üretiminin %82.26 sına karşılık gelmektedir. Daha sonra Afrika (971,543 ton), Avrupa (811,570 ton), Güney Amerika (784,093 ton), Orta ve Kuzey Amerika (197, 444 ton) ve son olarak Okyanusya (5,938 ton) olarak sıralanmaktadır.

3 195 Ülkeler açısından ODOÜ üretimine bakıldığında yine FAO (2006) kaynaklarında, Çin 4,366, 100 ton luk üretimi ile ilk sırada yer almıştır. Çin in ardından Pakistan (4, 029,327 ton), Hindistan (2,040,570 ton) ve Birmanya (1,499,000 ton) büyük üreticiler olarak gelmiştir. Türkiye ODOÜ üretiminde dünyada 27,344 ton ile 27. sırada yer almıştır. Ayrıca dikkati çeken bir konu dünyada ODOÜ üretiminde ilk on sırada yer alan ülkelerin üretiminin dünya genelinin %91 ini oluşturmasıdır (Çizelge 1). Çizelge 1. Odun dışı orman ürünleri üretiminde ilk on ülke ve dünyadaki durumu Sıra Ülkeler Üretim Miktarı Yüzde (%) (Ton) 1 Çin 4,366, Pakistan 4,029, Hindistan 2,040, Birmanya 1,499, Brezilya 756, Tunus 451, Vietnam 323, Moritus 319, Kore Cumhuriyeti 232, Meksika 185, Diğer Ülkeler 1,410, Dünya Toplamı 15,613, Kaynak: FAO, Üretimin ticari durum ile karşılaştırılması üretici ülkelerin ürünlerini pazarlama konusunda attıkları adımlar ile özdeşleşmelidir. Bu durumun incelenebilmesi için ODOÜ lerinin ticaretine bakmak yerinde olacaktır. Dünya Sağlık Örgütüne (WHO) göre, dünyada çeşitli amaçlarla kullanılan bitki sayısı 20,000 civarındadır. Bunlardan i bitkisel ilaç olarak yaygın bir şekilde kullanılırken, yaklaşık %10'unun ticareti yapılmaktadır. Sektörün dünya ihracatı Trademap (2011) kaynaklarına göre 2006 yılında 5.7 milyar $ düzeyinde iken, 2010 da 8.5 milyar $'a yükselmiştir. Görüleceği üzere 5 yıllık dönemde ODOÜ ticaretinde yaklaşık 2.5 milyar dolarlık bir büyüme gerçekleşmiştir. Dünya ODOÜ ihracatından en büyük payı 1.3 milyar $ la 2010 yılında Çin almıştır. Dünya ihracatının %15.8 ini gerçekleştiren Çin i, 939 milyon $ la Hindistan takip etmektedir. Dünya ihracatından %11 pay alan Hindistan ı 908 milyon $ la ABD üçüncü sıradan takip etmektedir. Bu üç ülkeden sonra ODOÜ sektöründe söz sahibi olan ülkeler sırasıyla Almanya (%8.6) ve Mısır (%3.5) olmuştur (Çizelge 2). Türkiye ise 196 ülke arasından dünyanın en fazla ODOÜ ihracatı yapan 21. ülkesi olarak yerini almıştır (Anonim 2011) döneminde dünya ODOÜ ithalatı, 2009 yılı dışında, son beş yıldır sürekli artış göstermiştir. Yine Trademap (2011) kaynaklarında 2006 yılında 6.3 milyar $ değerinde olan ithalatın 2010 yılında 9 milyar $ a kadar çıktığı bildirilmektedir yılında dünyanın en büyük ODOÜ ithalatçısı 1.3 milyar $ lık ithalatı ile ABD dir. Daha sonra sırasıyla Almanya (%8), Japonya (%5.8), Fransa (%4.5) ve Hong Kong (%4.4) gelmektedir (Çizelge 3). Türkiye, ODOÜ ithalatı yapan 219 ülkeden 32. si olarak dünya sıralamasında yerini almıştır (Anonim 2011). Çizelge 2 ve Çizelge 3 deki değerler 2010 yılı itibariyle 17 milyar dolarlık bir pazarı göstermektedir yılında 11 milyar dolar olan bu pazarın gelişmekte olduğu açıktır. Dolayısıyla ülkemizin bu anlamda yapacağı çalışmalar ve atacağı adımlar büyük önem taşımaktadır. Türkiye nin sahip olduğu ODOÜ içerisinde özellikle bitki kökenli olanların doğru yönetilmesi ve ekonomiye bu şeklide kazandırılması dikkat edilmesi konuların başında gelmektedir. Çizelge 2. Dünya odun dışı orman ürünleri ihracatında ilk on ülke ve Türkiye (Bin $)* Sıra Ülkeler 2006 % 2007 % 2008 % 2009 % 2010 % 1 Çin 547, , , ,070, ,355, Hindistan 548, , , , , ABD 507, , , , , Almanya 532, , , , , Mısır , , , Fransa 304, , , , , İspanya 240, , , , , Nijerya 188, , , , , İtalya 162, , , , , Kanada 126, , , , , Türkiye 29, , , , , Diğerleri 2,597, ,104, ,263, ,951, ,993, Toplam 5,785, ,637, ,690, ,413, ,474, Kaynak: Trademap, *Sıralama 2010 yılı rakamlarına göre yapılmıştır.

