T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ILIMAN İKLİM MEYVE TÜRLERİNDE SERTİFİKALI FİDAN ÜRETEN İŞLETMELERİN EKONOMİK ANALİZİ: ISPARTA İLİ ÖRNEĞİ Ulukan BÜYÜKARIKAN Danışman Doç. Dr. Mevlüt GÜL YÜKSEK LİSANS TEZİ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ISPARTA

2 2014 [Ulukan BÜYÜKARIKAN]

3

4 TAAHHÜTNAME Bu tezin akademik ve etik kurallara uygun olarak yazıldığını ve kullanılan tüm literatür bilgilerinin referans gösterilerek tezde yer aldığını beyan ederim. Ulukan BÜYÜKARIKAN

5 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... i ÖZET... iv ABSTRACT... v TEŞEKKÜR... vi ŞEKİLLER DİZİNİ... vii ÇİZELGELER DİZİNİ... viii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... xi 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ ARAŞTIRMA BÖLGESİ VE FİDAN ÜRETİMİ İLE İLGİLİ GELİŞMELER Araştırma Bölgesi Hakkında Genel Bilgiler İklim ve coğrafya Nüfus yapısı Bölge ekonomisi Türkiye de Meyve Fidanı İşletmeciliğindeki Gelişmeler Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretimi Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretiminin sektörel değerlendirilmesi Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üreticilerinin bölgesel değerlendirilmesi Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi ithalat ve ihracatı Türkiye de Meyve Fidanı ve Üretim Materyali Sertifikasyonu Türkiye de Meyve Fidanı ile İlgili Birlik MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem İşletmelerin seçiminde uygulanan metot İşletmelerin analizinde kullanılan yöntemler ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA İşletmelerin Genel Yapısı İncelenen işletmelerin hukuki statüsü İncelenen işletmelerin faaliyet gösterdikleri alanlar İşletmecilerin eğitim durumu İşletmecilerin yaşları ve ticari deneyim süreleri İşletmecilerin asıl meslekleri İşletmelerin arazi mülkiyeti ve kullanım şekilleri İşletmelerde üretilen fidan çeşitleri İşletmelerin Sermaye Yapısı Aktif sermaye Çiftlik sermayesi İşletme sermayesi Pasif sermaye Yabancı sermaye Öz sermaye Fidan Yetiştiriciliğinin Ekonomik Analizi i

6 Gayrisafi üretim değeri Üretim masrafları Değişken masraflar Sabit masraflar Brüt kâr Mutlak (Net) ve nisbi kâr Birim maliyet Sermaye devir hızı Girdi Kullanımı İşgücü ve çeki gücü kullanımı Kimyasal gübre kullanımı Tarımsal mücadele ilacı kullanımı Fidan Üretim Faaliyetlerinin Analizi Fidancılıkta üretim şekilleri İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan tohumu temin etme kanalları İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan çöğürü temin etme kanalları İşletmelerde vegetatif üretiminde kullanılan klon anaçları temin etme kanalları İşletmelerin fidan üretiminde kullandıkları aşı materyalini temin etme kanalları ve kullanılan aşı çeşitleri İşletmelerin satın aldıkları fidan üretim materyaline virüs testi uygulanma durumu Fidan üretiminde bakım işlemleri İşletmelerin fidan üretiminde kullandıkları araziye toprak tahlili yaptırma durumları İşletmelerin fidan üretiminde karşılaştıkları hastalık ve zararlılar İşletmelerin fidanlıkta kullandıkları ot mücadelesi yöntemleri İşletmelerin fidancılıkta kullandıkları sulama yöntemleri İşletmecilerin fidan yetiştiriciliği konusunda eğitim alma durumları Fidancılık sektörüyle ilgili gelişmelerin takip kanalları İşletmelerin fidancılık sektörüyle ilgili sahip olduğu belgeler İşletmelerin fidan üretim materyali ithalat durumu Fidan üreticilerinin üretimle ilgili tercihlerinin belirlenmesi İşletme arazisinin ürünlere göre tahsis edilmesindeki kriterler Üretilen çeşit ve anacın belirlenmesindeki kriterler İşletmelerin yurt dışından yeni ıslah edilen anaç ve çeşitleri takip ederek üretim planlaması yapma durumu Fidanların Satış ve Pazarlanması Fidanların sökümü ve satışa hazırlanması İşletmelerde üretilen fidanların sökümü İşletmelerde sökülen fidanların muhafaza edilmesi ii

7 İşletmelerde satılmayan fidanların durumu Fidanların pazarlanması Fidanların satış fiyatını belirlemedeki kriterler Fidan satışının yoğun olarak yapıldığı aylar İşletmelerin fidan satışında müşterileri yönlendirme durumu İşletmelere göre müşterilerin satın aldıkları fidanları seçimindeki kriterler İşletmelere göre müşterilerin satın aldıkları fidanlardaki anaç tercih etme durumları İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidan tür ve çeşitlerine gerekli olan tozlayıcıdan haberdar olma durumları İşletmelerin satış sonrasında müşterilerine teknik destek verme durumu Fidan ihracatı Fidancılık Sektörünün Sorunları İşletmelere göre fidancılık sektörünün durumu ve geleceği İşletmelerin fidancılıkla ilgili karşılaştığı sorunlar İşletmecilerin fidancılıkla ilgili uygulanan politikalara bakış açıları Fidan üretimindeki değişimlerin nedenleri SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR EKLER EK A. Fotoğraflar ÖZGEÇMİŞ iii

8 ÖZET Yüksek Lisans Tezi ILIMAN İKLİM MEYVE TÜRLERİNDE SERTİFİKALI FİDAN ÜRETEN İŞLETMELERİN EKONOMİK ANALİZİ: ISPARTA İLİ ÖRNEĞİ Ulukan BÜYÜKARIKAN Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Mevlüt GÜL Bu çalışmada, Türkiye meyve üretiminde büyük bir öneme sahip olan ılıman iklim meyve türleri fidancılığı ekonomik açıdan incelenmiştir. Bu amaçla, Isparta ilinde yürütülmüş olan çalışmada ılıman iklim meyve türleri fidanı üreten işletmelerin sermaye yapısı ortaya konulmuş, fidan üretiminde maliyet ve kârlılık durumu saptanmış, pazarlama yapısı incelenmiş, sektördeki sorunlar belirlenmiş ve bu sorunlara çözüm önerileri getirilmiştir. Ayrıca bölgede meyve fidanı üretimindeki değişimlerin nedenlerini tespit edilerek, uygulanan politikaların üretici üzerindeki etkisi belirlenerek çözüm önerileri getirilmiştir. Araştırmada kullanılan veriler, üretim dönemine ait olup, Isparta ilinde sertifikalı ılıman iklim meyve türleri fidanı üreten 50 işletmeden yüz yüze anket yöntemi kullanılarak elde edilmiştir. İncelenen işletmelerin ortalama işletme arazisi da dır. İşletmelerde aktif sermaye TL dir. Gayrisafi üretim değeri TL, üretim masrafları TL, brüt kâr TL, net kâr TL, nisbi kâr 2.07 dir. İşletmelerde fidan üretim maliyeti, 2.20 TL/adet olarak hesaplanmıştır. Sertifikalı meyve fidanı üretiminin geliştirilebilmesi için; sertifikasız meyve fidanı üretiminin önüne geçmek, üreticilere teknik destek sağlamak ve eğitim faaliyetleri düzenlemek, bölgede yeterli alt yapıya sahip bir fidan pazarı ve borsasının kurulması öngörülebilir. Anahtar Kelimeler: Fidancılık, sertifikasyon, ılıman iklim, ekonomik analiz, Isparta. 2014, 120 sayfa iv

9 ABSTRACT M.Sc. Thesis ECONOMIC ANALYSIS OF CERTIFIED NURSERY PRODUCING ENTERPRISES IN TEMPERATE CLIMATE FRUITS: A CASE OF ISPARTA PROVINCE Ulukan BÜYÜKARIKAN Süleyman Demirel University Graduate School of Applied and Natural Sciences Department of Agricultural Economy Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Mevlüt GÜL In the present this study, temperate climate fruit nurseries, which are important in fruit production in Turkey, were examined to determine their economic impacts. The study was conducted in Isparta province. The temperate fruit producers were examined by capital structure nursery plants production, the production cost and profit, marketing and the problems in the sector were determined with their respective solutions. The suggestions were made to alleviate those problems. The, reasons behind the production of nursery plants types were also identified. The data used in this study were collected from 50 certified nurseries in Average land usage of enterprises was da for plant nurseries and active capital of enterprises was TL. Average sales at 50 enterprises were TL for At the same time average production cost for was each enterprises TL in Average gross profit was absolute profit was TL and relative profit rate 2.07 in 2012 for nurseries. Average production cost of each nursery plant was calculated as 2.20 TL. In order to develop the production of certified fruit nursery plants; uncertified production must be prevented and the training activities should be provided for technical support to producers in the region, with adequate infrastructure, and establishment of a nursery market and a stock market should be implemented. Keywords: Nursery, certification, temperate climate, economic analysis, Isparta. 2014, 120 pages v

10 TEŞEKKÜR Bu araştırma için şahsıma yardımcı olan Sayın danışman hocam, Doç. Dr. Mevlüt GÜL e teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca çalışmamda yardımını esirgemeyen değerli arkadaşlarım; Kutlan UZUNKAYA ve Awwal Mohammed YAHAYA ya, hocalarım; Prof. Dr. Yalçın BOZKURT, Prof. Dr. Bahri KARLI, Yrd. Doç. Dr. Mehmet POLAT, Doç. Dr. Bekir ŞAN, Doç. Dr. Adnan YILDIRIM, Zir. Yük. Müh. Mustafa KOCABAŞ, Yrd. Doç. Dr. Abdullah KANKAYA ile değerli bölüm hocalarıma teşekkürlerimi bir borç bilirim. Ankette yer alan soruları samimiyetle cevaplayan; Eğirdir İlçe Merk. Tar. Kalk. Koop., Serpil Köyü Fidan Üretim ve Pazarlama Koop., Büyükgökçeli Tar. Kalk. Koop., Gülbudak Ltd., Orkav A.Ş., Elma Tarım Ltd., Bayındırlar A.Ş., Mücahid Fidancılık, Eğirdir Mey. Seb. A.Ş., Eğirdir Meyvecilik Araştırma İstasyonu, Isparta Fidan Ltd., Filiz Fidancılık, Meltem Tarım, Suat UÇMAN, Tolga KANKAYA, Alpay EKEN, Ali SAĞLAM, Erol KÖSE, Halil BURDURLU, Hüseyin YILMAZ, Hamza YILDIZ, Abdurrahman COŞKUN, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Isparta İl Müdürlüğü olmak üzere çalışmada yardımlarını esirgemeyen kurum ve işletmelerdeki yönetici, ortak ve çalışanlara teşekkürlerimi sunarım YL-12 No lu proje ile tezimi maddi olarak destekleyen Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi Başkanlığı na teşekkür ederim. Her zaman yanımda olan ve hiçbir desteklerini esirgemeyen Annem, Babam ve çalışmamda bana yardımcı olan, bilgi ve tecrübesini paylaşan kardeşim Birkan BÜYÜKARIKAN a sevgi, saygı ve teşekkürlerimi sunarım. Ulukan BÜYÜKARIKAN ISPARTA, 2014 vi

11 ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 3.1. Türkiye de yılları arasında toplam meyve fidanı üretimi Şekil 3.2. Türkiye de yılları arasında toplam asma fidanı üretimi Şekil 3.3. Türkiye de yılları arasında toplam çilek fidesi üretimi Şekil 3.4. Türkiye de meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretiminin bölgelere göre dağılımı Şekil 3.5. Türkiye de iller itibariyle meyve fidanı üretimi Şekil 3.6. Türkiye de fidan/fide ithalat ve ihracat değerleri Şekil 3.7. Türkiye de fidan/fide ihracatın ithalatı karşılama oranı Şekil 3.8. Meyve fidanı ve üretim materyali sertifikasyon şeması Şekil 5.1. Fidan yetiştiriciliği üzerine eğitim alınan kurumlar Şekil 5.2. İşletmelerde sökülen fidanların muhafaza edilmesi Şekil A.1. İşletmelerde kullanılan fidanlıklar Şekil A.2. Fidanların satışa hazırlanması vii

12 ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 1.1. Yaş meyve üreticisi ülkeler... 2 Çizelge 3.1. Isparta ilinin nüfus yapısı Çizelge 3.2. Isparta ilinin demografik yapısı Çizelge 3.3. Isparta ilinde ihracatın sektörlere göre dağılımı Çizelge 3.4. İldeki tarım alet ve makine sayıları Çizelge 3.5. Türkiye de yılları arasında toplam meyveasma fidanı ve çilek fidesi üretimi Çizelge 3.6. Türkiye de kamu ve özel kuruluşların belirli yıllara ait fidan/fide üretim miktarları Çizelge 3.7. Türkiye de fidan/fide ithalat ve ihracat miktarı Çizelge 4.1. Fidan üreten işletmelerin değişken ve sabit masraf unsurları Çizelge 5.1. İncelenen işletmelerin hukuki yapıları Çizelge 5.2. İşletmelerin faaliyet gösterdikleri alanlar ve toplam gelir içindeki dağılımları Çizelge 5.3. İşletmecilerin eğitim durumu Çizelge 5.4. İşletme gruplarına göre işletmecilerin yaşları Çizelge 5.5. İşletme gruplarına göre işletmecilerin deneyim süreleri Çizelge 5.6. İşletmecilerin asıl mesleği Çizelge 5.7. İşletmelerin arazi mülkiyet durumları Çizelge 5.8. İşletmelerin arazi kullanım şekilleri Çizelge 5.9. İşletmelerde üretilen fidan çeşitleri Çizelge Tarım işletmelerinde sermaye yapısı Çizelge İşletmelerde toprak sermayesi Çizelge Arazi ıslahı sermayesi Çizelge İşletmelerde bina sermayesi Çizelge Bitki sermayesi Çizelge İşletmelerde mevcut alet-makine sayıları ve sermayesi Çizelge Malzeme ve mühimmat sermayesi Çizelge İşletmelerde para sermayesi Çizelge İşletmelerde aktif sermaye Çizelge İşletmelerde yabancı sermaye Çizelge İşletmelerde pasif sermaye Çizelge Gayrisafi üretim değeri Çizelge İşletmelerde fidan üretimindeki işletme ve üretim masrafları Çizelge İşletmelerin fidan üretiminde değişken masrafları Çizelge İşletmelerin fidan üretiminde sabit masrafları Çizelge Fidan işletmelerinde brüt kâr Çizelge İşletmelerde net (mutlak) ve nisbi kâr Çizelge Birim fidan üretim maliyeti Çizelge İşletmelerde sermaye devir hızı Çizelge Fidan üretiminde işgücü ve çeki gücü kullanımı (saat/da) Çizelge İşletmelerde kimyasal gübre kullanımı Çizelge İşletmede birim alana tarım ilacı kullanım değeri viii

