T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ. Tezi Hazırlayan Rebuh TEPE. Tezi Yöneten Doç. Dr. Ahmet Kamil CİHAN

Transkript

1 T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İBN SİNA MANTIĞINDA TÜMEVARIM Tezi Hazırlayan Rebuh TEPE Tezi Yöneten Doç. Dr. Ahmet Kamil CİHAN Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı İslam Felsefesi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Ağustos 2009 KAYSERİ

2 T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İBN SİNA MANTIĞINDA TÜMEVARIM Tezi Hazırlayan Rebuh TEPE Tezi Yöneten Doç. Dr. Ahmet Kamil CİHAN Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı İslam Felsefesi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Ağustos 2009 KAYSERİ

3

4 II ÖNSÖZ İnsan zihninin sahip olduğu en temel formasyon, olgular arasında bağ kurarak bilgiye ulaşmaktır. Zihnin bu bağ kurma işlemi rasgele olmayıp belli ölçüler dâhilinde gerçekleşir. Zira doğruluğu sorgulanamayacak kesin bilgiye ulaşmanın başka yolu yoktur. İşte mantık disiplini, zihnin kesin bilgiye ulaşma sürecinde uyması gereken kuralları araştıran bir disiplindir. Bilinenler üzerinden bilinmeyeni elde ederek sahip olunan bilgiyi genişletmek akıl yürütme sürecinin esas hedefidir. Bu sürecin ise çeşitli aşamaları ve türleri vardır. Akıl yürütme işlemi; ya tümel bilgiden tikel bilgiye geçiş şeklinde (tümdengelim), ya sınırlı tikellerden hareketle sınırsız tümele yönelik çıkarım şeklinde (tümevarım), ya da tikelden tikele benzeşim kurma (analoji) şeklinde gelişir. Bu akli çıkarım tarzlarından tümevarım, belki de yöntem bilimcilerce en çok tartışılan yöntemdir. Bilginin sınırlarını genişletmesi ve pratik kullanım değerine sahip olması nedeniyle bu yöntemin geçerliliği, sürekli sorgulana gelmiştir. İlk çağdan günümüze kadar hem sürekli kullanılagelen hem de eleştirilerin hedefi olan tümevarım yöntemi, doğuda ve batıda birçok düşünür tarafından incelenmiştir. Bu çalışma ise uğraştığı birçok ilmin yanı sıra mantık ilminde de eserler ortaya koyan İbn Sina nın tümevarım yöntemine bakışını değerlendirmeyi hedeflemiştir. İslam felsefesinin anlaşılmasının ve gelişiminin, öncelikle mantık disiplini üzerinden gelişeceğine inanan biri olarak en baştan beri eğitim sürecinde ve sonrasında şahsıma yönelik değerli yardımlarını esirgemeyip bana rehberlik eden danışmanım Sayın Ahmet Kamil Cihan a; yönlendirmeleriyle bana yardımcı olan Sayın Ömer Mahir Alper e, Sayın Aydın Topaloğlu na, Sayın Ali Durusoy a ve Sayın Ömer Türker e teşekkür borçluyum. Ayrıca, Zihinsel formasyonumu kazanmamda büyük emeği geçen ve bana her daim yol gösteren hocam Sayın Ahmet Keleş e, pedagojik desteğinden dolayı çok şey borçlu olduğum Hocam Sayın Talip Atalay a ve değerli yardımlarından dolayı Mustafa Köse Ağabeyime minnettarlığımı dile getirmek isterim. Bu çalışma sürecinde ve eğitim hayatım boyunca beni öğrenmeye teşvik eden, bu uzun ve zorlu süreçte de hiçbir özveriden kaçınmayıp sonsuz anlayış gösteren saygı değer ebeveynime de minnet borcumu dile getirmekten aciz olduğumu belirtmeliyim. Rebuh TEPE Kayseri 2009

5 III İBN SİNA MANTIĞINDA TÜMEVARIM Rebuh TEPE ÖZET Mantık, insan zihninin doğru ile yanlışı ayırt edip zihnin hatalardan korunmasına hizmet eden bir disiplindir. Bu süreçte insan zihninin ulaşmak istediği en nihai nokta ise kesinlik ve zorunluluk değeri taşıyan bilgi yani burhani bilgi olmuştur. Burhani bilginin elde ediliş süreci, istidlale (kanıtlamaya) dayanır. Düşünce tarihinde istidlalin; tümdengelim, tümevarım ve analoji olmak üzere üç temel şekli ortaya konmuştur. Tümdengelim; tümel nitelikteki önermelerden, tikel önermelerin zorunlu olarak elde edildiği istidlal yöntemidir. Analoji ise; iki şey veya durum arasında mevcut benzerliklerden hareketle söz konusu şey veya durumdan birine ait hükmü, diğerine de taşıma işlemidir. Bu çalışmanın merkezini oluşturan tümevarım yöntemi ise; zihnin tikel önermelerden hareketle tümel yargılara ulaşması işlemidir. Tümevarım işlemi; temelini oluşturan tikellerin; hakkında hükme varılmaya çalışılan evrenin sınırları kapsamındaki tikellerin tamamını içerip içermemesine göre ikiye ayrılır. Şayet tümevarım işlemi, işlem yapılan evrenin tüm fertlerini içeriyorsa tam (biçimsel) tümevarım adını alır. Ancak tümevarım işlemi, hakkında hükme varılmaya çalışılan evrenin tüm fertlerini değil de bir kısmını içerip, içermediği fertlere yönelik de hüküm ortaya koyma iddiasını taşıyorsa söz konusu işlem eksik ( bilimsel/ gerçek ) tümevarım adını alır. Tümevarım işleminden kasıt çoğunlukla eksik tümevarımdır. Çünkü bilimsel gelişmelerin temelini oluşturan, yeni bilgi üretimine olanak sağlayan işlem eksik tümevarımdır. Yine teorik tutarlılık nedeniyle eleştirilerin odağında olan işlem de eksik tümevarımdır. Zorunluluk değeri taşıması yönüyle burhan (kesin kanıt) olarak adlandırılan bilgiye ulaşma sürecinde hangi yöntemin daha kullanışlı olduğu, düşünce tarihinin başlıca sorularından biri olarak süregelmiştir. Bu çalışmanın amacı ise istidlalin üç şeklinden biri olan tümevarım yönteminin; teorik boyutunu ve gelişimini ele alarak söz konusu yöntemin büyük İslam filozofu İbn Sina nazarındaki değerini incelemektir. Anahtar Kelimeler: İbn Sina, Tümevarım, Tümdengelim, Analoji, Burhan.

6 IV INDUCTION IN IBN SINA S LOGIC Rebuh TEPE ABSTRACT Logic aims to protect to the human mind s error. Its known logic discipline examines thinking truth or incorrect. Scientific studies aim to get accurate information. This truth information is called demonstration. The evidence is process to reached demonstration. Methods of the evidence are deduction, induction and analogy. Inductive method reaches all parts. If it s full of the parts is called completely induction. But its consist of a limited number of parts is called incomplete or scientific induction. Avicenna is a great Islamic philosopher who studied in the logic, medicine, psychology and many other sciences. Induction is method that uses in the scientific process. This method aims to reach all. But induction uses pieces. There are kind of induction. They are formal (completely) induction and scientific (incomplete) induction. According to Avicenna; formal induction that existences all of part is kind of induction. But it doesn t use scientific studies. Because it can t product new knowledge. Scientific induction reaches all that uses limited pieces. Because it s might be wrong. In this respect scientific induction is not guarantee in the scientific process. Because it s up to limited information. The main purpose of this study to examine inductive method s value that in the Islamic philosopher Avicenna. Key Words: Avicenna, Induction, Deduction, Analogy, Demonstration.