4 196 Çizelge 3. Dünya odun dışı orman ürünleri ithalatında ilk on ülke ve Türkiye (Bin $)* Sıra Ülkeler 2006 % 2007 % 2008 % 2009 % 2010 % 1 ABD , , , , ,80 2 Almanya , , , , ,99 3 Japonya , , , , ,77 4 Fransa , , , , ,54 5 Hong Kong , , , , ,44 6 Çin , , , , ,39 7 İngiltere , , , , ,46 8 İtalya , , , , ,98 9 İspanya , , , , ,62 10 Hollanda , , , , ,62 32 Türkiye , , , , ,54 Diğerleri , , , , ,84 TOPLAM , , , , ,0 Kaynak: Trademap, *Sıralama 2010 yılı rakamlarına göre yapılmıştır Türkiye de Odun Dışı Orman Ürünleri Üretimi Türkiye, dünya üzerinde uygun iklim kuşağındaki konumu itibari ile ODOÜ nin yetiştirilebilmesi açısından üstün ekolojik avantaja sahiptir. Dünyada mevcut gen merkezleri arasında hem Yakındoğu hem de Akdeniz havzası içinde yer alan Türkiye, birçok tür ve çeşidin gen merkezi durumundadır (Gülcan ve ark., 2000). Bu ürünlerin kültüre edilmesi, yetiştirilmesi, toplanması, pazarlanması gibi konularda yeterli bir çalışmanın olmaması, dolayısıyla bu ürünlerin gelişigüzel tüketilmesi veya yeterince değerlendirilememesi nedeniyle çok az sayıda ürün ticarete konu olmaktadır (Konukçu, 2001; Ekizoğlu ve Kuvan, 2010). Türkiye odun dışı orman ürünleri üretimi bakımından büyük bir potansiyele sahiptir. Bu kaynakların yönetiminde önemli sıkıntılarla karşılaşılmaktadır. Bunlardan bazıları üretim, bazıları da kaynakların pazarlanması ile ilgilidir. ODOÜ lerinin üretimi, devlet sektörü adına Orman Genel Müdürlüğü (OGM) ile özel ve tüzel kişiler tarafından yapılmaktadır. Halen yürürlükte bulunan 6831 sayılı Orman Kanununun 37. ve 40. maddelerine göre ODOÜ nin bir kısmının üretim ve piyasa sunumu doğrudan OGM tarafından yıllık üretim planlarına göre gerçekleştirilirken, geri kalan kısmının üretimi OGM nin gözetim ve denetimi altında tarife bedeli karşılığında devlet ormanlarından yararlanma hakları olan orman köylüleri ve kooperatiflerince yapılmaktadır (Ekizoğlu ve Kuvan 2010). Ülkemizde ODOÜ lerinin üretimi konusunda istatistik bilgi çok eski yıllarda net olarak belirlenememekle birlikte günümüzde güncel bilgilere ulaşmak kolaylaşmıştır. Bununla birlikte sözü edilen ürünlerin tüketim miktarları kesin olarak saptanamamaktadır. Bunun temelinde üretimi belirli oranda elinde tutan OGM nün tüketimi belirleme yönünde herhangi bir istatistik tutmaması yada bu konuda yeterli veriyi sağlamada teknik donanımının olmadığı söylenebilir. Benzer şeklide ODOÜ lerini işleyen endüstri kollarının olup olmadığı ve bu yönde bir çalışma yapılıp yapılmadığına ilişkin ayrıntılı bilgilere sahip bulunmamaktayız. Ekizoğlu ve Kuvan (2010) 1970 yılına kadar olan dönemde ülkemizde belli başlı ODOÜ endüstri kollarının palamut özü endüstrisi, reçine endüstrisi ve ağaç kabuğundan tecrit malzemesi yapan endüstrilerin olduğunu belirtmektedir. Türkiye ormanlarının çok zengin biyolojik çeşitliliği, ülkenin değişik yörelerinde yayılış gösteren zengin odun dışı orman ürünleri (ODOÜ) kaynaklarının yer almasına imkân sağlamaktadır. Türkiye de yılları arasında bitkisel kökenli odun dışı orman ürünlerinin üretim rakamları OGM (2010) den alınmış ve Çizelge 4 de gösterilmiştir. Çizelge 4 de görüleceği üzere yıllarını kapsayan dönemde Türkiye de yıllık ortalama 