13 Çizelge İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan tohumu temin etme kanalları Çizelge İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan tohuma katlama uygulama durumu Çizelge İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan tohuma katlama ortamları Çizelge İşletmelerde generatif üretimde kullanılan çöğürü temin etme kanalları Çizelge İşletmelerde vegetatif üretimde kullanılan klon anacı temin etme kanalları Çizelge İşletmelerde kullanılan klon anaçların yetiştirilme yöntemleri Çizelge İşletmelerde doku kültürü laboratuvarı durumu Çizelge İşletmelerin fidan üretiminde kullandıkları aşı materyalini temin etme kanalları Çizelge İşletmelerin fidan üretiminde kullandıkları aşı çeşitleri Çizelge İşletmelerin satın aldıkları fidan üretim materyaline virüs testi uygulanma durumu Çizelge İşletmelerde fidan üretiminde kullanılan araziye toprak tahlili yaptırma durumları Çizelge İşletmelerde fidan üretiminde karşılaşılan hastalık ve zararlılar Çizelge İşletmelerde fidanlıkta kullanılan yabancı ot mücadelesi yöntemleri Çizelge İşletmelerde fidancılıkta kullanılan sulama yöntemleri Çizelge İşletmecilerin fidan yetiştiriciliği konusunda eğitim alma durumu Çizelge İşletmelerin fidancılık sektörüyle ilgili gelişmeleri takip kanalları Çizelge İşletmelerin fidancılık sektörüyle ilgili sahip olduğu belgeler Çizelge İşletmelerin fidan üretim materyali ithalat durumu Çizelge İşletmelerin fidan üretim materyali ithalatı yapmış olduğu ülkeler Çizelge İşletmelerde ithalatı yapılan üretim materyali Çizelge Fidan üretim materyali ithalatının yapılma nedenleri Çizelge İşletme arazisinin ürünlere göre tahsis edilmesindeki kriterler Çizelge Üretilen çeşit ve anacın belirlenmesindeki kriterler Çizelge İşletmelerin üretim planlaması yapma durumu Çizelge İşletmelerde üretilen fidanların söküm teknikleri Çizelge İşletmelerde sökülen fidanların muhafaza edilme yerleri Çizelge İşletmelerin fidanları satılmama durumundaki davranışları Çizelge Fidanların pazarlama kanalları Çizelge Üretilen fidanların satış fiyatının belirlemedeki kriterler ix

14 Çizelge Fidan satışının yoğun olarak yapıldığı aylar Çizelge İşletmelerin müşterinini satın alacağı fidan çeşidinde yönlendirme durumu Çizelge İşletmelere göre müşterilerin satın aldıkları fidanı seçerken tercih ettiği kriterler Çizelge İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidanların anaçlarını tercih etme durumu Çizelge İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidanlarda tercih ettikleri anaç türleri Çizelge İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidan tür ve çeşitlerine gerekli olan tozlayıcıdan haberdar olma durumları Çizelge İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidan tür ve çeşitlerine gerekli olan tozlayıcıya yönlendirilme durumları Çizelge İşletmelerin satış sonrasında müşterilerine teknik destek verme durumu Çizelge İşletmelerin fidan ihracatı yapma durumları Çizelge İşletmelerin fidan ihracatı yaptığı ülkeler Çizelge Fidancılık sektörünün durumu ve geleceği Çizelge İşletmelerin fidancılıkla ilgili karşılaştığı sorunlar Çizelge Türkiye de meyve üreticilerine sertifikalı fidanlarla tesis edilen bahçelerde birim alana verilen fidanfide desteklemeleri Çizelge İşletmecilere fidancılıkla ilgili uygulanan politikalara bakış açıları Çizelge Isparta ilinde yıllara göre üretilen sertifikalı meyve fidanı Çizelge İşletmecilere göre fidan üretimindeki değişimlerin nedenleri x

15 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ABD AR-GE A.Ş cm ÇG ÇKS da DAP DM FAO FÜAB GSH GSÜD GSYİH GTHB ha İG İO İM Koop. kg km 2 LTD. m 2 Amerika Birleşik Devletleri Araştırma ve Geliştirme Anonim Şirketi Santimetre Çeki gücü Çiftçi Kayıt Sistemi Dekar Diamonyumfosfat Değişken Masraflar Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü Fidan Üreticileri Alt Birliği Gayrisafi Hâsıla Gayrisafi Üretim Değeri Gayrisafi Yurtiçi Hâsıla Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Hektar İşgücü İşletmeler Ortalaması İşletme Masrafları Kooperatif Kilogram Kilometrekare Limited Şirketi Metrekare Mono Amonyum Fosfat Mutlak kâr Anakitle Büyüklüğü Nisbi kâr Azot Fosfor Potasyum Öz sermaye faiz karşılığı Sabit Masraflar Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü Türkiye İhracatçılar Meclisi Türk Lirası Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkezi Müdürlüğü Türkiye İstatistik Kurumu Televizyon Üretim Masrafları MAP MK N NK NPK ÖSFK SM TİGEM TİM TL TTSM TUİK TV ÜM % Yüzde C Santigrat Derece $ Amerikan Doları Euro xi

16 1. GİRİŞ Tarım, ulusal ekonomilerin temel faaliyet alanlarından ve endüstrilerinden birisi olup, dar anlamda insanların doğal kaynakları kullanarak bitkisel ve hayvansal kaynaklı üretimde bulunmalarıdır (Tufan, 1997). Elverişli iklim ve toprak yapısına sahip olan Türkiye nin 2012 yılı GSYİH sinde tarımın payı %8.1 dir yılı arazi kullanım istatistiklerine göre Türkiye de da alanda tarımsal üretim yapılmakta ve bu arazinin da sulanabilmektedir. Uluslararası standart sanayi sınıflandırmasına göre, Türkiye nin 2012 yılı tarım ve orman ürünleri, ihracatındaki payı %3.4, ithalatındaki payı ise %3.1 dir (TUİK, 2013). Bahçe bitkilerinin çeşitli kolları içerinde yer alan meyvecilik, Türkiye de yaygın olarak yapılan tarımsal faaliyetlerden biridir (Yapıcı, 1992). Türkiye meyvecilik potansiyeli bakımından dünyada önemli bir konuma sahiptir ve birçok meyve türünün anavatanı konumundadır (Ağaoğlu vd., 2010). Meyveler içerdiği kalori, vitamin ve madensel maddeler ile insanların beslenmesinde önemli bir yere sahiptir. Ayrıca meyveler; meyve suyu, konserve, reçel, marmelat, şekerleme, pekmez ve kurutma sektörlerinin önemli bir hammaddesini oluşturmaktadırlar (Özçağıran vd., 2005). Dünyada toplam 55.7 milyon ha arazide yaş meyve üretimi yapılmakta olup, üretim miktarı da 609 milyon ton dur. Dünyada yaş meyve üretiminde Çin yaklaşık %20 lik payı ve milyon tonluk üretimi ile ilk sırada yer almaktadır. Bunu sırasıyla; 84.8 milyon tonluk üretim ile Hindistan, 39.2 milyon tonluk üretim ile Brezilya, 25.3 milyon tonluk üretim ile ABD ve 16.9 milyon tonluk üretim ile İtalya izlemektedir. Türkiye ise, 13.9 milyon ton yaş meyve üretimiyle dünya sıralamasında 10. sırada yer almaktadır. Dolayısıyla dünya meyve üretimindeki payı %2.29 dur. Dünya yaş meyve üretimi 2010 yılında, 2009 yılına kıyasla %2.32 oranında artış kaydetmiştir. Türkiye yaş meyve üretimi ise 2010 yılında bir önceki yıla göre, %1.95 oranında azalmıştır (Çizelge 1.1). 1

17 Çizelge 1.1. Yaş meyve üreticisi ülkeler Sıra Ülke Adı 2009 (ton) Pay 2010 (ton) Pay Değişim oranı 1 Çin Hindistan Brezilya ABD İtalya Filipinler Meksika İspanya Endonezya Türkiye Genel toplam Kaynak: (FAO, 2012) Meyvecilik, meyve fidanı üretimiyle başlamaktadır. Meyve fidanlarının üretimiyle ilgili tüm işlemlerin yapıldığı faaliyetlere fidancılık denilmektedir. Kârlı ve ekonomik bir meyvecilik için meyve bahçelerindeki kullanılacak fidanların ismine doğru, sağlıklı ve standart olmaları bir gerekliliktir. Bunu iyi bir budama, uygun bir terbiye sistemi, bitki koruma, sulama, gübreleme ve toprak işleme gibi işlemler takip etmektedir. Türkiye de meyvecilik büyük önem arz etmesinden dolayı meyve fidancılığı da gelişmiştir (Yapıcı, 1992). Meyve bahçesi tesisinde kullanılacak fidan, yetiştirilecek meyve ağacının özelliklerini doğrudan etkilemektedir. Dünya ölçeğinde fidancılık sektörü incelendiğinde, modern yetiştiriciliğinin temellerinden olan bodur, yarı-bodur anaç kullanımını konusundaki çalışmaların 1900 lü yıllarda ağırlık kazandığı görülmektedir. Günümüzde, meyvecilikte kullanılan klasik çöğür anaçlar, yerini bodur ve yarı-bodur klonal anaçlara bırakmıştır. Meyveler, iklim isteklerine göre 3 e ayrılmaktadır. Bunlar (Ağaoğlu vd., 2010); 1- Ilıman iklim meyve türleri: Elma, armut, ayva, erik, şeftali, kayısı, badem, vişne, kiraz, ceviz, kestane, üzüm, çilek, fındık, ahududu, antepfıstığı, 2- Subtropik iklim meyve türleri: Limon, nar, portakal, altıntop, mandarin, çay, zeytin, incir, hurma, 3- Tropik iklim meyve türleri: Hindistan cevizi, muz, mango, papaya, ananas gibidir. 2

18 Isparta ili, Akdeniz iklimi ve karasal iklim arasında yer alan bir ılıman iklim yapısına sahiptir. Isparta, sertifikalı meyve fidanı üretimi açısından Türkiye de önemli bir konumda yer almaktadır. Isparta ilinde 2012 yılı itibariyle adet sertifikalı meyve fidanı üretimi yapılmıştır. Ayrıca İl, ılıman iklim meyve türleri içerisinde yer alan elmanın, Türkiye de en çok üretiminin gerçekleştiği bölgedir. Meyveciliğin temelini oluşturan fidancılığın hızlı ve verimli bir şekilde yapılabilmesi için, üretim sürecinin işleyişi ve ekonomisi hakkında yeterli bilgiye sahip olunması bir gerekliliktir. Bu noktadan hareketle, çalışmanın temel amacı, Türkiye deki fidancılık sektöründe, büyük bir öneme sahip olan ılıman iklim meyve türleri fidancılığının ekonomik açıdan değerlendirilmesinin yapılmasıdır. Bu amaçla, Isparta ilinde yürütülmüş olan çalışmada ılıman iklim meyve türleri fidanı üreten işletmelerin ekonomik yapısı ortaya konulmuş, fidan üretiminde maliyet ve kârlılık durumu saptanmış, pazarlama yapısı incelenmiş, sektördeki sorunlar belirlenerek, bu sorunlara çözüm önerileri getirilmiştir. Ayrıca bölgede meyve fidanı üretimindeki değişimlerin nedenlerini tespit edilerek, uygulanan politikaların üretici gözündeki etkisi irdelenmiştir. 3

19 2. KAYNAK ÖZETLERİ Konu ile ilgili yapılan literatür çalışması sonucunda, özellikle ulusal bazda yapılan çalışmalarda eksiklikler saptanmıştır. Araştırma teması ile ilgili yapılmış bazı çalışmalar ise; Tuzcu vd. (1976), Akdeniz, Ege ve Karadeniz bölgelerinde faaliyet gösteren 73 fidancılık işletmesinin ekonomik ve teknik yönden faaliyetlerini incelemişlerdir. İncelenen işletmelerdeki fidan yetiştirme alanlarının küçük olmasından kaynaklanan sorunların başta geldiğini belirlemişlerdir. Turunçgil fidanı üreten işletmelerin finansman problemlerinin olduğu, bunun yeterli kredi ve teşvik uygulamaları ile aşılabileceği öngörülmüştür. Fidanlıkta gelişme sağlanabilmesi için sertifikalı fidan üretim esaslarının düzenlenerek uygulanması gerektiği ifade edilmiştir. Taşdemir (1990), turunçgil ağaçlarından yüksek kaliteli ve bol verim alınabilmesi; bahçe tesisinde virüs ve virüs benzeri hastalıklardan temiz, kalem-anaç uyuşması iyi, nematotlardan arî, adına doğru, bir örnek ve hızlı gelişme gösteren sağlıklı fidanların kullanılmasıyla mümkün olabileceğini ileri sürmektedir. Korkmaz vd. (1994), Adana, Mersin ve Hatay illerindeki turunçgil fidanı işletmeleriyle ilgili yapılan araştırma sonuçlarına göre; Adana da altıntop, Mersin ve Hatay illerinde ise mandarin fidanı üretiminin en fazla yapıldığını belirlemişlerdir. Kaplankıran vd. (1995) çalışmalarında, Hatay ilindeki turunçgil fidanı üreten işletmelerinin üretim yaptıkları tür ve çeşitlerin dağılımı ile işletmelerin bazı teknik özelliklerini incelemişlerdir. Araştırma bulgularına göre; fidan üretiminde %54.40 ile mandarin çeşitlerinin başta geldiğini, bunu altıntop fidanı üretiminin izlediğini belirlemişlerdir. Roka vd. (1998), çalışmalarında ABD nin Florida eyaletinde, 115 turunçgil fidanı işletmesinin bölge ekonomisine katkılarını incelemişlerdir. Ekonomik etkilerin ölçülmesinde; toplam satışlar, kullanılan girdiler, işletmelerin satış gelirleri ve istihdama yaptıkları katkılar kullanılmıştır. Turunçgil fidanı üreten 4