7 V İÇİNDEKİLER ONAY...I ÖNSÖZ...II ÖZET......III ABSTRACT...III İÇİNDEKİLER...V KISALTMALAR...VII BİRİNCİ BÖLÜM 1.GİRİŞ TEZİN KONUSU TEZİN AMACI VE ÖNEMİ TEZİN YÖNTEMİ KAPSAM VE SINIRLILIKLAR TÜMEVARIMLA İLGİLİ KAVRAMSAL ÇERÇEVE TÜMEVARIMA YÖNELİK ELEŞTİRİLER...10 İKİNCİ BÖLÜM 2.İBN SİNA ÖNCESİNDE VE SONRASINDA TÜMEVARIM İLK ÇAĞDA TÜMEVARIM ORTA ÇAĞDA TÜMEVARIM İBN SİNA SONRASI DÖNEMDE TÜMEVARIM.18 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. İBN SİNA NIN HAYATI VE ESERLERİ...21 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. İBN SİNA YA GÖRE TÜMEVARIM TÜMEVARIMIN YAPISINDA VE İŞLEVİNDE YER ALAN KAVRAM ÇİFTLERİ Tasavvur ve Tasdik Tümel ve Tikel Duyulur ve Düşünülür (Akledilir)

8 VI 4.2. AKLİ ÇIKARIM (İSTİDLAL) Kıyas ve Türleri Analoji (Temsil) Tecrübe BEŞİNCİ BÖLÜM 5.TÜMEVARIMIN TANIMI VE ÇEŞİTLERİ TÜMEVARIMIN TANIMI TÜMEVARIMIN ÇEŞİTLERİ Tam (Formel) Tümevarım Eksik (Gerçek) Tümevarım TÜMEVARIMIN KULLANILDIĞI YERLER Burhandaki Yeri ve Değeri Cedeldeki Yeri ve Değeri Hitabetteki Yeri ve Değeri TÜMEVARIMDA DÜŞÜLEN HATALAR SONUÇ VE DEĞERLENDİRME...58 BİBLİYOGRAFYA...60 ÖZGEÇMİŞ...63

9 VII KISALTMALAR a.g.e. a.g.m AÜDTCF.. bk.. bs C çev.. İbn. İÜEF.. MEB.. MÜ İFAV s TDK. TDV. TFD. Ts. Yay.. adı geçen eser adı geçen makale Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi bakınız baskı sayısı cilt çeviren İbni İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Milli Eğitim Bakanlığı Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı sayfa Türk Dil Kurumu Türk Diyanet Vakfı Türk Felsefe Derneği Tarihsiz Yayınevi

10 BİRİNCİ BÖLÜM 1. GİRİŞ 1.1. TEZİN KONUSU Türk İslam felsefesi tarihinin en önemli filozoflarından biri olan İbn Sina eş-şifa adını verdiği külliyatında tabiat, metafizik gibi birçok alanın yanı sıra mantık ilmine de önemli bir yer ayırmıştır. Ona göre mantık, doğru düşünce ile yanlış düşüncenin ayrımında başvurulan, insanın doğru bilgiye ulaşmasına hizmet eden alet değerinde bir ilimdir. Bu yönünden dolayıdır ki mantık, diğer disiplinlerin de ihtiyaç duyduğu bir araç veya bilimlere giriş mahiyetindedir. İbn Sina ya göre bilgiye ulaşmanın en temelde iki yolu vardır. Bu yollardan ilki düşünce ikincisi ise sezgidir. Düşünce belli bir süreçte, çeşitli aşamalarda öncül ve kanıtlamalarla gerçekleştirilen metodik bir çabadır. Sezgi ise zihnin, faal akıl adı verilen ilahi güçle ittisali sonucu elde ettiği ani ve vasıtasız bir keşfetme halidir. Ancak mantık ilmi, sezgiyle elde edilen bilgilerle değil; soyutlama ile kazanılan nesnel dünyaya ilişkin bilgilere yönelik ilke ve kurallarla ilgilenir. 1 Duyu ve düşünce yollarıyla takip edilen bilgiye varma sürecinde, nesnelerin mahiyetlerinin yanı sıra nesneler arası ilişkilere de ulaşılır. Yani zihin, tikel olarak mevcut veriler arasında anlamlı bağıntılar kurarak sahip olunan bilgi evrenini genişletmeye çalışır. Bu işlem sürecinde sahip olunan bilgiler üzerinden doğru metotlar takip edilerek henüz mevcut olmayan bilgilere ulaşmak öncelikli amaçtır. Zihin, düşünce yoluyla kurduğu bağıntılar üzerinden yargılara ulaşıp, bu yargının kanıtlama işlemini gerçekleştirmeyi hedefler. Bu hedefine ulaşmak için ise tümevarım ve diğer bazı yöntemlere başvurur. 1 Bk. İbn Sina, eş-şifa (Kitabu l Burhan ), (metin ve çeviri birlikte, proje editörü: Muhittin Macit, çev: Ömer Türker ), s:168, Litera yay. İstanbul, 2006

11 2 Kesin bilgiye ulaşma sürecinde hangi yöntemlerin kullanıldığı bilginin değeri açısından önemlidir. Çünkü ulaşılan bilginin geçerlilik değeri seçilen yönteme bağlıdır. Yöntem tutarlı ve sorunsuz bir işleyişe sahipse ulaşılan bilgi de o ölçüde değerlidir. İbn Sina eş-şifa adlı külliyatının Kitabu l Burhan (II. Analitikler) adlı bölümünde kesin bilgiye ulaştıran kanıtın ne olduğunu, kanıtlara nasıl ulaşılacağını, kesinlik değeri taşıyan bilgiye ulaştıran öncüllerin, tümelliğini ve tikelliğini bu bilgileri sağlayacak öncüllerin nasıl kurulacağını incelemiştir. Ayrıca İbn Sina, kesinlik değeri olan bilgiye ulaşma sürecinde tümevarım (istikra), temsil ve tecrübe yöntemlerini, bu yöntemlerin kesin bilgiye ulaşılmasındaki rollerini ve bu süreçteki geçerlilik derecelerini de incelemiştir. İşte bu çalışmada; İbn Sina nın Kitabu l Burhan adlı eseri merkezinde, diğer mantık eserlerinin de ışığında onun yöntembilimsel olarak tümevarım yöntemine bakışı, bu yöntemin İbn Sina nazarındaki geçerliliği ve yine İbn Sina ya göre bu yöntemin kesin bilgiye ulaşmada taşıdığı değer incelenecektir. İbn Sina nın tümevarım yöntemine bakışının anlaşılması için konuyla ilgileri nispetinde tümdengelim, tecrübe ve analoji gibi yöntemler de incelenecektir. Bu yöntemlerin tümevarımla ilgisi, söz konusu yönteme nazaran geçerliliklerine bunun yanı sıra tümevarımın, Aristoteles, Farabi ve diğer bazı filozoflarca nasıl değerlendirildiğine de değinilecektir TEZİN AMACI VE ÖNEMİ Bu çalışmanın amacını, İbn Sina nın mantık eserlerinde; tümevarım yönteminin nasıl değerlendirildiğini, bu yöntemin kesin bilgiye ulaşma sürecinde üstlendiği geçerlilik derecesi ve söz konusu yöntemin diğer yöntemlerle ilişkisini saptamak oluşturmaktadır. Bilindiği üzere İbn Sina Türk İslam dünyasının yetiştirdiği en önemli filozoflardan biridir. Çok yönlü bir ilmi kişiliğe sahip olan İbn Sina; tıp, metafizik, psikoloji, fizik vd birçok ilmin yanı sıra mantık alanında da birçok önemli eser vermiştir. Hatta çalışmalarını çağdaşlarından daha farklı organize ederek ansiklopedik bir yöntem takip etmiştir.o, bu amaçla ortaya koyduğu eş-şifa adlı eserinin önemli bir bölümünü mantık ilmine ayırmıştır. Mantığa Giriş( el- Medhal), Kategoriler (el- Makulat), Önermeler (el- İbare ), Birinci Analitikler (el- Kıyas ), İkinci Analitikler (el- Burhan ),