16,000 ton bitkisel kökenli ODOÜ üretilmiştir. ODOÜ üretiminde yılları arasında en çok çıralı çam kök odunu üretilirken (4,715 ton) yılları arasında ise defne yaprağı en çok üretilen ürün olmuştur (8,016 ton). Sözü ed ilen ODOÜ içerisinde son 20 yıllık ortalamalara bakıldığında ise defne yaprağı (5,918 ton) yine ilk sırada yer yer alırken, defne yaprağını çıralı kök odunu (5,105 ton) ve kekik (2,622 ton) takip etmiştir. Buna karşın sözü edilen dönemde soğanlı bitkilere yönelik üretim en az düzeyde kalmıştır. ODOÜ üretimi ile ilgili olarak kalkınma planları incelendiğinde Birinci, İkinci ve Üçüncü ve Dördüncü Beş Yıllık Ormancılık Kalkınma Planında ağırlıklı üretimin reçine üzerine olduğu görülmektedir. Bu planda odun dışı orman ürünleri Tali Orman Mahsulleri ismi ile geçmektedir. Öte yandan sığla yağı üretimi de yapıldığı ve gelecek yıllarda sözü edilen ürünlerin ihracatının artacağı öngörüsü yapılmaktadır. Ancak ODOÜ lerinin üretim ve satışına ilişkin belirli bir politika dikkati çekmemekle birlikte tek hedefin civar köylülere istihdam yaratmak olduğu anlaşılmaktadır.

5 II. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, Eylül 2011, Kahramanmaraş 197 Çizelge 4. Türkiye de odun dışı orman ürünleri üretim miktar ve ortalamaları (ton)* Sıra Ürünler Ortalaması Ortalamas ı 1 Defne yaprağı 3,517 5,738 8,001 6, ,662 8,564 7,746 11,686 7,025 19,781 8,016 5,918 2 Çıralı çam kök odunu 4,715 5,954 7, ,651 17,364 6, ,104 5,105 3 Kekik 2,692 3,692 2,963 2,793 1,785 1, , ,176 1,957 2,622 4 Fıstık çamı kozalağı 344 1,471 1, ,347 3,546 3,772 3,052 6,266 2, Adaçayı , Laden 189 1, , Kuşdili Keçiboynuzu Çalba Kestane Eğrelti otu Sıklamen Tavşanmemesi Ihlamur Lavanta Kardelen soğanı Göl soğanı Yoğurt çiçeği soğanı Sığla Yağı Katır tırnağı Sarı karçiçeği soğanı Yılanbıçağı soğanı Ökse otu Oğul otu Paptya Yayla çayı Karabaş otu Isırgan otu Kantaron Devetabanı soğanı Ada soğanı TOPLAM ,468 23,085 13,647 15,404 26,111 21,150 15,090 22,483 13,527 29,347 19,931 15,810 Kaynak: OGM, *2010 yılına ilişkin veriler kesin olmadığı için çizelgeye dahil edilmemiştir Ortalaması (20 Yıllık)

6 198 Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Ormancılık Özel İhtisas Komisyonu Raporunda, ilk defa odun dışı orman ürünleri terimi kullanımına rastlanmaktadır. Sözü edilen plan programında odun dışı orman ürünlerinin bitkisel odun dışı orman ürünleri ve hayvansal odun dışı orman ürünleri olarak iki sınıfta geniş bir şeklide incelendiği görülmektedir. Yine plan programında ODOÜ leri üretim ve tüketimiyle birlikte (geçmiş planlarda eşit kabul edilmekteydi) potansiyel durumunu içeren bir çalışma başlatılması ve tamamlanması kabul edilmiş ancak plan döneminde bu çalışma bitirilememiştir. Rapor incelendiğinde yine üretime ilişkin belirleyici politikaların ortaya atılamadığı görülmektedir. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı Ormancılık Özel İhtisas Komisyonu Raporunda, ormancılık sektörünün ülke kalkınmasındaki rolünün değerlendirildiği ilke ve politikalar başlığında yine ODOÜ üretim politikalarına herhangi bir atıf yapılmamıştır. Ancak bu plan dönenimde raporda ODOÜ lerine üretim, tüketim, ithalat ve ihracat başlığı altında ayrı bir yer verildiği görülmektedir. Burada ODOÜ lerinin tanımı yapılmış, yılları arasını kapsayan belirli ODOÜ lerinin üretim rakamları verilmiş, mevcut plan döneminde yapılması planlanan üretim tahminleri sıralanmıştır. Yine benzer şeklide tüketim miktarları sıralanırken, plan döneminde tüketim tahminleri verilmiştir. Satış konusunda ise depolama imkanlarının yetersizliği nedeniyle üretilenin satılması yönünde bir politika belirlendiği anlaşılmaktadır. Bu plan programında da periyodik olarak ODOÜ envanterinin yapılması, bu çalışmaların en kısa sürede tamamlanması amaçlanmıştır. Envanter çalışmalarının yürütülmesinde İşletme Pazarlama Şube Müdürlüklerinde konu ile ilgili meraklı bir teknik elemanın görevlendirilmesinin gerekliliği vurgulanmıştır. İhracatta ise hammadde ihracatından çok işlenmiş ürünlerin ihracatının yapılmasının teşvik edilmesi yönünde bir politika belirlenmiştir. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Ormancılık Özel İhtisas Komisyon Raporunda, tali orman ürünleri (odun dışı orman ürünleri) tanımı yapılmakta ve bitki kökenli odun dışı orman ürünleri tanımının kullanılması önerilmektedir. Üretimin kalkınma planlarında verilen hedefler doğrultusunda iç ve dış piyasaların da talepleri dikkate alınarak yapıldığı yönündeki politikanın vurgulanması ile üretilenin satılması politikasından vazgeçildiği anlaşılmaktadır. Burada ilk defa temelde üretimde karşılaşılan sorunların irdelendiğini görmekteyiz. Belli başlı sorunlar; plansız, bilinçsiz, hatalı ve aşırı faydalanma sonucunda ürünlerde tahrip ve tür kayıplarının yaşanması, gizli ya da kaçak yolla yapılan yararlanmanın önüne geçmede teknik, yasal ve kurumsal düzenlemelerin yetersizliği, ürünlerin hammadde olarak ihraç edilmesi, doğal türlerin kültürle üretilmesi yönünde daha önce alınan kararlara karşın girişimlerde bulunulmaması sayılabilir. Yine bu plan döneminde ODOÜ leri üretim, tüketim, ithalat ve ihracatına ilişkin politikalar belirlendiği görülmektedir. Kısaca bu politikalar; izinsiz yapılan üretimin önüne geçmek üzere teknik, yasal ve kurumsal düzenlemelerin gözden geçirilmesi, üretim planlarının yapılması, her ürünün özelliğine göre üretim tekniğinin belirlenmesi, ekonomik değeri yüksek olan ürünlerin kültür yoluyla yetiştirilmesi çalışmalarının teşvik edilmesi, üretim potansiyelinin belirlenip pazar tespitinin buna göre yapılması, ürünlerin ham ve işlenmemiş şeklide pazarlanması yerine uygun tesislerde işlenerek pazarlanmasının teşvik edilmesi olarak sıralanmıştır. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Ormancılık Özel İhtisas Komisyonu Raporunda ODOÜ lerine yönelik politikalar şekillenmiş ve şu şekilde ifade edilmiştir: 1. Odun dışı orman ürünlerinin doğal kaynaklarının etkin şekilde korunması ve sürdürülebilir yönetimi ile bu kaynaklardan mahalli, ülke ve küresel düzeylerde mümkün olan en yüksek faydalanmalar sağlanmalıdır. 2. Odun dışı orman ürünlerinin korunması ve faydalanmasında mahalli orman köylülerinin aktif katılımları sağlanmalıdır. 3. Arz açığı bulunan odun dışı orman ürünlerinden uygun olanların kültür yolu ile üretimin yaygınlaştırılması suretiyle talep ve ihtiyaçların karşılanması sağlanmalı bu amaçla mahalli halk ve özel sektör teşvik edilmelidir. 