20 işletmelerin girdi kullanımı, istihdam ve toplam satışlar yoluyla bölge ekonomisine doğrudan ve dolaylı olarak önemli oranda katkı sağladığına değinmişlerdir. Bölgede turunçgil fidanı üretimi yapan firmaların, fidan satışından 30 milyon $ dan fazla bir gelir elde ettikleri tespit edilmiştir. Ancak, fidancılık sektörünün dolaylı etkileri dâhil edildiğinde, bu gelirin 60 milyon $ ın üzerinde olduğu sonucuna varmışlardır. Çelik vd. (2000), meyve ve asma fidanı üretiminin mevcut durumunu inceleyerek, bu sektörde alınması gereken önlemleri ortaya koymuşlardır. Sertifikalı fidan üretiminin geliştirilmesine yönelik olarak; kamu sektörünün fidan üretimini bırakarak, yalnızca özel sektöre baz üretim materyali temin etmek, üreticileri destekleme ve denetim görevine ağırlık vermeleri gerektiğini önermişlerdir. Ergun vd. (2000) çalışmalarında, 15 kamu ve 73 özel fidancılık işletmesinden elde ettikleri verilere göre, bu sektörde yaşanan sorunları belirlemiş ve çözüm önerileri ortaya koymuşlardır. Türkiye genelinde sertifikalı fidan üretiminin yayılmasına katkıda bulunacak yapının oluşturulması gerektiğini ifade etmişlerdir. Kamu kuruluşlarında %67.2 olan sertifikalı fidan oranının, özel sektör fidancılığında %22 kadar olduğunu saptamışlardır. Bu oranın artırılabilmesi için sertifikalı fidan üretiminin, teşviklerle desteklenmesi gerektiğini önermektedirler. Bağcı (2002), Isparta ilinin ekolojik koşullarında elma, kayısı, kiraz, şeftali meyve fidanları ile şeftali ve kayısı çöğürlerinin gelişimleri üzerine yüksek tünel uygulamasının etkilerini belirlemiştir. Yüksek tünel uygulamasından elde edilen sonuçlara göre; M9, M26, MM106 üzerine aşılı Starking Delicious elma çeşidinde aşı tutma oranları sırasıyla %90, %96.7, %86.6, açık arazi koşullarında ise sırasıyla %86.6, %96.7, %96.7 olduğunu hesaplamıştır. Taşdemir (2002), virüs ve virüs benzeri hastalıkların turunçgil tarımı üzerinde pek çok olumsuz etkiye sahip olduğu ve ekonomik olarak turunçgil üretimini sınırlayıcı en önemli faktörlerin başında geldiğini bildirmektedir. Hastalıklı ağaçlardan alınan aşı gözleri ile yapılan fidan üretimi, hastalıkların 5

21 yayılmasında en büyük rolü oynadığını, bu nedenle hastalıklardan arındırılmış kaynaklardan elde edilen materyallerle fidan üretilmesi gerektiğini belirtmektedir. Gençtan vd. (2003), Türkiye de son yıllara kadar, meyve ve asma fidanı üretiminin önemli bir bölümünün kamuya ait işletmelerde üretilirken, 2000 li yıllarda fidan üretiminin tamamına yakını özel sektör fidancılık işletmeleri tarafından gerçekleştiğine değinilmiştir. Türkiye nin değişik yörelerindeki fidan üretme istasyonları kapatılarak bu işletmelere; özel fidancılık şirketlerinin gereksinme duyduğu anaç, aşı kalemi ve aşı gözü gibi fidan üretimi için gerekli ana materyali üretme görevi verildiğini belirtmişlerdir. Demirtaş (2005) çalışmasında, turunçgillerde virüsten arî-sertifikalı fidancılığın büyük bir ihtiyaç olduğuna değinmiştir. Ayrıca, depolama alanlarında yapılacak teknik iyileştirmelerin meyve kayıplarını önemli ölçüde azaltılabileceğini ifade etmiştir. Bir limon fidanın birim maliyetini; kamu işletmelerinde 2.83 TL, özel işletmelerde 1.74 TL olarak hesaplamıştır. Merhaut ve Pitttenger (2005), ABD nin Kaliforniya eyaletinde fidan üretimi yapan işletmelerin satış ve pazarlama sorunlarını incelemişlerdir. Fidan üretim ve pazarlamasında hükümete bağlı olan çevre düzenlemelerinin yetersizliğinden, sulama sorunlarından ve olumsuz hava koşullarından fidan üreticilerinin önemli derecede etkilendiklerine değinmişlerdir. Yıldırım ve Koyuncu (2005) çalışmalarında, Isparta ili meyve fidancılığı işletmelerinde toplam adet meyve fidanı üretildiğini; bunun %57 sini elmanın oluşturduğunu, bunu sırası ile kiraz (%16) ve şeftali (%10) türlerinin takip etmekte olduğunu belirtmişlerdir. Kamu ve özel fidan üreticilerinin klon anacı kullanımı %51, çöğür anacı kullanımı ise %49 olarak gerçekleşmekte olduğunu, klon anaçların elma üretiminde (%44) yaygın olarak kullanıldığını, kayısı, vişne ve armut fidanlarının ise tamamının çöğür anaçlar ile çoğaltılmakta olduğunu saptamışlardır. Bütün meyve türleri için geleneksel çeşitler yanında, dış satıma yönelik çeşitlerin de fidan üretimleri yaygınlaşmakta olduğunu tespit etmişlerdir. Fidancıların büyük oranda 6

22 durgun T göz aşısını tercih etmekte olduklarını, aynı zamanda masa başı aşı yöntemini de kullanmakta olduklarını saptamışlardır. Ayrıca yörede bir özel fidanlıkta organik fidan üretimi gerçekleştirilmekte olduğunu belirlemişlerdir. Haoque vd. (2007), yıllarında Bangladeş in Gazipur ve Jessore ilçelerinde yürütülen çalışmada; 40 özel ve 4 kamu fidan işletmesinin sosyoekonomik durumunu incelemişlerdir. Özel fidancılık işletmesi sahiplerinin %60 ı orta öğretim düzeyinde eğitim aldığını, kullandıkları arazilerin %50 sinin de kiralık olduğunu tespit etmişlerdir. Hodges vd. (2008), ABD fidancılık sektörünün pazarlama sorunlarını ekonomik açıdan değerlendirmişlerdir. Pasifik dışındaki birçok bölgede, genellikle yerli çeşitlerin fidanlarının üretildiği, bazı bölgelerde ise pazarlama risklerine karşı sözleşmeli üretimin yapıldığı sonucuna varmışlardır. Fakayode vd. (2008), Nijerya daki süs bitkisi ve fidancılık sektörü incelenmiş, fidancılık sektöründe sermayenin önemli bir unsur olduğuna değinilmiş ve yetersiz kredi ve fon kaynaklarının, üretim için engel teşkil ettiği sonucuna varmışlardır. Saydam (2010), Bademli Fidancılık Tarımsal Kalkınma Kooperatifindeki fidan üretimi yapan ortakların, toprak analizi yaptırdıkları, fakat analiz sonuçlarına göre gübre kullanmadıklarını tespit etmiştir. Üreticilerin klasik yöntemleri bırakarak, modern tekniklerle sertifikalı meyve fidanı üretimine geçmelerini önermiştir. Söylemezoğlu vd. (2010), Türkiye de meyve ve asma fidanı üretiminin yılları arasındaki durumu, sektörel-bölgesel değerlendirmesi, sertifikalı meyve-asma fidanı ithalat-ihracatı, sertifikalı fidan üretimi kullanımına yönelik desteklemeler, mevzuat, sertifikalı meyve-asma fidancılığının geliştirilmesine yönelik öneriler sunulmuştur. Türkiye meyve fidancılığındaki plansız ve dağınık yapılaşmanın üretimi ve üretilen ürünlerin kalitesi üzerinde olumsuz etkilere sebebiyet verdiğini tespit etmişlerdir. Bu durum ticari değeri yüksek 7

23 çeşitlere olan talebin karşılanamaması sonucunda, fidan üretim materyali ithalatının yoğun olarak yapılmasına sebep olduğunu belirlemişlerdir. Çakalli (2012), sağlıklı ve sertifikalı fidanlarla tesis edilecek meyve bahçelerinin, istikrarlı kalkınmanın gereklerinden olduğuna değinmiştir. İşletme başına net ortalama gelirin 20 bin olduğunu hesaplamıştır. Wu (2013) çalışmasında, fidan yetiştirmenin iki yıllık bir süreci kapsadığına değinmiş ve fidan yetiştiriciliğinin bir üretim dönemindeki masrafları finansal açıdan incelemiştir. Açık havada yetişen fidanların, fidan başına yaklaşık maliyetin en iyi koşullarda 9.34 $, en kötü koşullarda ise $ olduğu hesaplamıştır. Serada yetişen bir fidanın yaklaşık maliyetinin en iyi koşullarda 7.98 $, en kötü koşullarda ise $ olarak tespit etmiştir. 8

24 3. ARAŞTIRMA BÖLGESİ VE FİDAN ÜRETİMİ İLE İLGİLİ GELİŞMELER Bu bölümde; araştırma kapsamında yer alan Isparta ili, coğrafi özellikleri, demografik yapısı, ekonomik faaliyetleri ile Türkiye fidan üretimindeki gelişmeler irdelenmiştir Araştırma Bölgesi Hakkında Genel Bilgiler İklim ve coğrafya Isparta ili Akdeniz Bölgesinin batı bölümünde ve iç kesimlerde yer almakta ve Göller Yöresinin merkezi konumundadır. Isparta nın yüzölçümü 8933 km 2 ve rakımı 1035 m dir. Isparta ili, ve doğu boylamları ile ve kuzey enlemleri arsında yer almaktadır. Isparta ili doğudan Konya iline bağlı Beyşehir, Doğanhisar ve Akşehir; kuzeyden Afyon ilinin Çay, Şuhut, Dinar, Dazkırı; güneyden Antalya iline bağlı Serik ve Manavgat; batıdan Burdur il merkezi Ağlasun ve Bucak ilçeleriyle komşudur. Isparta ili Akdeniz iklimi ile Orta Anadolu da hüküm süren karasal iklim arasındaki geçiş bölgesinde yer almakta ve bu sebepten dolayı her iki iklimin de özellikleri görülmektedir. Isparta ilinin 30 yılı aşkın gözlemlere göre yıllık ortalama sıcaklığı 12 C dir. İlde tespit edilen en yüksek sıcaklık 38.7 C en düşük sıcaklık ise -21 C dir. Isparta nın yıllık ortalama donlu gün sayısı dur. Isparta da akarsular Aksu ve Köprü Irmağı haricinde genelde kuru ya da çok az şekilde akış göstermektedir. Isparta il sınırları içerisinde Eğirdir, Kovada ve Gölcük gölleri bulunmaktadır (IİKTM, 2013) Nüfus yapısı 2012 yılı Türkiye toplam nüfusu kişidir. Isparta ilinin nüfusunun Türkiye toplam nüfusu içindeki payı %0.55 tir döneminde Isparta ilinin net göç hızı %1.31 dir. Türkiye de nüfus artış hızı %1.35 tir. Isparta ili %1.31 lik nüfus artış oranı ile Türkiye nüfus artış oranına yakındır (TUİK, 2013). 9

25 2012 yılında Isparta ilinde kişi ikamet etmektedir yılı Isparta ili nüfusunun kişisi il ve ilçe merkezlerinde ikamet ederken, kişisi ise belde ve köylerde ikamet etmektedir (Çizelge 3.1). Çizelge 3.1. Isparta ilinin nüfus yapısı İlçeler İl/ilçe merkezi Belde/köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Merkez Aksu Atabey Eğirdir Gelendost Gönen Keçiborlu Senirkent Sütçüler Şarkîkaraağaç Uluborlu Yalvaç Yenişarbademli Toplam Kaynak: TUİK, 2013 Isparta ilinin 2012 yılına ait demografik yapısı incelendiğinde; genç nüfusun yüksek bir orana sahip olduğu görülmektedir. Isparta ili nüfusunun %20.1 ini 0-14 yaş grubu, %24.4 ünü yaş grubu, %28.1 ini 30-49, %27.4 ünü ise 50 ve üzeri yaş grubu oluşturmaktadır (Çizelge 3.2). Çizelge 3.2. Isparta ilinin demografik yapısı Yaş Toplam Erkek Kadın grubu Kişi sayısı Oran Kişi sayısı Oran Kişi sayısı Oran Toplam Kaynak: TUİK, Bölge ekonomisi Isparta ilinin GSYİH si, 2001 yılında TL dir (1987 fiyatlarıyla). Isparta ilinde ihracatçı firmaların kanuni merkezleri bazında, 2012 yılı toplam ihracatı ise $ dır. Isparta ilinde, 2012 döneminde faaliyet gösteren firmaların Türkiye geneli ihracatındaki payı %0.13 dür. Isparta ilinde faaliyet gösteren firmaların ihracat 10

26 yaptığı ürünlerin başında %22 lik payı ile çimento, cam, seramik ve toprak ürünleri, %18 lik payı ile maden ve metaller, %12 lik payı ile kimyevi maddeler ve mamulleri, %8 lik payı ile yaş meyve ve sebze takip etmektedir (Çizelge 3.3). Çizelge 3.3. Isparta ilinde ihracatın sektörlere göre dağılımı Mamul ve ürünler Değer (1.000 $) Ağaç mamulleri ve orman ürünleri Çelik Çimento, cam, seramik ve toprak ürünleri Değerli maden ve mücevherat 0 0 Demir ve demir dışı metaller Deri ve deri mamulleri Diğer sanayi ürünleri 4 0 Elektrik - elektronik Fındık ve mamulleri 0 11 Halı 0 1 Hazır giyim ve konfeksiyon Hububat, bakliyat, yağlı tohumlar ve mamulleri İklimlendirme sanayi Kimyevi maddeler ve mamulleri Kuru meyve ve mamulleri Maden ve metaller Makine ve aksamları Meyve sebze mamulleri Savunma ve havacılık sanayi Hayvancılık ve su ürünleri Süs bitkileri ve mamulleri Taşıt araçları ve yan sanayi Tekstil ve hammaddeleri Yaş meyve ve sebze Toplam ihracat Türkiye ihracatı genel toplam Kaynak: TİM, 2013 Isparta ilinde tarım önemli bir sektördür yılında ildeki toplam tarım alanı da dır. Bu alanın da ekilen, da ise nadas alanıdır. Isparta ilinde da meyve, da sebze ve 454 da arazide süs bitkisi yetiştirilmektedir (TUİK, 2013). Ekonomik açıdan, gül ve gül mamulleri Isparta nın dünya çapında prestij kazanmasını sağlayan en önemli ürün gruplarından birisidir. Isparta da 1892 den itibaren gül yağı üretimi yapılmaktadır ve günümüzde 15 adet gül yağı fabrikası faaliyette bulunmaktadır. 11