12 3 Topikler (el- Cedel ), Sofistik Deliller (es- Safsata ), Retorik ( el- Hatabe ) ve Poetika (eş-şi r) bu devasa eserin mantık ilmine yönelik bölümleridir. İbn Sina mantığına yönelik, el-mantıku l Sineviyye (Dr.Cafer el-yasin ) gibi bazı çok önemli çalışmalar yapılmış olsa da, bu alandaki ihtiyacın daha fazla olduğu belirtilmelidir. Yine İbn Sina yı ve eserlerini tanıyıp anlamaya yönelik yapılan sempozyumların vd çalışmaların özellikle İbn Sina mantığını anlamakta büyük bir değer taşıdığı belirtilmelidir. Mayıs 2008 de İstanbul da düzenlenen Uluslararası İbn Sina Sempozyumu bu çalışmalara örnek verilebilir. Bu sempozyum kapsamında Prof. Dr. Ali Durusoy tarafından sunulan İbn Sina Mantığının Temel Yapısı ve yine Doç. Dr. Mevlüt Uyanık tarafından hazırlanan İbn Sina ya göre Tümevarımın Tutarlılığı Meselesi başlıklı sunumlar İbn Sina mantığına yönelik çalışmalara örnek verilebilir. Ancak ifade edilmelidir ki bu çalışma İbn Sina mantığında tümevarım yöntemini müstakil ve ilgileriyle bağlantılı olarak vermesi açısından özgün değerdedir. Çünkü İbn Sina nın mantık eserleri temelinde onun tümevarım yöntemine yönelik duruşu, henüz bağımsız bir çalışma konusu olarak incelenmemiştir. Dolayısıyla bu çalışma bu yönüyle özgün bir değer taşımaktadır TEZİN YÖNTEMİ Tezin hazırlanmasında başvurulan öncelikli yöntem muhteva analizidir. Çünkü tezin amacı, İbn Sina nın eserlerinden hareketle tümevarım yöntemini incelemektir. Bu yöntem kapsamında; İbn Sina nın ilgili eserlerine, Arapça metinler ve tercümelerinin karşılaştırmalı olarak incelenmesiyle yaklaşılmıştır. Ancak belirtilmelidir ki bazen doğru anlama ulaşma adına söz konusu eserlerin tercümelerine de başvurulmuştur. Tezin hazırlanması aşamasında, analiz sentez, karşılaştırma yöntemlerine de öncelikli olarak başvurulmuştur. Çalışmanın girişinde; tümevarım ve ilgili kavramların içeriklerine dair teorik bir sunum yapılmış olup, bununla tümevarım yönteminin anlaşılması hedeflenmiştir. II..Bölümde; Tümevarım yönteminin tarihsel gelişimi incelenmiş olup, bu yöntemin lehinde ve aleyhinde görüş belirten filozofların bakış açılarına kısaca değinilmiştir. III. Bölümde; İbn Sina nın hayatına ve eserlerine yönelik genel bilgiler verilmiştir.

13 4 IV. Bölümde ise tümevarım yönteminin İbn Sina nın sistematiğindeki yerini incelemek hedeflenmiştir KAPSAM VE SINIRLILIKLAR Araştırmanın öncelikli amacının, İbn Sina ya göre tümevarım yöntemi olması nedeniyle çalışma kapsamı onun mantık eserleriyle sınırlı tutulmuş olup, özellikle eş-şifa adlı eseri ekseninde hareket edilmiştir. Çünkü İbn Sina bu eserinde mantığa önemli bir yer ayırmış ve sistematiğini net olarak ortaya koymuştur. Filozof, Necat, Uyunu l Hikme ve el-işarat ve t Tenbihat gibi diğer eserlerinde de eş-şifa paralelinde açıklamalarda bulunmuştur. Ayrıca çalışılan konunun ilgileri de göz önüne alınarak bu eserinde el-burhan adlı bölümü esas çerçeve olarak seçilmiştir TÜMEVARIMLA İLGİLİ KAVRAMSAL ÇERÇEVE Mantık, İbn Sina nın da belirttiği gibi bilinenlerden hareketle bilinmeyenlere ulaşmayı sağlayan bir alet ilmidir. 2 Bu ilim Aristoteles ten yaklaşık 500 yıl önce ortaya çıkan, ancak asıl formülasyonunu Organon adlı eserle Aristoteles e borçlu olan bir ilimdir. 3 Mantık ilmi Aristoteles sonrasında doğuda ve batıda büyük ilgi görmüştür. Çünkü, çağlar boyu bilginin akıl ilkeleriyle yöntembilimsel olarak tahlil edilmesi, düşünce dünyasında hep önemli bir yer meşgul etmiştir. İslam dünyasındaki felsefi yönelim, daha önce başlamasına rağmen bu birikim, ancak 9. ve 10. yüzyıllarda eser verecek olgunluğa ulaşmıştır. 4 Bu olgunluk çağında, mantık eserleriyle diğer filozoflara nazaran daha çok öne çıkan isimler; Farabi ve İbn Sina olmuştur. Bu çalışma; fizik, psikoloji, tıp gibi alanların yanı sıra mantık alanında da ilim dünyasında önemli bir yer edinerek İbn Sina adıyla ünlenen ve asıl adı Ebu Ali b.sina olan bu büyük filozofunun mantık eserlerinin küçük bir bölümüne yönelik bir 2 İbn Sina İşaretler ve Tembihler s. 2, - metin ve çeviri- (çev: Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli), Litera yay. İstanbul, Ural, Şafak, Temel Mantık s:14. Çantay yay. 2 bs, İstanbul Ülken, Hilmi Ziya İslam Felsefesi s:12, Ülken yay. 3.basım, İstanbul, 1983

14 5 çalışmadır. Şifa adlı devasa eserinde, mantığa önemli bir yer ayıran İbn Sina, İslam dünyasında sistematize mantık eserleri ortaya koyan ilk önemli isimdir. Bu çalışma, tümevarım ve tümevarımla ilgili kavramsal bir analizle başlayıp İbn Sina öncesinde tümevarım yönteminin işlevi, değeri gibi hususların ele alındığı birinci bölümden sonra esas olarak İbn Sina nın mantık anlayışında tümevarımın yerine dikkat çeken ikinci bölümle tamamlanacaktır. Ancak, belirtilmelidir ki İbn Sina nın mantık ilminde tümevarım yöntemine bakışı, esas olarak eş-şifa adlı eserinin mantıkla ilgili asıl basamağı olan Kitabu l-burhan (II. Analitikler) merkezinde incelenecektir. Çalışmanın ilk aşaması, ifade edildiği gibi, tümevarım ve tümevarımla ilgili kavramsal çerçeveye yöneliktir: Burada; Burhan, Kıyas, Tümdengelim, Tümevarım ve Analoji de kavramsal olarak tahlil edilecektir. Çünkü belirtildiği gibi, bütün bilimsel çalışmaların hedefi kesinlik değeri taşıyan bilgiye ulaşmaktır. Kesin bilgiye ulaşmada ise bazı yöntemler takip edilir. Söz konusu kanıtlama sürecinde tümdengelim, tümevarım ve analoji başvurulan yöntemlerdir. Kıyas işlemi ise zihnin farklı özellikteki önermelere dayanarak gerçekleştirdiği bir bağ kurma işlemidir. Bu bağ kurma işlemi tüm yöntemlere içkindir. Tümevarım yöntemi; bazen tümdengelim ve analoji yöntemleriyle birlikte, bazen de bu yöntemlere nazaran daha işlevsel olması nedeniyle onlara alternatif olarak kullanılır. İşte tümevarımım kullanımıyla ilgilleri nedeniyle burada bu kavramların içeriksel bir analizine de yer verilecektir. KIYAS: Kıyas, öncül adı verilen önermelere dayanarak zihnin mevcut veriler üzerinden zorunlu olarak yeni bir sonuç çıkarsama işlemidir. Yani kıyas işlemi önermeler üzerinden kurulan bir çıkarımdır. Kıyasta esas olan orta terim adı verilen bir önermenin, büyük terimdeki hükmü küçük terime iletmesidir. 5 Bu yüzden illet olarak da isimlendirilen orta terim, kıyastaki esas unsurdur. Aksi takdirde birbiriyle ilgisiz iki önerme ve hüküm söz konusu olmuş olacaktır. 5 Emiroğlu, İbrahim Klasik Mantığa Giriş, s:138, Elis yay. 3 bs. Ankara 2005