4. Odun dışı orman ürünlerinden temin edilen gelir ve faydaların artırılabilmesi için bu ürünlerin işlenmesi ve mamul ürünlerinin üretimleri (orman köylüleri ve özel sektörce) teşvik edilmelidir. 5. Odun dışı orman ürünleri dış ticaretinin geliştirilmesine yönelik çalışmalar ve teşvikler gerçekleştirilmelidir. Dokuzuncu Kalkınma Planı Ormancılık Özel İhtisas Komisyonu Raporunda ise bir önceki plan dönemine benzer şeklide politikalar belirlendiğini görmekteyiz. Bu plan döneminde; mümkün olan en yüksek kantite ve kalitede odun üretiminin sürdürülebilir olarak gerçekleştirilmesi, toplumun odun ve ODOÜ ihtiyaç ve taleplerinin optimum şekilde karşılanması, odun ve ODOÜ lerinde standardizasyon ve sertifikalandırma, ticaretinin disipline edilmesi, hammadde yerine mamul madde olarak ihracatını teşvik tedbirlerinin gerçekleştirilmesi öngörülmektedir. Son olarak katılımcılığın artırılması hedeflenirken ODOÜ leri üretiminde yöre halkının, köy tüzel kişiliklerinin ve ilgili kuruluşların katılım ve katkısı artırılacağı yönünde bir politika belirlenmiştir. Sözü edilen ürünlerin ithalattaki ağırlığı ülkemizde yetişmeyen kauçuk ve baharat ürünleri ile işlenmiş mamul ürünler oluşturmaktadır. İthal edilen ürünler arasında en büyük harcamalar tabii kauçuk, bitkisel hülasalar ve çiçek soğanları için yapılmaktadır.

7 199 İhracatın büyük bölümü az sayıdaki özel sektör ihracatçı firmaları tarafından İzmir den yapılmaktadır. İhraç gelirleri içinde önemli yeri olan ürünler arasında ise kekik, çam fıstığı, defneyaprağı, mantarlar, keçiboynuzu, tarçın, kimyon, ardıç, kişniş v.b. yer almaktadır (DPT 2006). Orman Genel Müdürlüğünce son yıllarda başlatılan ODOÜ ne yönelik çalışmalar, hem ormancılığımızın gelişmesi, hem de yöre halkına yeni bir geçim kaynağı sağlanması açısından büyük önem taşımaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre 2000 yılında 30 milyon dolar olan odun dışı orman ürünü ihracatı, 2009 yılında 47 bin ton a yükselmiş ve 160 milyon dolar ihracat girdisi sağlanmıştır. Orman Genel Müdürlüğü (2010) bilanço sonuçlarına göre üretilen 131 bin ton odun dışı orman ürünün 67 bin tonu iç piyasada tüketilirken, 64 bin tonu ihraç edilmiştir yılında gerçekleşen 64 bin tonluk ihracat miktarı karşılığında 221 milyon dolar ihracat geliri elde edilmiştir yılında en fazla ihracat geliri elde edilen ürün ise 68,1 milyon dolar ile çam fıstığı olmuştur. SONUÇLAR Son yıllarda ODOÜ lerine olan talep çok artmıştır. Kültür türleri ve genleri ile oynanmış ürünlerin olumsuzlukları ile ilgili yayınlar insanların tabii ürünlere talebini artırmıştır. Bu yöneliş ODOÜ talebini ve ticaretini olumlu etkilemiştir. Bu ürünlerin ticaretinde Ülkemiz önemli pay sahibidir. Ülkemiz, coğrafyasının ve ekolojilerinin sağladığı avantajlar ile bazı ürünlerde dünya ticaretinde avantajlı konumda bulunmaktadır. Korkmaz ve Fakir (2009) ODOÜ lerinden sağlanan faydaların kırsal ve kentsel yerleşim birimlerinde yaşayan kitleler tarafından farkına varılmasına paralel olarak kullanım alanı ve yoğunluğu her geçen gün arttığını belirtmektedir. Bu bağlamda ODOÜ lerinin (bitkisel kökenliler kastedilerek) kentsel düzeyde tüketimine yönelik bilgilerin