27 2011 yılında Isparta ili meyve üretiminde ilk sırayı ton ile elma, ikinci sırayı ton ile üzüm, üçüncü sırayı ton ile kiraz, dördüncü sırayı ton ile kayısı almaktadır (TUİK, 2013). Isparta ili elma üretimi açısından da Türkiye de birinci sırada yer almaktadır. Isparta daki tarımsal alet ve ekipman sayıları incelendiğinde; traktör sayılarında bir önceki yıla oranla %2.30, damla sulama tesis sayılarında ise %24.40 lık bir artışın meydan geldiği gözlemlenmektedir (Çizelge 3.4). Çizelge 3.4. İldeki tarım alet ve makine sayıları Alet ve makineler Değişim oranı Adet Oran Biçerdöver Traktör Atomizör Balya Makinesi Damla Sulama Tesisi Diskli Tırmık (Diskarolar) Fide Dikim Makinesi Römork (Tarım Arabası) Sap Döver ve Harman Makinesi (Batöz) Süt Sağım Tesisi Kaynak: TUİK, 2013 Isparta tarımda kooperatifleşme açısından gelişmiş bir ildir. Isparta ilinde tarımsal amaçlı kurulan 120 adet tarımsal kalkınma, 68 adet sulama ve 14 adet su ürünleri kooperatifi ile 1 adet tarımsal kalkınma kooperatifleri birliği, 6 adet üretici ve 3 adet yetiştiriciler birliği bulunmaktadır (IGTHB, 2013). Bölge, soğuk hava depoculuğu açısında da gelişmiş bir konumda yer almaktadır. 12

28 3.2. Türkiye de Meyve Fidanı İşletmeciliğindeki Gelişmeler Türkiye de standartlara uygun, modern anlamda meyve fidanı üretimi, ilk olarak 1930 lu yıllarda kamu kuruluşlarında başlamıştır. Daha sonra Devlet Üretme İstasyonları kurulmuş, fidan üretiminde gerek kalite, gerekse sayısal anlamda iyileşme sağlanmıştır. Özellikle 1980 li yıllardan sonra ekonomik yapıdaki dönüşümle birlikte, Türkiye de uygulanan serbest piyasa ekonomisinin bir gereği olarak, meyve fidanı üretiminin özel kuruluşlara devredilmesi Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından benimsenmiştir. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Türkiye de ılıman iklim meyve türlerinde virüssüz, ismine doğru (kaynağı ve hangi çeşitle aşılı olduğu bilinen) sağlıklı ve sertifikalı fidan üretimini sağlamak amacıyla, 1981 yılında başlattığı Türkiye de ılıman iklim meyve türlerinde sağlıklı, fidan üretimi ve organizasyonu projesini başlatmıştır. Bu projede, merkez görevini yapmak üzere, Karacabey Merkez Üretme İstasyonu Müdürlüğü kurulmuştur. Daha sonra kuruluşun ismi Karacabey Fidan ve Fide Sertifikasyonu Müdürlüğü olarak değiştirilmiştir. Bu kuruluş, adından da anlaşılacağı gibi ülkedeki kamu ve özel kuruşlara ait fidanlıklara gereksinim duydukları, sağlıklı materyalleri vermek ve bunların rutin kontrolünü yapmakla görevlendirilmiştir (Gençtan vd., 2003) Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretimi Türkiye de yıllarında toplam 23 milyon, da 33 milyon, de 85 milyon, de 183 milyon, de 44 milyon ve da 366 milyon adet meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretimi yapılmıştır dönemiyle dönemi karşılaştırıldığında; toplam meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretiminde, 16 kat bir artışın olduğu görülmektedir (Çizelge 3.5). 13

29 Çizelge 3.5. Türkiye de yılları arasında toplam meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretimi Yıllar Toplam (adet) İndeks* Kaynak: Anonim, 2012 *İndeks: =100 alınmıştır. Türkiye de meyve fidanı üretim sayıları, Şekil 3.1 de verilmiştir. Buna göre; yıllarında toplam 20 milyon, da 15 milyon, de 44 milyon, de 99 milyon, de 33 milyon ve da 172 milyon adet meyve fidanı üretilmiştir (Anonim, 2012). Meyve fidanı üretim miktarı (milyon adet) Şekil 3.1. Türkiye de yılları arasında toplam meyve fidanı üretimi Türkiye de asma fidanı üretim sayıları, Şekil 3.2 de verilmiştir. Buna göre; yıllarında toplam 2 milyon, da 15 milyon, de 18 milyon, de 22 milyon, de 8 milyon ve da 20 milyon adet asma fidanı üretilmiştir dönemiyle dönemi karşılaştırıldığında; toplam asma fidanı üretiminde, 10 kat bir artış olduğu görülmektedir (Anonim, 2012). 14

30 Asma fidanı üretim miktarı (milyon adet) Şekil 3.2. Türkiye de yılları arasında toplam asma fidanı üretimi Türkiye de çilek fidesi üretim sayıları Şekil 3.3 de verilmiştir. Buna göre; yıllarında toplam 0.3 milyon, da 2 milyon, de 23 milyon, de 62 milyon, de 4 milyon ve da 175 milyon adet çilek fidesi üretilmiştir dönemiyle dönemi karşılaştırıldığında; toplam çilek fidesi üretiminde, 583 kat bir artış olmuştur (Anonim, 2012). Çilek fidesi üretim miktarı (milyon adet) 200,0 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0, , Şekil 3.3. Türkiye de yılları arasında toplam çilek fidesi üretimi 15

31 Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretiminin sektörel değerlendirilmesi Türkiye de hem özel sektör hem de kamu kuruluşlarınca fidan üretimi gerçekleşmekle birlikte, son yıllarda kamu kuruluşlarının üretimindeki payı oldukça azalmıştır. Ayrıca kamu kuruluşlarına ait fidan üretimi; sadece birkaç üretme istasyonu araştırma enstitüleri ve Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TİGEM) tarafından kısıtlı miktarda yapılmaktadır (Gençtan vd., 2003). Türkiye de meyve fidan-fide üretiminin sektörlere göre payları Çizelge 3.6 da verilmiştir. Buna göre; 1992 yılında özel sektörün meyve fidanı üretimdeki payı %30.6 iken, 2010 yılında bu pay %97.5 e yükselmiştir. Asma fidanı üretimindeyse, 1992 yılında özel sektörün üretimdeki payı %20.8 iken, 2010 yılında %84.9 olduğu görülmektedir yılında çilek fidesi üretiminin tamamı kamu kuruşlarınca üretilirken, 2010 yılında ise üretimin tamamı özel sektör tarafından yapılmıştır (Anonim, 2012). Çizelge 3.6. Türkiye de kamu ve özel kuruluşların belirli yıllara ait fidan/fide üretim miktarları Fidan tipi Meyve fidanı üretimi Asma fidanı üretimi Çilek fidesi üretimi Kaynak: Anonim, 2012 Sektöre göre fidan üretimi Yıl Kamu Özel Toplam Adet Adet Adet

32 Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üreticilerinin bölgesel değerlendirilmesi 2010 yılı verileri baz alındığında; Türkiye de 37 ilde sertifikalı meyve fidanı üretimi yapan 18 i kamu kurumu, toplam 294 adet işletme bulunmaktadır. Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretimi yapan firmaların bölgelere göre dağılımında; Akdeniz Bölgesi 102 firma ile ilk sırada yer almaktadır. Bunu 68 firmayla Marmara, 45 firmayla Ege, 31 firmayla Karadeniz, 21 firma ile İç Anadolu, 15 firma ile Güneydoğu Anadolu ve 12 firma ile Doğu Anadolu Bölgesi takip etmektedir (Anonim, 2012) yılında sertifikalı meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretimi adettir. Türkiye fidan üretiminden aldığı %39 pay ve 25 milyon adet üretim ile Akdeniz Bölgesi en önemli üretim sahasıdır (Şekil 3.4). Oran Akdeniz Ege Marmara İç Anadolu Güneydoğu Anadolu 19 Karadeniz Doğu Anadolu 19 Şekil 3.4. Türkiye de meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretiminin bölgelere göre dağılımı Türkiye, 2010 yılı sertifikalı meyve fidanı üretiminin illere göre dağılımı Şekil 3.5 te verilmiştir. Buna göre; Isparta ili %21.2 lik pay ile ilk sırada yer almaktadır. Bunu sırasıyla %11.1 pay ile Bursa ve %9.1 pay ile Manisa ve diğer iller takip etmektedir (Anonim, 2012). 17

33 25,0 21,2 20,0 15,0 11,1 10,0 9,1 Oran 5,0 6,1 5,3 4,6 4,4 4,3 4,1 3,9 0,0 Şekil 3.5. Türkiye de iller itibariyle meyve fidanı üretimi Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi ithalat ve ihracatı Meyve-asma fidanı ve çilek fidesinin 2010 yılı ihracatı incelendiğinde; Türkiye kg fide/fidan ithal etmiştir. Aynı dönemde, Türkiye kg fide/fidan ihracatı gerçekleştirmiş olup, bu ihracattan elde edilen döviz miktarı ise $, ithalata harcanan miktar ise $ dır (Çizelge 3.7). Elde edilen verilerde, tür bazında anaç ya da çeşit bilgisi bulunmamakla birlikte, meyve fidanı ithalat değerlerinin yüksek seviyelerde seyretmesi, yeni meyve çeşitleri üretmek için yurtdışından fidan üretim materyali ithalatındaki artıştan kaynaklanmaktadır. Türkiye de fidan-fide ihracatının ithalatını karşılama oranı oldukça düşüktür. Nitekim ihracatın ithalatı karşılama oranı 2001 yılında %41.94, 2010 yılında ise %12.00 dir. 18

34 Çizelge 3.7. Türkiye de fidan/fide ithalat ve ihracat miktarı İthalat İhracat Fidancılık sektöründe ihracatın Yıllar ithalatı Miktar (kg) İndeks Değer ($) Miktar (kg) İndeks Değer ($) karşılama oranı Kaynak: Anonim, 2012 *İndeks:2001=100 alınmıştır. Türkiye de fidan/fide ithalat ve ihracat değerleri Şekil 3.6 da verilmiştir. Buna göre; Türkiye fidan-fide ithalat ve ihracatı artış eğilimi göstermektedir. Buna karşın, meyve fidanı ihracatı, ithalata nazaran düşük seviyede artış göstermektedir (Anonim, 2012) (1.000 $) İthalat İhracat Şekil 3.6. Türkiye de fidan/fide ithalat ve ihracat değerleri Türkiye de fidan/fide ihracatının ithalatı karşılama oranı Şekil 3.7 de verilmiştir. Buna göre; fidancılık sektöründe ihracatın ithalatı karşılama oranı, 19

35 2002 yılında en yüksek seviyeye ulaşarak %48.3 olarak gerçekleşmiş ve yıllarında ise %0.1 ile en düşük seviyeye ulaşmıştır yılında ise bu oran %12.0 dir (Anonim, 2012). Oran ,9 48,3 47, ,4 0,1 0,1 13,6 10,8 11,0 12, Şekil 3.7. Türkiye de fidan/fide ihracatın ithalatı karşılama oranı 3.3. Türkiye de Meyve Fidanı ve Üretim Materyali Sertifikasyonu Türkiye de tarihli ve 5553 sayılı Tohumculuk Kanununun 6. maddesine dayanılarak hazırlanan, 2009/27277 sayılı Meyve Fidanı ve Üretim Materyali Sertifikasyonu ile Pazarlaması yönetmeliği; meyve türlerine ait fidan ve üretim materyallerinin, ismine doğru, kaliteli ve sağlıklı biçimde üretilmesi ve pazarlanmasını sağlamak amacıyla, sertifikasyon sistemi dâhilinde üretim ve pazarlanması ile ilgili usul ve esasları belirlemek için yürürlüğe girmiştir. Buna göre, meyve fidan ve üretim materyalinin sertifikalandırılabilmesi için beyanname verilmesi gerekir. Beyannamelerin düzenlenmesi ve kabul edilmesi aşağıdaki şekillerde yapılmaktadır (Resmi Gazete, 2013); a) Meyve fidan ve üretim materyali üretimlerinde beyannamelerden uygun olanı doldurulmaktadır. b) Bir nolu damızlık ünitesinde çeşit ve tohum anacı için her bitkiye, stool bed sistemindeki klon anaçları için birbirine bağlı her bir bütün için, iki ve üç nolu 20