15 6 Bilindiği gibi akli çıkarımlar Doğrudan Çıkarım ve Dolaylı Çıkarım olmak üzere ikiye ayrılır. Doğrudan çıkarım tek bir önerme kullanılarak yapılan çıkarımdır. Dolaylı çıkarım ise birden fazla önermenin söz konusu olduğu bir çıkarımdır. Şayet çıkarım, iki önerme üzerinden bir sonuca ulaşmayı hedefliyorsa bu çıkarıma kıyas denir. Ancak sözü edilen çıkarım ikiden fazla önermeyle sonuca ulaşmayı hedefliyorsa bu çıkarıma ise zincirleme kıyas adı verilir. 6 Kıyas yönteminde öncüllerle sonuç arasında kurulan ilişkinin geçerli olması esastır. Yukarıda da belirtildiği gibi bilinenler üzerinden bilinmeyenlerin elde edilmesi mantık ilminin amacıdır. Bu amaçla yapılan akıl yürütmelerin tümü sonuçta ulaştıkları hükmün burhani düzeyde elde edilmesiyle geçerlilik kazanırlar. 7 Kıyas işlemi ile de asıl hedeflenen burhani düzeye ulaşmaktır. BURHAN: Bilindiği gibi zihnin, bir veya daha fazla önermeden hareketle henüz kendisi tarafından bilinmeyen yeni bir önermeye ulaşma amacıyla yürüttüğü faaliyete çıkarım / İstidlal denir. 8 Yürütülen bu akli çıkarım işleminin en ideal olanı, öncülleri kesinlik (yakin ) ifade eden bir kıyasla yapılanıdır. Yani ispat olarak da ifade edebileceğimiz istidlal işlemi; akıl tarafından yürütülen zihinsel çabanın, öncüllerden zorunlu sonuçlara ulaşmasıdır. İşte akli çıkarımın bu zorunluluk ifade eden mükemmel hali, Burhan (Demonstration) olarak isimlendirilir. Burhan, kendi içinde ikiye ayrılır. Bunlar; müessirden (suje) esere (obje ) istidlal edilerek varılan Burhan-ı Limmi ve eserden (obje) müessire (suje) istidlalle elde edilen Burhan-ı İnni olarak isimlendirilir. 9 6 Ural, Şafak, a.g.e, s:73 7 Farabi, İlimlerin Sayımı, s:76, ( çev: Ahmet Ateş), MEB yay. İstanbul Taylan, Necip, Mantık Tarihçesi ve Problemleri, s: 122, MÜ İFAV yay. 4.bs, İstanbul, Taylan, Necip, a.g.e. s:136

16 7 TÜMDENGELİM: Bir akli çıkarım işlemi olarak tümdengelim, tümel olandan tikelin, genel olandan özelin çıkarılması işlemidir. 10 Yani tümdengelim, kaplamı geniş olandan kaplamı dar olana doğru yapılan bir işlemdir. 11 Tümdengelim - diğer adıyla dedüksiyon- öncülleri zorunlu kabul edilen önermelerden, sonucun da zorunlu olarak çıkarıldığı bir çıkarsama işlemidir. Bu yüzden geçerliliği en yüksek olan akıl yürütme türüdür. 12 Geçerli bir tümdengelim işlemi, kendi içinde sonuçlarını örtük olarak zaten barındırır. Böylece tümdengelim, içinde örtük olarak var olanı açığa çıkarma işlemi olarak ortaya çıkar. Tümdengelimin en üstün tarafı olan bu yüksek derecedeki geçerlilik, aynı zamanda onun en zayıf yönüdür. Çünkü tümdengelim işlemine yöneltilen tüm eleştiriler, onun bu özelliğine binaen eldeki bilgiyi tekrardan ibaret olduğunda uzlaşır. Bu yüzden tümdengelime bilgileri artırıcı bir düşünme yöntemi olarak değil bilgileri çözümleyen, denetleyen ve en önemlisi bilgilerin sistematik olarak değerlendirilmesini sağlayan kanıtlayıcı bir yol olarak bakılmalıdır. 13 Tümdengelimcilik ise en temelde bilgi edinme yöntemi olarak tümdengelimi kabul eden mantıksal yaklaşımdır. 14 TÜMEVARIM: Akıl yürütme faaliyetinin bir diğer işlemi olan tümevarım, tekil olandan, özel olandan genel olana giden, tek tek olgulardan genel önermelere varmayı hedefleyen bir yöntem dir. 15 Yani tümevarım; hakkında hükme ulaşmaya çalıştığımız bütüne, kendini 10 Akarsu, Bedia, Felsefe Terimleri Sözlüğü, s:169 TDK yay. Ankara Vural, Mehmet, İslam Felsefesi Sözlüğü, s:356, Elis yay, İstanbul Özlem, Doğan, Mantık- Klasik, Sembolik Mantık - Mantık Felsefesi, s:38, İnkılâp yay, İstanbul Özlem, Doğan a.g.e s:40 14 Demir, Ömer, Bilim Felsefesi s:27, Vadi yay. 3.bs. Ankara, Akarsu, Bedia a.g.e s:170

17 8 oluşturan parçalardan hareketle varma işlemidir. 16 Aslında tümevarım, olguların bilgisinden bu olgularda geçerli olan yasaların bilgisine ulaşma çabasıdır. 17 Tümevarımcılık ise bilgi edinme yöntemi olarak en temelde deneyi ve gözlemi kabul eden mantıksal yaklaşımın adıdır. 18 Tümevarım yöntemi tam (formel / biçimsel) ve eksik (bilimsel / gerçek) tümevarım olmak üzere ikiye ayrılır. Burada tam tümevarım olarak belirtilen tümevarım; incelediği bütünün, tümelin bütün parçalarını yani ona ait tüm tikelleri inceleyen ve ulaştığı hükme bu şekilde varan tümevarım çeşididir. Aristo nun Organon adlı eserinde incelediği tümevarım, tam tümevarımdır. Tam tümevarımdan farklı olarak sınırlı sayıda tikelden hareketle tümele ulaşmaya çalışan tümevarım türü ise eksik (bilimsel) tümevarım adını alır. 19 Tümevarım işleminin bu iki türüne aşağıdaki örnekler verilebilir: Pazartesi, Salı, Çarşamba, Perşembe, Cuma, Cumartesi ve Pazar günlerinin her biri 24 saattir. Pazartesi, Salı, Çarşamba, Perşembe, Cuma, Cumartesi ve Pazar günleri haftanın bütün günleridir. O halde, haftanın günlerinden her biri 24 saattir. 20 (Tam Tümevarım) İnsan, at, inek, koyun bir şeyi çiğnerken hep alt çenelerini oynatırlar. Öyleyse bütün hayvanlar bir şey yerken alt çenelerini oynatırlar. 21 (Eksik Tümevarım) İlk örnekte; haftanın tüm günlerinin mevcut olduğu hepsinin tek tek incelendiği, dolayısıyla da geriye incelenmeyen hiçbir verinin kalmadığı görülür. İkinci örnekte ise; sınırlı sayıda canlının konu olduğu bir gözlem üzerinden hüküm genellenmeye çalışılmaktadır. Ancak timsah örneğinde olduğu gibi bir tek istisnanın bile ulaşılan hükmün aksi yönde olması tüm akli çıkarım işlemini sarsmaktadır. 16 Vural, Mehmet a.g.e s: Taylan, Necip, a.g.e s: Demir, Ömer, a.g.e s:28 19 Öner, Necati, Klasik Mantık, s:179, Bilim yay. 8.bs, Ankara, Örnek için bk. Emiroğlu, İbrahim, Klasik Mantığa Giriş, s:195, Elis yay. Ankara, Örnek için bk.emiroğlu, a.g.e, s: 196

18 9 Örneklerde de görüldüğü gibi; tam tümevarım ile eksik tümevarım arasında geçerlilik hususunda ciddi bir fark vardır. Bu fark şöyle belirtilebilir: Tam tümevarımda, hüküm verilirken hükmün kapsayacağı evrenin tüm fertleri tek tek incelenir. Bu yüzden tam tümevarımla ulaşılan hüküm, geçerliği yönünden bir sorun içermez. Onunla elde edilen hüküm, tıpkı tümdengelimde olduğu gibi yeni bir bilgi ortaya koymama eleştirisine maruz kalsa da ulaştığı hüküm yönüyle zorunlu olup, kesinlik değeri taşır. Ancak eksik tümevarım; tam tersine yeni bilgi üretip genişletici, geliştirici yapıda olmasına rağmen zorunluluk değil, zannilik ifade ederek kesinlik değeri taşımaz. 22 ANALOJİ: Akıl yürütme yollarından üçüncüsü olan analoji (temsil), zihnin olaylar arasındaki benzerliklerden hareketle yeni bir hükme ulaşma çabasıdır. Analojide; hükmü bilinen tikelden hükmü bilinmeyen tikele, aradaki benzerlik bağından yararlanılarak hüküm aktarımı söz konusudur. Klasik mantıktan itibaren istidlalin önemli bir yöntemi olan analoji, aydınlanma çağının deney ve gözleme dayalı tabiat ilimlerinde de yerini korumaya devam etmiştir. 23 İslam mantıkçılarının da büyük önem verdiği analoji dört temele dayanır. a. Müşebbih (benzetilen/ fer) b. Müşebbihu n bih (kendisine benzetilen / asıl) c. İllet ( iki unsur arasındaki ortaklık bağı) d.teşbih ( hüküm adı da verilen iki unsurdan birini diğerine benzetme işlemi) Analoji de tümdengelim ve tümevarım gibi eleştirilere maruz kalmıştır. Analoji yöntemine yönelik eleştiriler, onun hem tümdengelimi hem de tümevarımı içermesi ve bu nedenle varlığına lüzum görülmediği noktasında yoğunlaşmıştır. Bunun yanı sıra analoji kıyasa yönelik tüm eleştirilerin de hedefinde yer almıştır Özlem, Doğan a.g.e s:41 23 Küçük, Hasan, İslam da ve Batıda Mantık, s:114, MÜİFAV yay İstanbul, Küçük, Hasan, a.g.e s:114