sağlanması, üretim ve pazarlama süreçleri açısından önem taşıdığını ortaya koymuştur. ORKOP (2008) yine ODOÜ üretiminde, işlenmesinde ve pazarlanmasında yaşanan sorunların, bu ürünlerden elde edilecek katma değerin düşmesine neden olduğunu vurgulamaktadır. Bu sorunların çözümü için öncelikle odun dışı orman ürünlerinin Ülke genelinde envanterinin tamamlanması ve periyodik olarak tekrarlanması gerekmektedir. Benzer konuda Şafak ve Okan (2004), üretim işiyle uğraşanların, topladığı ya da kültürünün yaptığı ürünün bir bölümünü kendi ihtiyaçları için kullandığını, kalanını ise aracılara sattığını belirlemiştir. ODOÜ lerinin ticaretindeki toplam gelirden Orman Genel Müdürlüğü nün %3, orman köylülerinin % 30, aracı ve ihracatçılar ise % 67 oranında pay aldığını ortaya koymuştur. Dolayısıyla orman köylülerinin ilk etapta ODOÜ üretiminde ilk aşamada olmasının yanında elde edilen gelirden aracılara göre çok düşük oranda gelir etmesi önemli bir darboğaz olarak ortaya çıkmaktadır. Öte yandan üretim programlanması, ürünlerin toplanması, işlenmesi, sertifikalandırılması ve pazarlanması gibi sürecin farklı aşamalarında orman kooperatifleri merkez örgütünün ve OGM başta olmak üzere ilgili kurum, firma ve sivil toplum kuruluşların katılımıyla bir ulusal yapı oluşturulması düşünülmelidir. Bu sayede ODOÜ sektöründe bir bütünleşme sağlanabilir ve özellikle ürün pazarlanmasında ortak bir politika izlenebilir. ODOÜ lerinin üretim planlaması, işlenmesi ve pazarlanması noktasında ulusal düzeyde atılacak ortak adımların önemi, Türkiye nin sözü edilen ürünlerin ihracatında daha fazla gelir elde etmesine yol açacaktır. Bu anlamda; -ODOÜ lerinin envanter çalışmaları odun envanteri ve amenajmanında olduğu gibi düzenli ve planlı yapılmalı, -Orman kanununun ilgili maddelerinde yapılması gerekli düzenlemeler için katılımcı bir yaklaşımla hız verilmeli, -ODOÜ lerinin değerlendirilmesinde her bir ilgi grubunun en üst düzeyde katılımı sağlanmalı, -Orman köylülerinin kalkındırılması amacıyla üretim ve satış işlerinde orman işletmelerinin daha aktif rol oynaması sağlanmalı, orman köylüleri ile aracılar arasındaki uçurumun ortadan kaldırılmasına yönelik adımlar atılmalı -ODOÜ lerinin üretiminde (toplanmasında) kanunda gerekli değişiklikler yapılarak belirli bir maliyet karşılığı orman köylülerine yaptırılması ve ürünlerin işletme aracı ile satılması ve elde dilen gelirden yine orman köylülerine bir pay ayrılması düşünülmelidir. TEŞEKKÜR Bu çalışma, İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Biriminin UDP numaralı projesi ile desteklenmiştir. KAYNAKLAR Akesen, A., Ekizoğlu, A Orman. In A. Akesen ve A. Ekizoğlu (Ed.). Ormancılık Politikası Türkiye Ormancılar Derneği Yayını. TOD Eğitim Dizisi Yayın No: 6, Ankara. Altunel Açıkgöz, T Odun Dışı Orman Ürünlerinin Değerlendirilmesinde Dünya dan Örnekler. II. International Non-Wood Forest Products Symposium September 2011, P: 50-57, Isparta. Anonim Odun Dışı Orman Ürünleri (Orman Tali Ürünleri) Sektör Raporu. Orta Anadolu İhracatçılar Birlikleri, Ankara. Belcher, B.M What isn t an NTFP? International Forestry Review, 5(2), pp DPT Dokuzuncu Kalkınma Planı ( ) Ormancılık Özel İhtisas Komisyon Raporu, Ankara.