36 damızlık ünitelerinde ve standart üretim materyali de dâhil tüm fidan parselleri için, bitki yetiştirme ruhsatına esas parseldeki üretimler için bir beyanname düzenlenmektedir. c) Beyannamelerde belirtilen çeşit ve anaç isimleri, kayıt edilip yayımlandığı şekilde yazılmaktadır. ç) Beyannameler bir ve iki nolu damızlık üniteleri için beş nüsha, üç nolu damızlık ünitesi ve standart üretim materyali/fidan da dâhil tüm fidan üretim parselleri için üç nüsha olarak düzenlenmektedir. d) Beyannameler başvuru kuruluşuna bir ve iki nolu damızlık üniteleri için 1 Ocak-31 Mart tarihleri arasında, üç nolu damızlık ünitesi ve standart üretim materyali/fidan da dâhil tüm aşamalardaki fidan parselleri için 1 Ocak-31 Mayıs tarihleri arasında verilmektedir. e) Nematod tahlili için numune alındıktan sonra fidan üretim alanında, beyannamede belirtilenin dışında herhangi bir bitki ekilememekte veya dikilememektedir. f) Bakanlık ana hizmet birimlerinin görev alanına giren faaliyetleri yürüten Bakanlık birimleri hariç olmak üzere, sadece fidan üretici belgesine sahip üreticilerin verdikleri beyannameler başvuru kuruluşu tarafından onaylanarak, üretici belgesi tarih ve sayısı beyannameye yazılmaktadır. Uygun bulunmayan beyanname başvuru kuruluşu tarafından üreticiye iade edilmektedir. g) Başvuru sırasında beyannamelere aşağıdaki belgeler eklenmektedir. 1) Sertifikasyona tabi Meyve Fidanı Üretim Beyannamesinde sertifikasyon aşaması da belirtilmek koşuluyla üretim materyaline ait sertifika ve etiket miktarını gösteren belge/faturanın başvuru kuruluşu onaylı sureti, 2) Tüm fidan üretim beyannamelerinde Bitki Yetiştirme Ruhsatı, 3) Temel ve sertifikalı üretim materyali beyannamelerinde yetkili uzman tarafından onaylı Damızlık Çeşit Tespit Raporu ve parselleri gösteren krokilerin, başvuru kuruluşu onaylı birer suretleri, 4) Bir ve iki nolu üniteler için Bakanlık tarafından verilen yetki belgesinin Bakanlık il müdürlüğü onaylı sureti. ğ) Başvuru kuruluşu tarafından kabul edilen beyannamelerin birinci nüshası başvuru kuruluşunda saklanmaktadır. İkinci nüsha parsel kontrollerinde kullanılması için Bakanlık il müdürlüğü tohumluk kontrolörlerine, üçüncü 21

37 nüsha üreticiye verilmektedir. Bir ve iki nolu damızlık üniteleri üretim materyali beyannamesinde, dördüncü nüsha TTSM ye (Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkezi Müdürlüğü), beşinci nüsha ise bitki sağlığı kontrol kuruluşuna gönderilmektedir. h) Fidan üretim beyannamelerinde belirtilen miktar, kullanılan üretim materyaline ait sertifika ve etikette belirtilen miktardan veya faturada yazılı miktardan fazla olamamaktadır. Her iki üretim materyali kaynağının kullanıldığı durumlarda toplam miktar dikkate alınmaktadır. ı) Veri tabanı kayıt sistemi uygulamaya girinceye kadar, beyannamelere ait tüm bilgiler elektronik ortamda beyanname son veriliş tarihinden itibaren onbeş gün içinde başvuru kuruluşu tarafından TTSM ye gönderilmektedir. i) Sertifikasyon sürecinin herhangi bir aşamasında bilgilerin doğru olmadığının belirlenmesi halinde, başvuru kuruluşu tarafından beyannameler onaylanmış olsalar dahi iptal edilmekte, bu beyannameler sonucunda düzenlenen kontrol raporuna sertifikalandırma yapılmamakta, verilen sertifika ve etiketler iptal edilmektedir. Söz konusu kanunun 9. Maddesi gereğince, meyve fidanında olması gereken asgari standartlar ise aşağıda belirtilmiştir (Resmi Gazete, 2013): a) Fidanda aşırı güneş yanıklığı, donma ve kuruma belirtileri, aşı yerinde tırnak kalıntısı ve aşırı şişkinlikler, tüplü fidan dışındakilerde gözler sürmüş olmamalıdır. b) Ana kök, yan kökler ve saçak kökler yeterince gelişmiş, sağlıklı ve canlı, aşı yeri iyi kaynamış ve toprak seviyesinden türe bağlı olarak uygun yükseklikte aşılanmış olmalıdır. c) Her türden fidanlar, türüne özgü bir şekilde gelişmiş olmalı, yaprak ve dal oluşumu, kabuk yapısı, rengi ve kök yapısı ile ilgili olarak çeşidin botanik bakımından özelliklerini taşımalıdır. ç) Zeytin fidanı hariç aşılı yumuşak ve sert çekirdekli meyve fidanlarında fidanın çapı aşı yerinin 5 cm yukarısından, fidan boyu kök boğazından itibaren en üstteki dalın ucuna kadar olan yükseklik olarak ölçülür. Sertifikalandırma için aşılı fidanlarda çap, en az 10 mm, boy ise en az 80 cm olmalıdır. Zeytin ve aşısız fidanlarda çap en az 5 mm, boy ise yeterince gelişmiş olmalıdır. 22

38 d) Tüplü meyve fidanlarında fidanın yeterince köklenmiş ve aşılı ise aşı sürgününün sağlıklı en az 30 cm olması zorunludur. e) Fidanların ambalajlanması, fidanın kök, gövde ve sürgününde bir zararlanma olmaması için uygun teknikler kullanılarak yapılmalıdır. Söz konusu kanunun 11. Maddesinde ise etiketleme ve sertifikasyon esasları belirtilmektedir. Bunlar (Resmi Gazete, 2013); 1- Üretici, fidanlar için en son düzenlenen parsel kontrol raporunun asıl nüshası ile etiket ve sertifika talep formunu, TTSM ye gönderir. Etiket talep formunda belirtilen fidan miktarı, kontrol raporunda belirtilen miktarın üzerinde olamamaktadır. 2- Üretim materyaline sertifika ve etiket düzenlenmesi için üretici Üretim Materyali Kapasite Raporu, en son düzenlenen Damızlık Kontrol Raporu ve etiket ile sertifika talep formlarını TTSM ye gönderir. Sertifika ve etiket talep formunda belirtilen miktar, üretim materyali kapasite raporu ve/veya Damızlık Parsel Kontrol Raporunda belirtilen miktardan fazla olamaz. Miktarda, üretim materyali alınma dönemine yakın tarihte düzenlenmiş olan rapor dikkate alınmaktadır. 3- Bir ve iki nolu damızlıklardan elde edilen üretim materyalleri için, bitki sağlığı kontrol kuruluşu tarafından yapılan serolojik test veya diğer testlerin sonuçlarına ait asıl belgeler veya raporlar üretici tarafından TTSM ye gönderilmeden sertifika ve etiket düzenlenmez. 4- Etiketleme ile ilgili usul ve esaslar Bakanlıkça belirlenir. 5- Etiketler, TTSM veya Bakanlık tarafından yetki verilen kuruluştan Parsel Kontrol Raporu veya Üretim Materyali Kapasite Raporu sonuçlarına göre temin edilmektedir. 6- Üretici, tüplü fidanlarda her fidana bir etiket, açık köklü meyve fidanlarında ise en fazla on fidana bir etiket olacak şekilde etiket talebinde bulunur. 23

39 Etiketlerde fidan adedi belirtilir. Fidan/üretim materyali nakilleri öncesinde üretici tarafından etiketlerin takılması mecburidir. Aşılama amaçlı en fazla 1 metre uzunluğundaki üretim materyallerinde, en fazla elli adetlik ambalajlara, tohum anaçlarında ise en fazla 100 adetlik ambalaja bir etiket bağlanarak etikette üretim materyali adedi belirtilmektedir. 7- Fidanlar sökülmemiş iseler, düzenlenen sertifika ve etiketler, veriliş yılını takip eden yılda, Bakanlık il müdürlüğünce hazırlanan bitki muayene raporuna istinaden geçerli olur. Bitki muayene raporu için üreticinin en geç 31 Mayıs tarihine kadar başvuru kuruluşuna başvurması gereklidir. Başvuru kuruluşu uzmanları, makroskobik olarak fidanlarda herhangi bir sertifikasyona tabi zararlı organizma olmamasına ve/veya fidanların 9. maddede belirtilen standartlara uygun olmasına dikkat eder. Standart fidanda ise verilen etiketler, fidanlar sökülmemiş iseler, iç karantina etmenlerinden arî ve 9. maddede belirtilen standartlara uygun iseler bir yıl daha geçerlidir. Sertifikalı fidanda da sertifika ve etiketlerin geçerliliği sadece bir yıl için uzatılmaktadır. 8- Alıcılar satın aldıkları meyve üretim materyalleri, fidanlara ait sertifika ve etiketleri, gerektiğinde yetkililere göstermek amacıyla bir yıl süre ile muhafaza etmekle yükümlüdür. 24

40 1 NOLU DAMIZLIK ÜNİTE (bitki) (çeşit sahibi/ıslahçı materyali) Ön Temel Üretim Materyali (Beyanname/Kontrol Formu/Sertifika/Etiket) Ön Temel Fidan (Beyanname/Kontrol Formu/Sertifika/Etiket) 2 NOLU DAMIZLIK ÜNİTE (bitki) (çeşit sahibi/yetkilendirilen kuruluş) Temel Üretim Materyali (Beyanname/Kontrol Formu/Sertifika/Etiket) Temel Fidan (Beyanname/Kontrol Formu/Sertifika/Etiket) 3 NOLU DAMIZLIK ÜNİTE (bitki) (üretici) Sertifikalı Üretim Materyali (Beyanname/Kontrol Formu/Sertifika/Etiket) Sertifikalı Fidan (Beyanname/Kontrol Formu/Sertifika/Etiket) MEYVE BAHÇESİ Şekil 3.8. Meyve fidanı ve üretim materyali sertifikasyon şeması Şekil 3.8 de ise Türkiye, meyve fidanı ve üretim materyali sertifikasyon şeması ve bu materyallerin kontrol aşamaları özetlenmiştir. 25

41 3.4. Türkiye de Meyve Fidanı ile İlgili Birlik 5553 sayılı Tohumculuk Kanunu nun 2006 yılında yürürlüğe girmesiyle birlikte; fidancılık sektöründe faaliyet gösteren gerçek veya tüzel kişiler tarafından oluşan üreticilerin bir araya gelerek; mesleki dayanışma ve mesleki faaliyetleri kolaylaştırmak, tohumculuk faaliyetinde bulunanların ekonomik ve sosyal haklarının korunmasını sağlamak ve mevzuatla verilen görevleri yerine getirmek amacıyla 2007 yılında FÜAB (Fidan Üreticileri Alt Birliği) kurulmuştur. Söz konusu kanunun 3. Maddesi gereğince, alt birlik tanımlanması; Faaliyet konularına göre bitki ıslahçıları, tohum sanayicileri ve üreticileri, fide üreticileri, fidan üreticileri, tohum yetiştiricileri, tohum dağıtıcıları, süs bitkileri üreticileri ve tohumculukla ilgili konularda iştigal eden gerçek veya tüzel kişiler tarafından oluşturulan, tüzel kişiliğe sahip, kamu kurumu niteliğinde meslek kuruluşudur şeklindedir. İlgili kanunun 18. Maddesinde ise alt birliğin görevleri tanımlanmıştır. Bunlar (Resmi Gazete, 2013) ; a) Üyeleri arasında iletişim ve dayanışma sağlamak. b) Üyelerinin ve tohumculuk sektöründe faaliyet gösteren kişilerin, meslekî bilgi ve görgülerini geliştirmek üzere konferans, panel, kurs, seminer ve benzeri eğitim faaliyetlerinde bulunmak, kitap ve süreli yayınlar hazırlamak veya hazırlatmak. c) Faaliyet gösterdikleri tohumculuk alt sektörünün geliştirilmesi için konuları ile ilgili yatırım yapmak, inceleme ve araştırma yapmak veya yaptırmak ve raporlar düzenlemek. d) Tohumculuk sektörüyle ilgili kararların oluşmasına yardım etmek üzere öneriler ve raporlar hazırlamak ve bunları Birliğe sunmak. e) Birliğe üye olarak ülke tohumculuğunun gelişmesine katkı sağlamak. f) Mevzuatla verilecek görevleri yerine getirmek. FÜAB ın Türkiye fidancılık sektöründeki işlevleri aşağıda özetlenmiştir. Bunlar; (i) Meyve üretiminde gerekli olan, fidanların gerektiği şekilde üretilebilmesini sağlamak, 26

42 (ii) (iii) (iv) Fidancılık sektöründeki teknolojik gelişmeleri takip ederek bu gelişmelerin uygulanmasını sağlamak, İstikrarlı bir şekilde sektörün gelişebilmesine katkıda bulunmak, Fidan üreticilerine, kaliteli, sağlıklı, iç ve dış piyasaların taleplerine yönelik olan, uygun cins ve özelliklerde fidan yetiştirebilmeleri ve pazarlayabilmeleri için gerekli tüm altyapı ve girdileri sağlamaktır (FÜAB, 2014). 27

43 4. MATERYAL VE YÖNTEM 4.1. Materyal Araştırma alanı olarak Türkiye de sertifikalı ılıman iklim meyve türleri fidan üretiminin yoğun olarak yapıldığı Isparta ili seçilmiştir. Çalışmada sertifikalı fidan üretimi yapan; Isparta Merkez, Eğirdir, Gelendost, Yalvaç, Atabey, Gönen, Senirkent, Uluborlu, Şarkîkaraağaç ilçeleri ile Burdur ilinin Bucak ve Ağlasun ilçelerinde faaliyet gösteren, 2 kamu, 20 özel ve 53 kooperatif ortağı işletme olmak üzere toplam 75 işletme araştırma kapsamında yer almıştır. Sertifikalı üretimde bulunan fidan işletmelerinin kayıtları T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Isparta İl Müdürlüğünden temin edilmiştir. Araştırmanın ana materyalini oluşturan birincil veriler, bölgede faaliyet gösteren sertifikalı meyve fidanı üreten işletmelerden, anket yöntemiyle elde edilmiştir. Araştırma ile ilgili ikincil veriler ise FAO, TUİK, T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve kuruma bağlı kuruluşlardan temin edilmiştir. Meyve fidanı üreten işletmelerle yapılan anket çalışması 2012 üretim dönemini kapsamaktadır. Veriler Ocak-Mart 2013 tarihleri arasında elde edilmiştir Yöntem İşletmelerin seçiminde uygulanan metot T.C Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Isparta İl Müdürlüğü kayıtlarından elde edilen bilgilere göre, bölgede 75 adet sertifikalı meyve fidanı üretiminde faaliyet gösteren işletme bulunmaktadır. Bu işletmelerden tam sayım yöntemi ile veri temin edilmeye çalışılmıştır. Ancak bazı işletmelerin üretim faaliyetlerini durdurmaları, bazılarının da bilgi vermek istememelerinden dolayı 50 işletmeden anket yöntemi ile yüz yüze görüşme yapılarak, veri temin edilebilmiştir. 28