19 TÜMEVARIMA YÖNELİK ELEŞTİRİLER Tümevarım yöntemi çok köklü bir yöntem olup günlük hayatta da sıkça başvurulan bir yöntemdir. Örneğin bugün güneşin doğduğuna şahitlik edip aynı güneşin yarın da doğacağını beklemek, gece ile gündüzün ardı sıra birbirini takip edeceğini düşünmek v.b.gibi 25 Belirtildiği gibi tümevarım birkaç tikelden genel bir yasaya geçme işlemidir. Ancak bu işlemin pekâlâ tersini tasavvur etmek de mümkündür. 26 Yani, söz konusu tikellerin ulaşılmak istenen genel yasa olan tümeli vermediğini, mevcut verilerin ancak tikel deneyimler olduğunu da düşünmek pekâlâ olasıdır. Tümevarım yöntemi, gündelik olarak veya bilimsel olarak zihinsel dünyamızda çok işlevsel olarak kullanılmaktadır. Ancak belirtilmelidir ki gündelik olarak olmasa da bilimsel olarak işlev gören tümevarım birçok mantıkçı ve yöntem bilimci tarafından derin analizlere tabi tutulmuş ve birçok eleştiriye maruz kalmıştır. Öncelikle her tümevarımın; tümdengelim ile bir karışım halinde veya onunla birbirini tamamlayıcı iki unsur halinde kullanıldığı ifade edilmelidir. Bilimsel çalışmaların vazgeçilmez bir aşaması olan deneyin, bilimsel tümevarımın bir doğrulanması olarak kullanıldığı da gözlerden kaçmamalıdır. 27 İnsan zihninin, sistematik olarak düzenli bilgi elde etme çabası bu bilginin elde edileceği inancına dayanır. Bu inanç ise evrende her şeyin düzenli olarak, neden sonuç ilişkisi içerisinde varlık gösterdiği ön kabulünden başka bir şey değildir. Nedensellik kanunu olarak da isimlendirebileceğimiz bu ilke, tabiatta var olan her şeyin bağlı olduğu, değişmez şekilde belli koşullar altında belli sonuçların alındığı faraziyesidir. İşte tümevarım da bu kanunun var olduğu temeline dayanır. Tarih boyu nedensellik kanunun olup olmadığı ilim çevrelerince çokça tartışılmıştır. Platon, Locke, Descartes bu konuda düşünen isimlerden bazılarıdır. 25 Von Aster, Ernest, Bilgi Teorisi ve Mantık s: , (çev: Macit Gökberk), Sosyal yay. 3. bs, İstanbul, Von Aster, Ernest, a.g.e s: Von Aster, Ernest a.g.e s:147

20 11 Leibniz ve Kant ise nedensellik kanunu isimlendirmesi yerine apriori kavramını tercih etmişlerdir. Christian Wolf, nedensellik kanunun geçersiz olduğunu düşünmenin, çelişik bir durum olduğunu iddia etmiştir. 28 Yine tümevarıma yöneltilen eleştirilerin de birçoğu bu doğrultuda nedensellik kanunuyla ilgili olmuştur. Burada sorulacak esas soru Nedensellik diye bir kanunun olduğunu ve doğadaki her şeyin ona bağlı olarak vuku bulduğu nereden biliniyor? 29 Eğer tümevarım, geçmişte meydana gelmiş olaylardan hareketle geleceğe dair sonuç çıkarma olarak kabul edilirse onun temeli olan nedensellik kanunu nun da geleceği bilinmelidir. Çünkü tümevarım iki olgu arasında kurduğu bir münasebetin gelecekte de devam edeceği iddiasındadır. Ancak olguların şu ana kadar bir münasebet içerisinde ardı ardına gelerek oluşturduğu düzenin yarın da süreceğini kim garanti edebilir? 30 J. Lachelier, Tümevarımın Temeli Hakkında adlı eserinde tümevarımın, duyumsal olduğu tespitinden sonra Tabiat, bizim için sebepsiz, bağsız bir intibalar serisinden başka bir şey değildir, biz onları, hâsıl oldukları anda pekâlâ tespit edebilir veya daha doğrusu onların tesirinde kalabiliriz; fakat biz onların gelecekteki vukua gelişlerini ne önceden söyleyebiliriz, hatta ne de düşünebiliriz. 31 diyerek tümevarımın veya nedenselliğin temelini başka yerde; düşüncede ve düşüncenin olgularla ilişkisinde arar. 32 Tümevarıma dair ifade edilmesi gereken diğer bir bakış da Fehmi Baykan ın yaklaşımıdır. Baykan yaklaşımını Akıl Yürütme Üzerine adlı makalesinde şöyle ifade eder: altı temel düşünme unsuru var. Bunlar, bağıntıların idraki, mukayese, çıkarım, birleştirme, soyutlama ve toplama- çıkarma. Bu unsurların hepsi birbiriyle alakalıdır 33 Baykan, bu temel düşünce unsurlarının tümevarımla ilişkisini de şöyle kurar: 28 Von Aster, Ernest a.g.e s: Von Aster, Ernest a.g.e s:149 ayrıca bk:lachelier Jules, Tümevarım Temeli Hakkında s:15, (çev:h.ragıp Atademir), MEB yay, 3.bs İstanbul Lachelier Jules, a.g.e s:18 31 Lachelier Jules, a.g.e s:23 32 Lachelier Jules, a.g.e s:35 33 Baykan, Fehmi, Akıl Yürütme Üzerine, Felsefe Dünyası Dergisi, TFD yay. s:56, sayı:3, Ankara, Mart 1992

21 12 İndüksiyon önermeleri; bağlantıların idraki, mukayese, ( farkların ve benzerliklerin tefriki ) ve çıkarım faaliyetlerinin mahsulüdür. Son tahlilde bu önermeler çıkarımın formülleştirilmeleridir. Çıkarım olarak formülleştirilen, ya gruba ait (tümel) bir özelliğin birleştirme ile sunulmasıdır ya da teklerin asli yanının (özünün) soyutlamayla tespiti. 34 Baykan, tümevarım (endüksiyon) ve tümdengelim ( dedüksiyon ) ilişkisini de şöyle ifade eder: Asırlardır süre gelen felsefe geleneğinde dedüksiyon ayrı bir düşünme (akıl yürütme ) tarzı olarak kabul edildi. Üstelik rasyonalist gelenek ve bazı mantıkçılar bunu yegâne akıl yürütme tarzı olarak yücelttiler Ve yanıldılar. Kanaatime göre dedüksiyon, bırakınız yüceltilmeyi, akıl yürütme bile değildir, sadece retoriktir..dedüksiyon endüksiyonu tersten ifade etmektir Ancak dedüksiyon bir totolojidir....totoloji ise bilgi vermez, bilgiyi pekiştirir, ikna eder, sadece psişik yarar sağlar 35 Baykan görüşlerini şu örnek üzerinden daha net ifade eder: İnsanlar ölümlüdür. Sokrat da insandır. Öyleyse Sokrat da ölümlüdür. (Tümevarım) Bu işlemin bilgi önermesi, insanlar ölümlüdür. Önermesidir. Bu önerme ise tecrübeye dayanan, insanların tek tek ölümlü olduğu gözlemine dayanan bir tümevarımdır. 36 Tümevarımla ilgili eleştirilerin en önde gelen temsilcisi, şüphesiz yeniçağ felsefesinin büyük filozofu David Hume dir. İnsan Zihni Üzerine Bir Araştırma adlı eserinde tümevarımın imkânını sorgulayan bu filozofun eleştirilerine, ileride yeniden değinilecektir. Ancak, bu aşamada da Hume nin tümevarıma yönelik eleştirilere yeni bir boyut kazandıran görüşlerine, kısaca yer verilecektir. Hume, düşüncenin verilerinin, iç ve dış duyumlara dayandığını savunur. Ona göre zihin duyularla sunulan bu malzemeyi tasnif ederek yeniden yapılandırır. Zihinde yerleşen soyut fikirler daha zayıf ve kapalı olduklarından zihin onlara yönelik işlem yaparken kendisinde mevcut önceki fikirlerle karşılaştırma eğilimi gösterir. Duyumların canlı ve güçlü yapıda olmaları onların etkilerini artırır. Bu yüzden somut olgu ve olaylar arasında neden sonuç ilişkisi belirir. Neden sonuç ilişkisi ise apriori akıl yürütmelere 34 Baykan, a.g.m. s:58 35 Baykan, a.g.m. s:58 59