8 200 Ebcin Korkusuz, E., Dirik, H Gümüşi Ihlamur un (Tilia tomentosa Moench) Fenolojisi, Çiçek Özellikleri ve Yararlanma Esasları. II. International Non-Wood Forest Products Symposium September 2011, P: , Isparta. Ekizoğlu, A., Kuvan, Y Türkiye Ormanları ve Ormancılığı. In A. Akesen ve A. Ekizoğlu (Ed.). Ormancılık Politikası Türkiye Ormancılar Derneği Yayını. TOD Eğitim Dizisi Yayın No: 6, Ankara. FAO Green Facts, based on FAO Forestry Department Terms and definitions, Rome. FAO Global Forest Resources Assessment. Progress towards sustainable forest management.fao Forestry Paper No:147.Rome. Geray, U., Şafak, İ Ege Bölgesi Odun Dışı Bitkisel Orman Ürünleri Yönetimindeki Sorunlar ve Çözüm Önerileri. 150th Anniversary of Forestry Education in Turkey. Bottlenecks, Solutions, and Priorities in the Context of Functions of Forest Resources October 2007, P: , İstanbul. Ghanbari, S., Vaezin S.M.H., Zobeiri, M., Shamekhi, T., Elahiyan, M.R Finacial Evaluation of Non-Wood Forest Products in Arasbaran Forests: A Case Study on Cornelian Cherry (Cornus mas) Fruit in the Forests of Kalaleh Village, Kalibar, Iran. II. International Non-Wood Forest Products Symposium September 2011, p: 1-6. Isparta. Gülcan, R., Tekintaş, F.E., Mısırlı, A., Sağlam, H., Dalkılıç G.G Meyvecilikte Üretim Hedefleri, Türkiye Ziraat Mühendisliği V. Teknik Kongresi, Ocak 2000, 2: , Ankara Hansda, R The Outlook For Non-Wood Forest Products In Asia And The Pacific. Asıa -Pacific Forestry Sector Outlook Study II, Working Paper Series, Working Paper No. APFSOS II/WP/2009/18 İlter, E., Ok, K Ormancılık ve Orman Endüstrisinde Pazarlama İlkeleri ve Yönetimi (Örnek Olaylarla).Form Ofset Matbaacılık, Ankara. Jones, E.T., McLain, R.J., Lynch, K.A The Relationship Between Nontimber Forest Product Management and Biodiversity in the United States. df. (Erişim tarihi: ) Konukçu, M Ormanlar ve ormancılığımız, faydaları, istatistiki gerçekler, DPT yayın No: 2630, Ankara. Korkmaz, M., Fakir, H Odun Dışı Bitkisel Orman Ürünlerine İlişkin Nihai Tüketici Özelliklerinin Belirlenmesi (Isparta İline Yönelik Bir Araştırma). Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi Seri: A, 2: 10-20, Isparta. Neumann, R.P., Hirsch, E Commercialisation of Non-Timber Forest Products: Review and Analysis of Research. Center for International Forestry Research and Food and Agriculture Organization, Bogor, Indonesia and Rome. OGM Orman Tali Ürünlerinin Üretim ve Satış Esasları. T.C. Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, İşletme ve Pazarlama Dairesi Başkanlığı, Tebliğ No:283, Tasnif No: IV-1434, Ankara. OGM Odun Dışı Orman Ürünleri Üretim Rakamları. OGM Kayıtları, Ankara. ORKOP Türkiye de Odun Dışı Orman Ürünlerinin Sürdürülebilir Üretimi ve Pazarlanmasında Kooperatiflerin Önemi. (Son Erişim Tarihi: ) Şafak, İ., Okan, T Kekik, Defne ve Çam Fıstığının Üretimi ve Pazarlaması. Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü DOA Dergisi 10: , İzmir. TRADEMAP International Trade Centre. Trade statistics for international business development. (Son Erişim Tarihi: ). TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu Dış Ticaret İstatistik Verileri, Ankara. TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu Dış Ticaret İstatistik Verileri, Ankara Wollenberg, E., Ingles, A Incomes from the forests: methods for development and conservation of forest products for the communities. Centre for International Forestry Research (CIFOR), Bogor, Indonesia. Yıldırım, H.T Türkiye de Odun Üretim-Tüketim İlişkilerinin Ormancılık Politikası Açısından İrdelenmesi. İ.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Mühendisliği ABD, Doktora Tezi, 194 s.