44 İşletmelerin analizinde kullanılan yöntemler İşletme büyüklüklerine göre sınıflandırma ölçütlerinden biri de üretim değeridir. Olumsuz hava koşulları dolayısıyla meydana gelen üretim dalgalanmaları istisna olarak kabul edilirse, üretim miktarı tarımsal işletmelerin sınıflandırılmasında iyi bir büyüklük ölçütüdür. Çünkü üretim hacmi, kullanılan üretim kaynakları (sermaye, işgücü, arazi) ile doğrudan ilgilidir (Açıl ve Demirci, 1984). Bu çalışmada da işletme büyüklüklerinin sınıflandırılmasında, sertifikalı meyve fidanı üretim sayıları dikkate alınmıştır. Buna göre işletmeler fidan üretim sayılarına göre; I. grupta yer alan işletmeler adet, II. grupta yer alan işletmeler adet, III. grupta yer alan işletmeler ise ve üzeri üretim adedi olmak üzere üç gruba ayrılarak incelenmiştir. Görüşülen işletmelerin gruplara göre dağılımı ise; I. grupta 38, II. grupta 7, III. grupta 5 işletme şeklindedir. Ana kitleyi oluşturan her meyve fidanı işletmesine bir anket formu uygulanmıştır. İşletmeler ile kişisel görüşme ile doldurulan anket formlarından elde edilen veriler yardımıyla, işletmelerin hukuki yapıları, kuruluş tarihleri, fidancılık dışında faaliyet alanları ortaya konulmuştur. Anket formunda, işletme sahiplerinin eğitim durumlarını, işgücünü değerlendirme şekillerini, işletme arazisi kullanım durumlarını, meyve fidanı üretim alanlarını, yetiştirilen meyve fidanı çeşitlerini, kullandıkları anaç, kalem, damızlık materyallerini, üretim-hasat ile ilgili karşılaştıkları sorunları, meyve fidanı üretim faaliyeti ile ilgili ayrıntılı bilgi almayı amaçlayan sorulara yer verilmiştir. Ayrıca, işletmelerin pazarlama yapısını irdelemeye yönelik sorular da yöneltilmiştir. Çalışmadaki anket formunda yer alan sorularda açık uçlu, kapalı uçlu, iki seçenekli, çok seçenekli ile beşli likert ölçekli sorular bulunmaktadır. Tam sayım yöntemiyle işletmelerde doldurulan anketler ayrı ayrı gözden geçirilerek, gerekli hesaplamalar yapılmıştır. Daha sonra veritabanına 29

45 aktarılan birincil veriler, elektronik ortamda çeşitli istatistik yazılımları kullanılarak analiz edilmiştir. Verilerin analizinde uygun nitel veriler için kikare analizi, nicel veriler için varyans analizi yapılmıştır. Fidan üretimi yapan işletmelerin genel yapısal özelliklerinin değerlendirilmesinde; işletmelerin arazi varlığı ve kullanım durumu, işletmecilerin yaşı, eğitim durumu, işgücü kullanımı gibi göstergeler incelenmiştir. Sermaye, toprağı bir çiftlik, bir işletme haline getiren ve çiftliği işleten tüm donatımlardır. İşletmelerde sermaye fonksiyonlarına göre yapılan sınıflandırmada işletme bilançolarının aktifini; çiftlik ve işletme sermayesi, pasifini ise; yabancı ve öz sermaye oluşturmaktadır (Açıl, 1980). İşletmenin toprak sermayesi hesaplanırken, işletmelerin aynı bazda karşılaştırmaların yapılabilmesi için işletme kira ve borçtan arınmış olarak kabul edilerek kira ve ortakçılıkla tutulan arazinin değeri aktifte gösterildiği gibi pasifte de gösterilmiştir. Toprak sermayesinin tespitinde ise bölgede geçerli olan arazi alım-satım bedelleri esas alınmıştır. Bina sermayesini değerlendirmede, işletmelerden elde edilen bilgilerden hareket edilmiştir. Alet-makine sermayesi, yeni olanlarda satın alma bedelleri, eski olanlarda ise yarayışlılık durumlarına göre alım-satım değeri üzerinden kıymetlendirilmiştir. Malzeme ve mühimmat sermayesi, dışarıdan satın alanlar için satın alma bedeline göre, işletmelerde üretilenler içinse çiftlik avlusu fiyatına göre kıymetlendirilmiştir. İşletmenin para mevcudu, alacakları ve borçları saptanırken işletmecinin beyanı esas alınmıştır. 30

46 Fidan üretimi yapan işletmeler, farklı üretim kollarında da faaliyet göstermektedirler. Bu nedenden dolayı araştırma kapsamında yer alan işletmelerin masraf kalemlerinin hesaplanmasında kısmi bütçe analizi yöntemi kullanılmıştır. Fidan yetiştiriciliği yapan işletmelerde masraflar; değişken ve sabit masraflar olarak iki ana kategoride incelenmiştir. Meyve fidanı üretiminin ekonomik sonuçlarının değerlendirilmesinde ise bu üretim faaliyetine ait masraflar; değişken ve sabit üretim masrafları olarak incelenerek çizelgede belirtilmiştir (Çizelge 4.1). Çizelge 4.1. Fidan üreten işletmelerin değişken ve sabit masraf unsurları Değişken Masraflar Sabit Masraflar Üretim materyali Tesis masrafları faizi (%5) Gübreleme Sabit sermayenin amortismanı (makine, bina, fidan tesis, arazi ıslahı) Zirai mücadele Bina tamir bakım masrafları (envanter değerinin %2.5'i) Sulama Belge ve aidatlar (fidan üretici belgesi, FÜAB yıllık aidatı, muayene ücreti) Geçici işgücü ücreti Vergi (makine, emlak, arazi) Makine kirası Daimi-Aile işgücü ücretleri Alet ve makinelerin tamir ve bakımı (alet ve makine envanter değerinin %5'i) Kira ve ortakçılık payı Nakliye ve pazarlama Borç faizi (kredi faizleri %5) Fidan sertifikasyon, etiket ve kontrol ücreti Çıplak arazi değeri kıymeti (%5) Döner sermaye faizi (DM nin %5 i) Genel idare giderleri (DM nin %3'ü) Ekonomik karakterleri bakımından masraf unsurları ikiye ayrılmaktadır. Bunlardan ilki, üretimin kapasitesine bağlı olmayan sabit masraflar (kira, sigorta, amortisman, mühendis, ustabaşı, ressam ve diğer daimi memurların maaşları, faiz vb.) ikincisi ise, üretim hacmine göre azalıp, çoğalan, yani değişken masraflardır (Açıl, 1977). Masraflar, niteliklerinden dolayı tek bir üretim faaliyetine ya da bir üretim grubuna dâhil olabileceğinden, kısmi bütçe analizi yapılabilmesi için işletmenin tüm masraflarıyla, hesaplanacak olan ürünün masraflarının ayırt edilmesi gereklidir. 31

47 Sabit masrafların birçoğunda bu ayırt edilebilme özelliği bulunmamaktadır. Dolayısıyla işletmede fidancılık faaliyetinin öz sermayenin faiz karşılığının, amortisman, bina tamir bakım gibi kalemlerin hesabında, işletmelerin fidancılık faaliyetinden elde edilen GSÜD nin payı dikkate alınmış ve müşterek sabit masraf unsurları bu pay ile çarpılarak hesaplamalar yapılmıştır. İncelenen işletmelerde eğer sadece fidan (mono kültür) yetiştiriliyorsa, bu durumda bina sermayesine ait sabit masraf unsurlarının tamamı bu üretim faaliyetine yüklenebilmektedir. Ancak işletmelerde fidan üretimi dışında diğer ürünlerin de yetiştirildiği durumlarda (polikültür), her bir ürünün bina sermayesi için hesaplanacak bu sabit masraflardan ne kadar pay alacağı sorunuyla karşılaşılmaktadır. Maliyet muhasebesi tutulmayan işletmelerde bunun belirlenebilmesi için bina sermayesine ait tamir-bakım, faiz, sigorta, emlak vergisi ve amortisman masrafları bu sermaye unsurundan yararlanan ürünlere, yararlanma oranında dağıtılabilmektedir. Yararlanma oranı sağlıklı bir biçimde belirlenemiyorsa, bu masraflar pratik olarak ürünlerin GSÜD ye veya ekim alanı genişliklerine göre dağıtılabilir (Kıral vd., 1999). Yetiştirilen meyve fidanı üretimi maliyet formlarının doldurulmasında işletmelerde üretim faaliyetleri için harcanan işgücü ve çeki gücü istekleri, girdi kullanım düzeyleri, üretim miktarları, ürün ve girdi fiyatları ile ilgili veriler esas alınmıştır. Maliyet çizelgelerinde işgücü kullanımı saat olarak verilmiştir. Üretim maliyetlerinde yer alan işçilik masrafları, yörede geçerli olan işgücü ücretleri esas alınmıştır. İşletmelerde girdi kullanımının analizinde fiilen kullanılan kimyasal gübre, ilaç, tohum için ödenen bedeller esas alınmıştır. Çeki gücü masraflarının hesaplanmasında yerel birim makine kirası fiyatları esas alınmış ve makine sürücüsünün ücreti, uygulamadaki genel eğilimler nedeniyle makine ücretlerine dâhil edilmiştir. Araştırmada üretim faaliyetlerinde kullanıldığı tespit edilen aile işgücü ücret karşılıkları, yörelerde geçerli ortalama işgücü ücret düzeyleri esas alınmıştır. 32

48 Genel idare giderleri, değişen masraflar toplamının %3 ü alınarak hesaplanmıştır. Döner sermaye faizi hesaplamasında, T.C. Ziraat Bankasının ilgili dönemdeki tarımsal kredi faiz oranının (2012 yılı itibariyle %10) 1/2 si dikkate alınmıştır. Zirai faaliyetlerde döner sermaye harcamaları faiz hesaplaması için genellikle %5-7, sabit kıymetler ve diğer demirbaşlar için ise %5 faiz uygulanmaktadır. Doğru-hat amortisman metodu kullanıldığı zaman, sabit kuvvetin ömrü boyunca ortalama yatırım miktarı, o sabit kıymet maliyetinin yarısına eşit olmakta ve bu nedenden dolayı amortismana tabi demirbaşların faizi hesaplanırken yarı değerleri esas alınmaktadır (Açıl, 1977). Sabit sermaye unsurları, işletmenin aktifleri içinde çok büyük bir paya sahip olduğundan, bunların faiz masraflarının hesaplanması büyük önem taşımaktadır. Amortisman hesabında doğrusal bir yöntem uygulandığı zaman sabit sermaye unsurlarının ekonomik ömürleri boyunca ortalama yatırım tutarı, söz konusu sermaye unsurlarının maliyetin yarısına eşit olmaktadır. Bu nedenle amortismana tabi sabit sermaye unsurlarının yarı değeri üzerinde faiz hesabı yapılmaktadır (Kıral vd, 1999). İşletmelerde fidancılık üretim faaliyetinin başarı düzeylerinin değerlendirilmesi için, birim alana faaliyetlerin kârlılık düzeyleri ortaya konulmuştur. Sertifikalı meyve fidanı üretim faaliyetinde maliyet, bir dekara ortalama üretim girdileri kullanım düzeyleri gösterebilecek şekilde düzenlenerek, birim alana brüt ve net kâr düzeyleri ortaya konulmuştur. Üreticilerin fiilen yaptıkları masraflara, sabit giderler (tamir ve bakım, faiz, genel idare gideri, kira veya kira karşılık gibi), öz sermaye faiz karşılığı eklenerek, toplam üretim masrafları ve birim ürün maliyetleri hesaplanmıştır (Kıral vd., 1999). Meyve fidanının birim alana brüt, mutlak ve nisbi kârların hesaplanmasında; Brüt Kâr = Gayrisafi üretim değeri - Değişken masraflar 33

49 Mutlak (Net) Kâr = Gayrisafi üretim değeri - Üretim masrafları Nisbi (Oransal) Kâr = Gayrisafi üretim değeri / Üretim masrafları formülleri kullanılmıştır (Erkuş, 1979; Açıl ve Demirci, 1984; Rehber, 1993; Erkuş vd., 1995; Kıral vd., 1999). Amortisman hesaplamasında Maliye Bakanlığınca belirlenen amortisman oranları kullanılmıştır. Buna göre; binalar ve belirli bir kısmı işyeri olarak kullanılan meskenler için (beton, kargir, demir, çelik yapılar) %2 si, traktörler ve ekipmanları için %20 si, ilaçlama makineleri için %12.5 i, sulama tesisi için %6.66 sı, otomobil, otobüs, minibüs, kamyon gibi araçlar için %20 si, forkliftler ve diğer kendinden hareketli yük arabaları için %25 i alınarak gerekli hesaplamalar yapılmıştır (Maliye Bakanlığı, 2013). Tarımsal yapıların tamir masrafının hesaplanmasında; inşa kıymetinin %1.5-2 si, bakım masrafının hesaplanmasında %1-2 si alınarak gerekli hesaplamalar yapılmıştır (Açıl, 1980; Erkuş vd., 1995; Rehber, 2012). 34

50 5. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 5.1. İşletmelerin Genel Yapısı İncelenen işletmelerin hukuki statüsü İşletme; ekonomik değer taşıyan mal ya da hizmetin üretildiği veya pazarlandığı ya da her iki eylemin birlikte yapıldığı birimler, kuruluşlardır. Hukuki yapılarına göre işletmeler üç ana grupta incelenmektedir. Bunlar; şahıs işletmeleri, sermaye işletmeleri ve kooperatiflerdir (Sabuncuoğlu ve Tokol, 2001). Görüşülen 50 fidan işletmesinin hukuki statülerine göre yapısı incelendiğinde; %14.00 ü sermaye şirketi, %18.00 i şahıs şirketi, %4.00 ü kamu işletmesi, %64.00 ü ise kooperatif işletme ortaklarından meydana gelmektedir (Çizelge 5.1). Çizelge 5.1. İncelenen işletmelerin hukuki yapıları İşletme türleri I. grup II. grup III. grup Toplam N % N % N % N % Şahıs şirketi Kamu işletmesi Sermaye şirketi Kooperatif işletme ortağı Toplam Fidan üreten işletme grupları hukuki statülerine göre değerlendirildiğinde; I. grupta 31 kooperatif ortağı, 5 şahıs işletmesi, 1 kamu işletmesi ve 1 sermaye şirketi, II. grupta 1 sermaye şirketi, 1 kamu işletmesi, 4 şahıs şirketi ve 1 kooperatif ortağı, III. grupta ise 5 sermaye şirketi yer almaktadır İncelenen işletmelerin faaliyet gösterdikleri alanlar Fidan üretimi yapan işletmeler, fidancılığın yanında farklı ticari alanlarda da faaliyet göstermektedirler. İşletmelerin faaliyet gösterdikleri alanlar Çizelge 5.2 de verilmiştir. Görüşülen işletmelerin faaliyet alanları değerlendirildiğinde; 35