22 13 değil tam tersine, birbirini sürekli takip eden ve bu nedenle bitişikmiş gibi düşünülen tecrübeye dayanır. 37 Denebilir ki; Hume, tümevarımın birbirini sürekli takip eden tecrübe belki de alışkanlıklar dışında hiçbir hüküm taşımadığını düşünmektedir. Tümevarımı, Bilim Felsefesi adlı kitabında : tüme varış; objeleşmeden daha doğrusu virtüelleşme ve kavramlaşmadan başka bir şey değildir tüme varış formel düşünceye doğru bir yükseliş, aktüel objeleri, virtüel obje ve kavram haline koymak için zihnin devamlı bir çabasıdır. olarak değerlendiren Hilmi Ziya Ülken, bu yöntemin başarısını, tabiat kanunlarını birbirine bağlayacak genel teori veya hipotezlere ulaştırmasına bağlar. 38 Hilmi Ziya Ülken e göre tümevarımın en cazip tarafı onun sınırsızı sınırlayarak düşünen zihnin tersine sınırlıyı sınırsıza, sonluyu sonsuza irca etmesidir. Ancak tüm bu cazibesine rağmen bu işlem, düşüncenin temel ilkesine aykırıdır. Ayrıca modern düşüncenin içinde bulunduğu krizin kökeni de bu işleme dayanır. 39 Yani, tümevarım işlemi, mevcut tikellerin, kendilerinde bizatihi mevcut olmayan bilgisel bir iddia taşımasıdır. Bu durum ise bir şeyin ancak kendisi olduğu kabulüne dayanan özdeşlik ilkesine terstir. Tümevarımın, içerdiği bu sorunlarla beraber, sahip olduğu işlevsel cazibe; onu sürekli tartışmaların odağında tutmuştur. Keşifler bilimsel ilerlemenin parametreleridir. Bilindiği gibi keşifler önceki gözlemlere dayanılarak henüz gözlemlenmemiş bazı durumların mevcudiyetine dair yapılan öngörüsel hesaplamalardır. İşte tümevarım bu keşiflerin hazırlanmasında olasılıklar cetveli olarak hizmet eder. 40 Zaten keşiflerin bizzat kendileri tecrübeye ve tümevarımsal düşünceye dayanırlar. Bu keşifler üzerinden yine dedüktif düşüncenin kullanılmasıyla da teorilere ve yasalara ulaşılır Baykan, aynı yer 37 Hume, David, İnsan Zihni Üzerine Bir Araştırma, s:22 25, (çev: Serkan Oğdüm ), İlke yay. Ankara, Ülken, Hilmi Ziya, Bilim Felsefesi, s:196/ 199, Ülken yay. 2.bs. İstanbul, Ülken, Hilmi Ziya, Bilim Felsefesi s: Ülken, Bilim Felsefesi s: Ülken, Hilmi Ziya, Bilim Felsefesi s:216

23 14 Bilimde tercih edilen yöntemlerle bu yöntemleri tercih eden düşünürlerin benimsedikleri felsefi gelenek arasında sıkı bir ilişki vardır. Bilim Felsefesi adlı eserinde Cemal Yıldırım da bu gerçeğe şöyle işaret eder. Felsefede emprik geleneğe bağlı düşünürler için endüksiyon, rasyonalist geleneğe bağlı düşünürler için dedüksiyon, modern mantıkçılar için hipotetik dedüksiyon, pragmatistler için retrodüksiyon veya problem çözme, bilimsel yöntemin özünde yer alan mantıksal düşünme veya çıkarım türünü veya biçimini oluşturmaktadır. 42 Burada adı geçen hipotetik dedüktif yöntem, dedüksiyonla endüksiyonun bir sentezi olarak değerlendirilebilir. Yani klasik dedüksiyonun, deneysel bilimlerde kullanılan gelişmiş hali olarak kabul edilebilir. 43 Retrodüksiyon ise özellikle Pierce tarafından savunulan başka bir yöntemdir. Retrodüksiyon yöntemi, gözlemlenen şeyleri, gözlem dışı kalan nesne veya süreçler tasavvur ederek açıklamayı sağlayan bir çıkarım biçimidir. 44 İndüktif metot üzerine çalışan bir diğer isim ise Hans Reichenbach tır. Reichenbach ın indüktif çıkarımı, bir teorinin bulunuşu esnasında değil, bulunan teorilerin olgularla doğrulanmasında kullanılan bir yöntemdir. Bu doğrulama yönteminin temeli ise olasılık teorisine dayanır. Çünkü gözlemle ulaşılan olgular bir teoriyi meydana getirmeyip, onun olasılığının kesinlik kazanmaya doğru artmasına hizmet eder. 45 Hamelin ise tümevarımın çıkış noktası olarak görüntüleri ve imgeleri görür. Bunların açık benzerlikler olduğunu belirtir. Yani ona göre tümevarım insana ulaşan benzerlikler içinde bu benzerliklerin sunduğu görüntü ve imgelerden yasalara ulaşmaya çalışır. 46 Sonuç olarak denebilir ki tümevarım, düşünce tarihinde tecrübeden yararlanarak bilgiye ulaştıran en temel yöntemlerden biri olarak görülmüştür. 42 Yıldırım, Cemal Bilim Felsefesi, s:67, Remzi Kitabevi, 11 bs, İstanbul Yıldırım, Cemal, a.g.e, s:70 44 Yıldırım, Cemal, a.g.e s:72 45 Reichenbah Hans, Doğrulama Mantığı İndüksiyon s:191, (Cemal Yıldırım, Bilim Felsefesi içinde ek: 6 ) 46 Hamelin, Usavurumun Özü s: , (felsefe yazarlarından seçme metinler içinde, derleyen: Armand Cuvillier, çev: Mukadder Yakupoğlu), Doruk yay, İstanbul 2007 ayrıca bk: Thilly Frank, Felsefenin Öyküsü- Çağdaş Felsefe s:42 43, ( yayına hazırlayan: Ledger Wood, çev: İbrahim Şener), İzdüşüm yay. İstanbul, 2007

24 15 İKİNCİ ÖLÜM 2. İBN SİNA ÖNCESİNDE VE SONRASINDA TÜMEVARIM 2.1. İLKÇAĞDA TÜMEVARIM Düşünce tarihinde birçok filozof bilgi sorunuyla yöntembilimsel olarak ilgilenmiştir. Şüphesiz Aristoteles, bu isimlerin öncülerindendir. Onun ve diğer birçok filozofun ilgilendiği kesin bilgiye ulaşma arzusu, bilgiye nasıl ulaşılacağı sorununu da beraberinde getirmiştir. Kendisinden önce bu sorunla uğraşanlar olmasına rağmen Aristoteles doğru bilgiye ulaşmanın ilkelerini ve yöntemini sistematik olarak irdelediği için mantık ilminin kurucusu olarak kabul edilmiştir. 47 Ancak, genel kanaatin tersine, Aristoteles öncesinde de onun ulaştığı düzeyde olmasa bile mantığa dair düşüncelerin olduğu görülür. Örneğin, M.Ö. 540 lı yıllarda doğmuş olan Parmenides, salt düşünceyi esas olarak, diyalektiğe büyük önem vermiş ve mantık ilminin hazırlayıcısı olarak kabul edilebilecek sonuçlara ulaşmıştır. 48 Ama yine de Sokrates e gelinceye kadar hatırı sayılır bir yönelimden söz edilemez. Çünkü Sokrates in mantıkta tercih ettiği esas yöntem tümevarım yöntemidir. Zaten Aristoteles de bu yöntemin farkında olup, onu Sokrates ten sonra daha dikkatle inceleyerek kendi mantığında kullanmıştır. 49 İlk çağın önemli bir filozofu olan Sokrates doğa felsefesinden çok, insan ve bilgi konularına yöneldiği için bu yöntemi de ilgilendiği alanlarda kullanmıştır. 50 Yani Sokrates sistematik olarak mantık ilmiyle uğraşıp tümevarım yöntemini teorik bir analize tabi tutmamıştır. Ancak yine de bu yöntem en temelde onun tarafından ortaya konmuştur. 47 Gökberk Macit, Felsefe Tarihi s:70, Remzi Kitabevi, 12.bs. 2000, İstanbul. 48 Gökberk Macit, a.g.e. s: Bk: Atademir, Hamdi Ragıp, Aristo nun Mantık ve İlim Anlayışı, s: , AÜİF yay. Ankara, Gökberk Macit, a.g.e. s:45

25 16 Dolayısıyla Sokrates in, tümevarım yöntemiyle doğru sonuçlara ulaşılabileceğini düşündüğü söylenebilir. 51 Sokrates kavram oluşturmayı ilmin amacı; tümevarım ve tarifi de ilmin yöntemi olarak görmüştür. 52 Aristoteles e gelene kadar mantık alanında sistematik bir ilerlemenin sağlanamadığı daha önce de belirtilmişti. Zaten, Aristoteles e mantığın kurucusu vasfını kazandıran da onun bu sistematik yönüdür. Aristoteles; tümevarımı bir bütünün, her ferdine uygun olduğu kabul edilen hükmünü, o bütünün tüm fertlerine yönelik tasdik olarak değerlendirir. İşte tümevarımla yapılan bir kıyas, ispatın genel ve başlangıç yöntemidir. Yani tümevarım, ispatın ilkelerinin oluşturulmasında rol sahibidir. Ama bu katkı ispat işleminin bizatihi kendisi olmayıp, onun sadece bir anıdır. 53 Çünkü tümevarım, mutlak ve değişmez olan tümelin bilgisini vermekten acizdir. 54 Aristoteles in tümevarım yöntemine bakışı şöyledir. Her kanaat gerçekte, kıyasla kazanılır veya tümevarımdan çıkar. Tümevarım veya tümevarımlık kıyas uçlardan birine dayanarak öbürünün orta terime yüklendiğini çıkarmaktan ibarettir. 55 Yani; ona göre her tasdik sonuçta kıyasla veya tümevarımla elde edilir. Tümevarım veya kıyas da bazı önermelerden hareketle orta terim adı verilen bir sebep üzerinden sonuç adı verilen yeni önermeye ulaşma işlemidir. Daha açık olarak Aristoteles şunu kaydeder: Kıyas, ilk ve vasıtasız öncülleri sağlamaya yarar. Çünkü bir orta terimin bulunduğu hallerde kıyas, orta terimle olur. Onun bulunmadığı hallerde ise tümevarım ile olur. Herhangi bir şekilde tümevarım kıyasa karşı koyar. Çünkü kıyas orta terim vasıtasıyla büyük ucun üçüncü terime ait olduğunu ispat eder; tümevarım ise üçüncü terim vasıtasıyla büyük ucun orta terime ait olduğunu ispat eder. Tabii düzende, orta terimle olan kıyas daha öncedir ve daha bellidir, ama bizim için tümevarımlık kıyas daha açıktır Atademir, Hamdi Ragıp, Aristo nun Mantık ve İlim Anlayışı s:40 41, AÜİF yay. Ankara, Atademir, Hamdi Ragıp a.g.e s:45 53 Atademir, Hamdi Ragıp a.g.e s: Atademir, Hamdi Ragıp a.g.e s: Aristoteles, Organon I. Analitikler- s:219, ( çev: Hamdi Ragıp Atademir), MEB yay, Ankara, ts. 56 Aristoteles, Organon I. Analitikler- s:220

26 ORTAÇAĞDA TÜMEVARIM Aristoteles sonrası dönemde felsefe ve mantık çalışmaları, ortaçağa gelindiğinde bir durgunluk göstermiştir. Ancak, bu ilim dalları ile henüz tanışmış olan İslam dünyasında batı dünyasındaki durgunluğa rağmen hızlı bir ilerleme sağlanmıştır. 57 İlk İslam filozofu olan Kindi den sonra, Farabi; tercüme hareketleriyle Arapçaya kazandırılan felsefe ve mantık eserlerinde kavramları, Arapçaya uyarlamaya çalışmış ve ardından Muallim-i Evvel olan Aristoteles in eserleri üzerinde çalışarak yeni eserler ortaya koymuştur. Farabi felsefi çalışmalarının önemli bir bölümünü mantık eserlerine ayırmıştır. Özellikle Aristoteles in mantık kitaplarına önemli şerhler yazmıştır. 58 Farabi, Aristoteles in Organon adlı mantık külliyatı üzerinde çalışmış ve kendi mantık sistemini de tıpkı onun gibi Burhan nazariyesi üzerine bina etmiştir. 59 Farabi nin tümevarım yöntemine bakışı kendisi tarafından şöyle ifade edilmiştir. Bir konu üzerine bir yargıya varılmasına rağmen, konu hakkında bir yargının doğru olup olmadığı bilinmiyorsa, konunun tasdikiyle ilgili olarak bize düşen görevlerden biri bu konunun cüzi anlamlarının bütününü yahut çoğunluğunu araştırmaktır. Bu yargının konunun cüzi anlamları hakkında doğru olduğunu bulursak, bu kez bize bu konu hakkında yargıda bulunulan vasfın, yargılanıldığı gibi olduğunu tasdik etmek görevi düşer. Kendisi hakkında bulunulan yargının cüzi anlamlarının araştırılmasına tüme varış denir. Konunun cüzi anlamlarının biri yahut bir kısmı araştırıldığında bu yapılan işlem tüme varış değil temsil olarak kabul edilir. Buna göre temsil ve tümevarım bir şey hakkında tasdikin meydana gelmesinin yanı sıra, şeyin anlaşılmasında da yararlıdır Temsil ve tümevarım ayrıca hatırda tutmayı da kolaylaştırır. 60 Yani; Farabi, bir konuya yönelik bir yargıya ulaşılmasına rağmen yargının doğruluğundan emin olamama durumunda bu konunun tasdiki için çalışılan tikellerin bütününün veya çoğunluğunun 57 Konuyla ilgili olarak bkz: Bayraktar, Mehmet İslam Felsefesine Giriş s:27 vd TDV yay 4.bs. Ankara Kayacık, Ahmet, Bağdat Okulu ve İslam Düşüncesindeki Yeri, s:80 81, Üniversite Kitabevi, İstanbul, Keklik, Nihat, İslam Mantık Tarihi İslam Mantığının Kaynakları Süryanilerde Mantık ve İslam Mantıkçıları (2.cilt), s:48 49, İÜEF yay. İstanbul, Farabi Kitabü l-elfazi l-müstamele Fi l-mantık, s:12( Kutadgu Bilig dergisi içinde, çev: Sadık Türker), sayı:2, Ekim 2002

27 18 incelenmesi gereğini belirtmektedir. Şayet ulaşılan yargı konunu tikelleri hakkında doğru bir hüküm içeriyorsa, bunun ortaya konması gerekir. İşte Farabi ye göre bir konunun kendisini oluşturan tikellerin incelenmesine tümevarım denir. Ancak tikellerin biri veya birkaçı inceleniyorsa bu işlem tümevarım değil analoji ( temsil) dir. İslam dünyasında Kindi ile başlayan, Farabi ile süren felsefe ve mantık çalışmaları, İbn Sina ile zirveye ulaşmıştır. Çünkü İbn Sina kendinden önceki İslam filozoflarından farklı olarak kendi dönemine kadar gelen çalışmaları kendi sistemi içinde toplayıp değerlendiren, sonrasında da oluşturduğu bu sistem çerçevesinde eserler veren ilk düşünürdür. 61 İbn Sina en yüksek mutluluğu, aklın orta terimi sezgi yoluyla birden keşfederek faal akılla birleşmesinde görmüş ve ilmi tüm arayışlarını bu doğrultuda anlamlandırmıştır. 62 İbn Sina nın mantıkta benimsediği gelenek, ilim çevrelerince sürekli tartışma konusu olmuştur. Onun aslında Mantıku l Meşrıkıyyin adlı eserinde ortaya koyduğu anlayışın, Şifa da ortaya koyduğundan daha farklı olduğu iddia edilmiştir. Bu iddiaya göre, İbn Sina Mantıku l Meşrıkıyyin adlı eserinin merkezinde Doğululara has bir mantık inşa etmeye çalışmıştır. Ancak İbn Sina nın Şifa külliyatı başta olmak üzere mantıkla ilgili tüm eserleri incelendiğinde böyle bir iddianın yersiz olduğu görüşü ağırlık kazanmıştır. 63 İbn Sina, felsefi görüşlerinin yanı sıra mezhebi konusunda da birçok eleştiriye maruz kalmıştır. O, birçok kimse tarafından Şii olmakla itham edilmiş ve mantığı da dâhil olmak üzere felsefi sistemi bu doğrultuda değerlendirilmek istenmiştir İBN SİNA SONRASI DÖNEMDE TÜMEVARIM Çalışmanın bu aşamasında ise yeniçağ ve sonrası dönemde tümevarım yöntemini yeniden ele alan ve eleştiren filozoflara kısaca yer verilecektir. 61 Durusoy, Ali, İbn Sina Felsefesi-İslam Düşüncesindeki Yeri ve Metodu TDV İslam Ansiklopedisi, C:20, s:322, İstanbul, ts. 62 Gutas, Dimitri İbn Sina nın Mirası, s.9, (derleyen ve çev: Cüneyt Kaya), Klasik yay. İstanbul, Konuyla ilgili olarak bkz: Ayık, Hasan İslam Mantık Geleneği ve Doğuluların Mantığı s:173 vd Ensar yay, İstanbul İzmirli, İsmail Hakkı, İslam da Felsefe Akımları s:120, Kitabevi yay, 2bs, İstanbul, 1997