51 işletmelerin gelirlerinin %33.08 i fidancılık, %3.98 i zirai ilaç ve gübre satışı, %1.30 u soğuk hava depoculuğu, %44.20 si tarım ürünleri satışı, %2.40 ı tarım ürünleri ticareti, %14.10 u esnaf ve %0.60 ı ise tarım danışmanlığı şeklindedir. İşletme gruplarına göre; I. grup işletmelerde tarım ürünleri satışı, II. ve III. grup işletmelerde ise fidancılık faaliyeti ağırlıktadır. Çizelge 5.2. İşletmelerin faaliyet gösterdikleri alanlar ve toplam gelir içindeki dağılımları İşletmelerin faaliyet alanları I. grup II. grup III. grup İO Oran Fidancılık Zirai ilaç ve gübre satışı Soğuk hava deposu Tarım ürünleri satışı Tarım ürünleri ticareti Esnaf Tarım danışmanı Toplam gelir İşletmelerin faaliyet alanlarından; soğuk hava deposu işletmeciliği (p=0.03), tarım ürünleri satışı (p=0.02) ve tarım ürünleri ticareti (p=0.001) ile işletme grupları p<0.05 değerine göre istatistikî olarak ilişki bulunmaktadır. Fidancılık (p=0.057), zirai ilaç ve gübre satışı (p=0.08), esnaf (p=0.752) ve tarım danışmanlığı (p=0.859) ile işletme grupları arasında istatistikî bir ilişki yoktur (p<0.05) İşletmecilerin eğitim durumu İşletme yöneticilerinin kişisel nitelikleri, sosyal özellikleri işletmelerin yönetim biçimi, organizasyonu, teknolojik yeniliklerin benimsenmesi ve uygulanması gibi bütün işletme faktörleri üzerinde etkilidir (Hazneci, 2007). İncelenen tarım işletmelerinin faaliyet alanları, yapılan işin niteliği nedeniyle, işletmecilerin eğitim düzeylerinin bilinmesi gelirler, üretim için geliştirilecek stratejiler açısından önemlidir. 36

52 İncelenen sertifikalı meyve fidanı üretimi yapan işletmecilerin eğitim durumları, Çizelge 5.3 te verilmiştir. Buna göre işletmecilerin %50.00 si ilkokul, %18.00 i ortaokul, %10.00 u lise, %4.00 ü yüksekokul, %10.00 u lisans, %6.00 sı yüksek lisans, %2.00 si doktora mezunudur. Ergun vd. (2000) çalışmalarında, fidan işletmecilerinin ilkokul düzeyinin üstünde bir eğitime sahip olduğunu saptamışlardır. Saydam (2010) ise İzmir örneğinde görüştükleri üreticilerin eğitim düzeylerinin genellikle ilköğretim (5 yıl) seviyesinde olduğunu, kooperatif ortağı üreticilerde önlisans ve lisans eğitimi almış olanların da bulunduğunu tespit etmiş ve işletmecilerin eğitime açık olduklarını belirlemiştir. Daha önceden yapılan bu araştırma bulguları ile çalışma sonuçları karşılaştırıldığında, benzer sonuçlar tespit edilmiştir. Çizelge 5.3. İşletmecilerin eğitim durumu Eğitim durumu I. grup II. grup III. grup Toplam N % N % N % N % İlkokul Ortaokul Lise Yüksekokul Lisans Yüksek lisans Doktora Toplam İşletmecilerin eğitim durumları gruplara göre değerlendirildiğinde; I. grupta ilkokul mezunu, II. grupta ilkokul, yüksekokul ve yüksek lisans mezunu, III. grupta ise lisans mezunları ağırlıktadır İşletmecilerin yaşları ve ticari deneyim süreleri İncelenen işletmelerde görüşülen bireylerin yaş ortalamaları ve yaş grupları Çizelge 5.4 te verilmiştir. İşletmelerdeki bireylerin yaş ortalaması dir. Ergun vd. (2000) çalışmalarında, fidan işletmecilerinin ortalama 45.4 yaşında olduklarını hesaplamışlardır. 37

53 Saydam (2010) çalışmasında, kooperatif ortağı olan fidan üreticilerinin yaşlarının aralığında değiştiğini ve işletmecilerin %41.38 inin yaş aralığında olduğunu, kooperatif ortağı olmayan fidan üreticilerinin yaş dağılımı ise arasında değiştiğini, işletmecilerin %62.50 sinin yaş aralığında olduklarını saptamıştır. Kooperatif ortağı üreticilerin ortalama yaş yıl iken, ortak olmayan üreticilerin yaş ortalaması yıl olarak tespit etmiştir. Mersin, Hatay, Adana, Antakya illerinde yapılan araştırmada üreticilerin yaş ortalaması 42 yıl olarak saptanmıştır (Demirtaş, 2005). Konu ile ilgili yapılan araştırmaların bulguları ile çalışma sonuçları karşılaştırıldığında, benzer sonuçlar elde edilmiştir. Çizelge 5.4. İşletme gruplarına göre işletmecilerin yaşları Yaş grupları (yıl) İşletme grupları Toplam İO N I. grup II. grup III. grup Toplam Oran I. grup 2,63 23,68 15,79 23,68 34,21 100,00 II. grup 14,29 14,29 28,57 28,57 14,29 100,00 III. grup 20,00 20,00 20,00 20,00 20,00 100,00 Toplam 6,00 22,00 18,00 24,00 30,00 100,00 Ele alınan bölgede görüşülen işletmelerde ticari olarak meyve fidanı üretimine başlama yılları Çizelge 5.5 de verilmiştir. Kuruluş yıllarına göre işletmeler incelendiğinde; en deneyimli işletmeler II. grupta yer almaktadır. Meyve fidanı üretiminde, daha yeni kuruluş tarihi olan işletmeler ise I. ve III. grupta bulunmaktadır. Ergun vd. (2000) çalışmalarında, fidan işletmecilerinin aile genişliğinin 6.3 kişi ve yıllık deneyimle fidan üretimi gerçekleştirilmekte olduklarını hesaplamışlardır. Ergun vd. (2000) nin yaptıkları araştırmalarının bulguları ile bu çalışma sonuçları benzer sonuçlar göstermektedir. 38

54 Saydam (2010) İzmir İlindeki çalışmasında, kooperatif ortağı olan fidan üreticilerinin deneyim süreleri ise, bu çalışmadaki işletmelerden daha fazladır. Çizelge 5.5. İşletme gruplarına göre işletmecilerin deneyim süreleri Yıllar I. grup II. grup III. grup Toplam N Toplam İO (Yıl) İşletmecilerin asıl meslekleri Fidan işletmesi sahiplerinin asıl meslekleri değerlendirildiğinde; %58.00 i çiftçi, %14.00 ü ziraat mühendisi, %2.00 si akademisyen, %22.00 si esnaf, %4.00 ü ise ziraat teknikeridir (Çizelge 5.6). Çizelge 5.6. İşletmecilerin asıl mesleği Meslekler I. grup II. grup III. grup Toplam N % N % N % N % Çiftçi Ziraat mühendisi Akademisyen Esnaf Ziraat teknikeri Toplam

55 İşletmecilerin asıl mesleği gruplara göre değerlendirildiğinde; I. grupta çiftçi, II. grupta ziraat mühendisi, esnaf ve ziraat teknikeri, III. grupta ise ziraat mühendisi ağırlıktadır. Saydam (2010) çalışmasında ise kooperatife ortak üreticilerin %27.59 u fidan üretimi dışında herhangi bir gelir getiren işlerinin olmadığını, %72.41 inin ise fidancılığın yanında diğer işkollarında da faaliyette bulunduklarını saptamıştır İşletmelerin arazi mülkiyeti ve kullanım şekilleri Arazi, tarımsal faaliyette vazgeçilmeyen bir üretim aracıdır. Çünkü tarımda arazi üretimin hem kuruluş yerini hem de üretimin bizzat yapıldığı yeri teşkil etmektedir (Açıl, 1980). İncelenen işletmelerde arazi varlığı, mülk ile kira arazilerinden oluşmaktadır. Fidan işletmelerinde ortakçılığa rastlanılmamıştır. İşletme gruplarına göre arazi varlığı değerlendirildiğinde; I. grubun %84.92 si, II. grubun %97.61 i ve III. grubun ise %96.93 ü mülk araziden oluşmaktadır. İşletmeler ortalamasına göre mülk arazi varlığı da, kira arazi varlığı da ve toplam arazi varlığı ise da dır (Çizelge 5.7). Ergun vd. (2002) çalışmalarında, kamu kuruluşu işletmelerde toplam işletme arazisinin %92.7 si öz mülk, %7.3 ü kiralık arazilerden oluştuğunu ve bu işletmelerde ortakçılık veya sözleşmeli üretim yapılmamakta olduğunu tespit etmişlerdir. Özel sektör fidan işletmelerinde ise kiralık araziler %30.3 gibi oldukça yüksek düzeyde olduğunu saptamışlardır. Saydam (2010) çalışmasında, kooperatif ortağı üreticilerin %17.24 ünün, ortak olmayan üreticilerin ise %33.33 ünün arazi mülkiyetlerinin kendilerine ait olduğunu; kooperatif ortağı üreticilerin %17.24 ü kiralık arazi kullanırken, %65.52 si hem kendi arazilerinde, hem de kiraladıkları arazilerde üretim yapmaktadırlar. Kooperatife ortak olmayan üreticilerin ise, %46.67 si kiralık arazi kullanırken, %20.00 si hem kendi hem de kiralık arazileri kullanmakta olduklarını saptamıştır. 40

56 Gerek Saydam (2010) ve gerekse Ergun vd. (2000) nin yaptıkları araştırmalarının bulguları ile bu çalışma sonuçları farklılıklar göstermektedir. Nitekim bu çalışmada, mülk arazi oranı daha yüksek, kiracılık payı daha düşük bulunmuştur. Çizelge 5.7. İşletmelerin arazi mülkiyet durumları Mülk arazi Kira arazi Toplam arazi İşletme grupları Miktar (da) Oran Miktar (da) Oran Miktar (da) Oran I. grup II. grup III. grup İO İşletmelerin arazi mülkiyet durumları ile işletme grupları arasında p<0.05 değerlerine göre istatistikî olarak ilişki vardır (p=0.039). İşletmeler, arazi kullanım şekillerine göre incelendiğinde; anaç ve damızlık parseli da, fidan parseli da, meyve arazisi da, tarla arazisi da diğer araziler ise da dır. İşletmelerin toplam arazi varlığı da dır (Çizelge 5.8). Yıldırım ve Koyuncu (2005) çalışmalarında 2 kamu, 24 özel fidan işletmesi ile görüşmüşler, kamu sektöründe toplam 100 da alanda, özel sektör işletmelerinde ise da arasında fidan alanının bulunduğunu saptamışlardır. Bu fidanlıklarda kullanılan arazinin kiralandığı ve üretimin çoğunlukla aile işletmeciliği şeklinde yapıldığı belirlemişlerdir. Koyuncu vd. (2000), Isparta fidancılığı üzerine yaptıkları diğer bir araştırmada ise, kamu ve özel sektöre ait fidanlıklarda türler bazında fidan üretim değerlerini belirlemişler ve kamu fidan üretiminin adet, özel sektör fidan üretiminin ise adet olduğunu saptamışlardır. Ergun vd. (2000) ise inceledikleri kamu kuruluşu işletmelerinde ortalama işletme arazisinin dekar olduğunu, bunun %17.6 sını (176 da) meyve fidanı üretimine tahsis edildiğini, özel sektör fidan işletmelerinde ise ortalama 41

57 işletme arazisinin 40.9 dekar olduğunu, bunun %33 ünü (13.5 da) fidan üretimine ayrıldığını saptamışlardır. Saydam (2010) da İzmir yöresinde gerçekleştirdiği çalışmasında, genellikle işletme arazilerinin 25 da ın altında olduğunu saptamıştır. Daha önceden yapılan araştırmaların bulguları ile bu çalışma sonuçları karşılaştırıldığında, işletmelerin fidan üretim alanı genişliklerinde artış gözlemlenmiştir. Bunun yanında, bölgede klon anacı kullanma potansiyelinin arttığı ve özel sektörün fidan üretimindeki payının oldukça önem kazandığı söylenebilir. Çizelge 5.8. İşletmelerin arazi kullanım şekilleri İşletme grupları Anaç-damızlık parseli Fidan parseli Meyve arazisi Tarla arazisi Diğer arazi Toplam arazi Alan (da) I. grup II. grup III. grup İO Oran I. grup II. grup III. grup İO İşletmelerde anaç-damızlık parseli (p=0.000), fidan parseli (p=0.000), meyve arazisi (p=0.002) ve diğer arazi (p=0.008) ile işletme grupları arasında (p<0.05 ve p<0.01 anlamlılık düzeylerinde) ilişki vardır. İşletmelerde tarla arazisi (p=0.812) ile işletme grupları arasında istatistikî olarak ilişki yoktur. Yapıcı (1992) ya göre fidanların sıra arası ve sıra üzeri mesafe, fidanın türüne göre değişiklik arz eder. Şeftali, erik, kayısı gibi fazla yandal yapan meyve türlerinde sıra arası cm; elma armut, mahlep, kuş kirazı ve dut gibi tek sürgün üzerine büyüyen türlerde ise cm olmalıdır. Araştırma sahasında görüşülen işletmelerdeki fidanlıklarda ise, genel olarak sıra arası mesafe 80 cm, sıra üzeri mesafe ise 20 cm olarak belirlenmiştir. 42