28 19 Tümevarım yöntemi, 16. yüzyıla gelindiğinde İngiliz düşünür Francis Bacon tarafından yeniden ele alındı. Bacon Novum Organum (Yeni Organon) adlı eseriyle doğru bilgiye ulaşmanın yolunun, deney ve gözlem olduğunu yönteminin ise tümevarım olduğunu savunmuştur. 65 Bacon dan sonra tümevarım yöntemi ile bilimsel bilginin elde edilebileceğini savunan bir diğer isim J.Stuart Mill dir. Mill, tümevarım yönteminin dört temel tipini inceler. Uygunluk yöntemi, ayrılıklar yöntemi, kalıntılar yöntemine birlikte giden değişmeler yöntemi 66 Mill bir olayın bilinebilmesi için bu tümevarım yöntemlerine geçmeden kesin olarak saptanması gerektiğini, olayı sınırlayarak bilmek gerektiğini belirtmiştir. 67 Burada belirtilmelidir ki tümevarım peygamberi olarak anılan Bacon un yeniden dikkat çektiği tümevarım yöntemi Mill tarafından geliştirilerek deneysel bilimlerin hizmetine sunulmuştur. 68 Tümevarım yöntemi sonraki dönemde Hans Reichenbach tarafından gözden geçirilmiştir. Reichenbach, tümevarım yöntemini olasılık mantığına dayanarak açıklamaya çalışmıştır. 69 Ancak, tümevarım yöntemini tüm zamanlarda en çok eleştiren isimlerin başında David Hume yer almıştır. 70 Hume; düşüncenin tüm malzemesinin içten ya da dıştan gelen duyumlardan türetildiğini ifade eder. Ona göre zihnin görevi, duyumların sunduğu bu malzemeyi ayrıştırıp düzenlemektir. Özellikle soyut fikirler zayıf ve kapalıdır. Zihnin yapısı bu fikirleri diğer benzer fikirlerle karşılaştırıp anlamlandırmaya eğilimlidir. Ancak duyumlar güçlü ve canlıdır. 71 Somut olgulara yönelik tüm akıl yürütmeler neden sonuç ilişkisine dayanır. Zihin bu ilişkiye dayanarak kanıtların ötesine geçer. Neden sonuç ilişkisi ise hiçbir 65 Demir, Ömer a.g.e s:29 66 Von Aster, Ernest, a.g.e.s: Von Aster, Ernest aynı yer 68 Öner, Necati, a.g.e s: Ülken, Hilmi Ziya, Bilim Felsefesi, s: Ülken, Hilmi Ziya, Bilim Felsefesi, s: Hume, David, İnsan Zihni Üzerine Bir Araştırma, s:22,( çev: Serkan Oğdüm), İlke yay. Ankara, 1998

29 20 durumda apriori akıl yürütmelerle elde edilemez. Tam tersine bazı objelerin sürekli birbiriyle bitişiklik göstermesiyle ulaşılan tecrübe ile elde edilir. 72 Zihin yaşadığı tecrübe ile bir olayın sonucu için mümkün olan olasılıklardan daha önce yaşadığına en yakın olana yönelir ve bir ihtimali diğerlerine önceler. Hume bilardo topu örneğini verir. Buna göre bir çarpma sonucu yüzlerce olasılık meydana gelebilecek olmasına rağmen zihin, düz bir çizgi üzerinde diğer topa doğru ilerleyen topun ikinci topa mutlaka çarpacağı ihtimaline yönelir. İşte tam da bu noktada Hume şöyle itiraz eder: Tüm varsayımlar, tutarlı ve akla yakındır. O zaman niye diğerlerinden daha çok tutarlı ve akla yakın olmayan birine ayrıcalık verelim? Çünkü tüm akıl yürütmeler bize bu ayrıcalık için apriori olarak bir temel sunamayacaktır. 73 Hume aynı düşünceyi şu ifadeleriyle daha güçlendirir: Geçmişin, tecrübelere dair sadece belli objelerin ve onun kavranması altında yatan zamanın belli bir periyodunun doğrudan ve kesin bilgisini, verdiği kabul edilebilir. Fakat bu tecrübenin niye gelecek zamanlara ve hakkında zerre kadar bir şey bilmediğimiz ve sadece görünüşte benzer olan, diğer objelere de genişletilmesi gerekir? 74 Hume, ateşin odunu yakacağı gibi bizde oluşan tüm beklentilerin, tamamen alışkanlıkların verdiği izlenimlere bağlı olarak zihnin tikel olayların sonuçlarını tümele aktarması olarak ifade eder. Ona göre tecrübe edilenin hükmünün, henüz tecrübe edilmeyene aktarılmasının; yani, tümevarımın akli bir temeli yoktur. 72 Hume,David a.g.e s:25 73 Hume, David a.g.e s: Hume, David a.g.e s:34

30 21 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3.İBN SİNA NIN HAYATI VE ESERLERİ Yaklaşık olarak h (m ) yılları arasında yaşamış olan İbn Sina, yaşadığı coğrafyanın ve mensubu olduğu İslam medeniyetinin yetiştirdiği en değerli filozoflardan biridir. İbn Sina, bilim ve felsefe alanındaki konumu nedeniyle ortaçağ düşünce dünyasında eş-şeyhü r-reis unvanıyla anılmıştır. 75 İbn Sina, diğer filozoflardan farklı olarak hayatıyla ilgili tüm süreçleri bir otobiyografik eser olarak öğrencisi Ebu Ubeyd el-cüzcani ye yazdırarak, sonrakilerin kendisi hakkında daha fazla bilgi edinmelerini sağlamıştır. İşte İbn Sina ya yönelik bilgilerin çoğu temelde bu esere dayanır. Buna göre eş-şeyhü r Reis İbn Sina Buhara yakınlarındaki Efşene köyünde h. 370 yılında dünyaya geldi. Aslen Belh li olan babası Abdullah ın Samani hükümdarı Nuh b.mansur un döneminde Buhara ya göç etmesi nedeniyle İbn Sina eğitim hayatına burada başladı. Buhara da babası başta olmak üzere birçok bilginden ders alan İbn Sina, kıraat, dil, matematik, fıkıh ve mantık gibi alanlarda ders aldı. 76 İbn Sina, babasının İsmaili kökeni nedeniyle sürekli İsmaili inancına sahip olmakla itham edilmiştir. Ancak filozofun çocukluğunun bu etkide kaldığı kabul görmüşse de eserleri ve görüşleri itibariyle İsmaili olarak nitelendirilemeyeceği ilmi çevrelerce ağırlık kazanmıştır. 77 İbn Sina on sekiz yaşına ulaştığında yukarıda belirtilen birçok ilim dalının yanı sıra tıp ve felsefede de önemli bir konumdadır. Özellikle Samani hükümdarı Nuh b. Mansur un hastalığını iyileştirmesi onu tıp alanında büyük bir şöhrete kavuşturmuş ve kendisine saray kapılarının açılmasını sağlamıştır. Sarayda geçirdiği zaman diliminde vezir 75 bk: Alper, Ömer Mahir, İbn Sina, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 20, s:319, İstanbul, ts. 76 Alper, Ömer Mahir, a.g.m. s:319. Ayrıca bk: Fahri, Macit, İslam Felsefesi Tarihi (çev: Kasım Turhan), s: , Şato yay. 6.bs, İstanbul, Gutas, Dimitri, İbn Sina nın Mirası (der. ve çev: Cüneyt Kaya), s:16-17, Klasik yay. İstanbul, 2000