58 Sıra üzeri dikimde, damlatıcılar arasındaki mesafe baz alınarak yapılmaktadır. Sıra arası dikim mesafesi ise tarım alet-makinelerinin geçişini ve işleyişi kolaylaştırmak için genellikle 80 cm olarak belirlenmektedir İşletmelerde üretilen fidan çeşitleri Ele alınan işletmelerde üretilen fidanların türlerine göre adet ve oranları Çizelge 5.9 da verilmiştir. İncelenen işletme gruplarında, en çok üretimi yapılan sertifikalı meyve fidanını türü elmadır (%81.03). Bunu sırasıyla; kiraz, şeftali-nektarın ve erik takip etmektedir. İşletme gruplarına göre fidan üretimi; I. grupta adet, II. grupta adet ve III. grupta adettir. İşletmeler ortalamasında, toplam fidan üretimi ise adettir. Çizelge 5.9. İşletmelerde üretilen fidan çeşitleri I. grup II. grup III. grup İO Türler Sayı (adet) Oran Sayı (adet) Oran Sayı (adet) Oran Sayı (adet) Oran Armut Ayva Badem Ceviz Elma Erik Kayısı Kiraz Şeftali Diğer Ortalama İşletmelerde üretilen fidan çeşitlerinden; armut (p=0.001), badem (p=0.001), elma (p=0.000), erik (p=0.000), kayısı (p=0.000), kiraz (p=0.000) ve şeftali (p=0.003) ile işletme grupları arasında (p<0.01 ve p<0.05 anlamlılık düzeylerinde) istatistikî olarak farklılıklar söz konusudur. Ele alınan işletmelerde üretilen fidan çeşitlerinden; ayva (p=0.018) ile işletme grupları arasında (p<0.05 anlamlılık düzeyinde) istatistikî olarak fark bulunmaktadır. 43

59 Ceviz (p=0.268) ve diğer fidan çeşitleriyle (p=0.502) işletme grupları arasında istatistikî olarak ilişki yoktur. Yıldırım ve Koyuncu (2005) çalışmalarında fidancıların meyve türleri arasında elma toplam üretimin %57 lik bölümünü oluşturmakta iken, bunu %16 pay ile kiraz ve %10 pay ile şeftali+nektarın grubu takip etmekte olduğunu saptamışlardır. Daha önceden yapılan araştırmaların bulguları ile bu çalışma sonuçları karşılaştırıldığında, bölgede meyve türleri arasında elmanın üretim payını artırdığı söylenebilir İşletmelerin Sermaye Yapısı Mal ve hizmet üretimi için emek, sermaye, toprak ve girişimci olarak belirlenen dört ana üretim faktörü gereklidir. Bu faktörlerden biri olan ve günümüzde önemi giderek artan sermaye, finansman açısından bir işletmenin kurulması ve faaliyetlerini sürdürmesi için gerekli olan mal ve para olarak tanımlanabilmektedir. Ekonominin hangi kesiminde olursa olsun, sermaye kazanç elde etmek için işletmeye tahsis edilen varlıkların parasal değerleri toplamını ifade etmektedir (Işıklı vd., 1994). Sermaye, üretime katılan bütün servet unsurlarından oluşmaktadır. Sermaye işletmenin kurulabilmesi ve faaliyetlerini devam ettirebilmesi için gerekli olan bir unsurdur. Tarımda sermaye, toprağı çiftlik ya da işletme haline getiren ve çiftliği işleten bütün araç ve gereçlerdir. Tarımda sermaye karakter bakımından iki ayrı gruba ayrılmaktadır. Birinci grubu teşkil eden sermaye, tamamen ya da esas itibariyle bir insan etkisi olmadan vücuda gelmiştir. İkinci grup sermaye ise insanın fiziki ve zihinsel çalışmasının etkisiyle meydana gelmiştir (Açıl, 1980). İşletmelerin sermaye bileşenlerinin, sermayenin fonksiyonlarına göre sınıflandırılması Çizelge 5.10 da belirtilmiştir (Erkuş, 1979; Açıl ve Demirci, 1984). 44

60 Çizelge Tarım işletmelerinde sermaye yapısı Aktif Sermaye Pasif Sermaye I. Çiftlik sermayesi I. Yabancı sermaye 1.Toprak sermayesi 1.Arazi karşılığı ipotek borçları 2.Arazi ıslahı sermayesi 2.Banka ve kredi borçları 3.Bina sermayesi 3.İndi borçlar (ortakçı ve kiracı sermayesi) 4.Bitki sermayesi 4. Diğer borçlar 5.Av ve balık sermayesi II. Öz sermaye II. İşletme sermayesi A.Sabit işletme sermayesi 1.Hayvan sermayesi (canlı demirbaş) 2.Alet-makine sermayesi (ölü demirbaş) B.Döner işletme sermayesi 1.Malzeme sermayesi (ürün ve girdi stokları) 2.Para sermayesi Aktif sermaye Tarımsal işletmeye yatırılmış bütün sermaye unsurlarına aktif sermaye denilmektedir. Aktif sermayeye, kiracılık ve ortakçılıkla çalışan işletmelerde öz mülk arazilerinin yanı sıra kiracılık ve ortakçılıkla işletilen arazinin değeri de dâhil edilmektedir (Açıl, 1980). Aktif sermaye çiftlik ve işletme sermayesi olmak üzere iki gruptan oluşmaktadır. İncelenen işletmelerde aktif sermaye TL dir. İşletme gruplarına göre aktif sermaye TL ile en düşük değeri I. grup işletmelerde, en yüksek değeri ise TL ile III. grup işletmelerde bulunmaktadır (Çizelge 5.18) Çiftlik sermayesi İşletmelerde bulunan toprak ve buna bağlı değerleri ifade eden sermaye kalemidir. Bu değerler toprakla birlikte işletmenin esasını oluştururlar. Arazi sermayesi içinde ele aldığımız toprak, arazi ıslahı, bina ve bitki sermayesi çiftlik sermayesini oluşturmaktadır. Bu sermaye gruplarından toprak 45

61 sermayesi sonsuz ömre sahip olduğundan dolayı amortisman hesaplanmayan tek sermaye grubudur (Açıl ve Demirci, 1984). İncelenen işletmelerde çiftlik sermayesi TL dir. Aktif sermaye içerisinde çiftlik sermayesinin oranı %86.41 dir (Çizelge 5.18). Diğer çalışmalara göre çiftlik sermayesinin aktif sermaye toplamı içerisindeki oranı; Demirtaş (2005) %89.50, Gül (2005) %85.25, Uzun (2006) %91.58, Taşdemir (2010) %91.45 olarak hesaplanmıştır. İncelenen işletmelerdeki çiftlik sermayesinin aktif sermaye içerisindeki oranı, belirtilen çalışmalarla yakın değerdedir. Toprak sermayesi işletmenin mülk arazisi, ortakçılıkla ve kiracılıkla işlettiği arazinin kıymetlerinin toplamından oluşmaktadır (Açıl ve Demirci, 1984). Çalışmada ortakçılıkla arazi işleyen tarım işletmesine rastlanılmamıştır. İncelenen işletmelerin toprak sermayesi Çizelge 5.11 de verilmiştir. İşletmelerin toprak sermayesi TL dir. Tarım işletmelerinde toprak sermayesinin üretimde önemli bir rol oynamaktadır. Toprak sermayesi içerisinde yer alan mülk arazi sermayesi, tüm işletme gruplarında yüksek paya sahiptir. Çizelge İşletmelerde toprak sermayesi Mülk arazi Kira arazisi Toprak sermayesi İşletme grupları Değer (TL) Oran Değer (TL) Oran Değer (TL) Oran I. grup II. grup III. grup İO Toprak sermayesi ile işletme grupları arasında (p<0.05 ve p<0.01 değerlerine göre) istatistikî olarak bir ilişki vardır (p=0.000). Diğer bir ifade ile işletme grubu artıkça toprak sermayesi de artmaktadır. 46

62 Toprak sermayesi, aktif sermaye içerisinde %52.08 lik paya sahiptir (Çizelge 5.18). Diğer çalışmalarda toprak sermayesinin aktif sermaye toplamı içerisindeki payı; Gül (2005) %47.08, Uzun (2006) %54.66 olarak hesaplanmıştır. Toprağın verim yeteneğini sermaye veya işgücünün katılmasıyla, önemli şekilde yükseltilmesi veya korunabilmesine arazi ıslahı denilmektedir. Arazi ıslahı, sulama ve kurutma tesisatı, çeşitli koruma inşaatı (taşkınlara ve deniz basmasına karşı vb.), bağlarda istinat duvarı, kültür altında bulunan arazinin verimliliğini artırmak için yapılan inşaat gibi işlerdir (Erkuş vd., 1995). İncelenen işletmelerde arazi ıslahı sermayesini sulama tesisi yatırımları oluşturmaktadır. İşletmelerin arazi ıslahı sermayesi TL dir (Çizelge 5.12). Çizelge Arazi ıslahı sermayesi İşletme grupları Değer (TL) I. grup II. grup III. grup İO Arazi ıslahı sermayesi ile işletme grupları arasında (p<0.05 ve p<0.01 değerlerine göre) istatistikî olarak fark bulunmaktadır (p=0.000). Arazi ıslahı sermayesi, aktif sermaye içerisinde %0.28 lik paya sahiptir (Çizelge 5.18). Diğer çalışmalarda arazi sermayesinin aktif sermaye toplamı içerisindeki payı; Güneş (2004) %1.80, Gül (2005) %1.60 olarak belirtilmiştir. İncelenen işletmelerdeki arazi ıslahı sermayesinin aktif sermaye içerisindeki oranı, belirtilen çalışmalara göre düşük bir paya sahiptir. 47

63 Bina sermayesi, tarım işletmelerindeki insanların ve ürünlerin, canlı ve cansız demirbaşların muhafazasını sağlamaktadır. Bu sermaye grubuna işletmedeki arsalar her çeşit binalar, çiftlik avlusu ve yollar dâhildir. Bunlar içerisinde arsalar işletmeye bir masraf yüklemediği halde, diğerleri amortisman, tamir ve bakım gibi masraf kalemlerini oluşturmaktadır (Açıl, 1980). İncelenen işletmelerdeki bina sermayesini; konut, depo, hangar, idari yapı, dükkân, prefabrik yapılar ve barakalar oluşturmaktadır. İşletmelerdeki binaların geneli, betonarme ve çelik yapılardan oluşmaktadır. İşletmelerde bina sermayesi Çizelge 5.13 de verilmiştir. Bina sermayesi TL dir. Çizelge İşletmelerde bina sermayesi Bina alanı Bina sermayesi İşletme grupları Alan (m 2 ) Değer (TL) I. grup II. grup III. grup İO Bina alanı (p=0.000) ve bina sermayesi (p=0.000) ile işletme grupları arasında (p<0.05 ve p<0.01 anlam düzeyinde) istatistikî olarak bir ilişki bulunmaktadır. Bina sermayesi, aktif sermaye içerisinde %2.62 lik paya sahiptir (Çizelge 5.18). Diğer çalışmalarda bina sermayesinin aktif sermaye toplamı içerisindeki payı; Çavdar (2000) %10.22, Gül (2005) %13.37 olarak tespit edilmiştir. İncelenen işletmelerdeki bina sermayesinin aktif sermaye içerisindeki oranı, genel olarak belirtilen çalışmalara göre düşük bir paya sahiptir. 48

64 Bitki sermayesi, meyve veren ağaçlar ile henüz meyve vermeyen genç ağaçlar, aşılanmamış fidan, yaşlanmış ve meyveden kesilmiş ağaçlar, yabani meyve ağaçları ile orman ağaçlarından oluşmaktadır (Erkuş vd., 1995). Tarım işletmelerinde bitki sermayesi saptanırken, meyve ağaçlarının kıymetlendirme işi, üç ayrı yöntemle yapılabilmektedir. Bunlar; alım satım kıymetleri ortalaması, tesis masrafı kıymetine göre ve alınan ürün veya hâsılat kıymetine göre hesaplanmaktadır. Yeni dikilen fidanlarda ise, fidanın alım değeri ile toprak hazırlama ve dikim bedeli hesaplanarak bitki sermayesi tespit edilmektedir (Açıl ve Demirci, 1984). Ancak, bitki sermayesini hesaplayabilmek için bundan çıplak arazi değerinin düşülmesi gereklidir (Erkuş vd., 1995). Buna göre bu çalışmada, incelenen işletmelerde bitki sermayesi TL dir (Çizelge 5.14). Çizelge Bitki sermayesi Bitki sermayesi İşletme grupları Değer (TL) I. Grup II. Grup III. Grup İO Bitki sermayesiyle işletme grupları arasında (p<0.05 ve p<0.01 değerlerine göre) istatistikî olarak ilişki vardır (p=0.000). Bitki sermayesi, aktif sermaye içerisinde %31.43 lük paya sahiptir (Çizelge 5.18). Diğer çalışmalarda bitki sermayesinin aktif sermaye toplamı içerisindeki payı; Uzun (2006) %26.74, Kumbasaroğlu ve Dağdemir (2011) %8.78 olarak hesap edilmiştir. İncelenen işletmelerdeki bitki sermayesinin aktif sermaye içerisindeki oranı, genel olarak belirtilen çalışmalara göre daha yüksek paya sahiptir. 49

65 Tarım işletmelerinde av ve balık sermayesi genellikle esas üretim kolunu teşkil etmeyip, daha ziyade diğer tarım faaliyetlerine destek olan bir yan gelirdir. Başka hiçbir şekilde kullanılması mümkün olmayan bir çalılıkta sülün yetiştirilerek, çiftlik avlusu veya arazi içindeki gölcüklerde sazan balığı yetiştirerek işletmenin saf hâsılasını yükseltmektir (Açıl, 1980). İncelenen işletmeler, av ve balıkçılık ile ilgili faaliyetlerde bulunmadığından dolayı av ve balık sermayesine rastlanılmamıştır İşletme sermayesi İşletme sermayesi, çiftlik sermayesini aktif hale getirebilmek için son derece önemli bir unsurdur (Çetin, 2008). Hayvan, alet ve makine, malzeme ve mühimmat değerleri ile para mevcudu işletme sermayesini oluşturmaktadır. İşletme sermayesi TL olup, I. grup işletmelerde TL, II. grupta TL ve III. grupta ise TL dir. İşletme sermayesinin, aktif sermaye içerisindeki payı %13.59 dur (Çizelge 5.18). Alet makine sermayesinin tarım işletmelerinde dengeli bir şekilde bulunması, yapılan işlerin çabuklaştırılmasının yanında işgücü tasarrufuna, verimlilik artışına ve maliyeti düşürücü etki sağlamaktadır (İnan, 2006). Alet makine varlığından envantere alınacak olanlar, bir yıldan fazla işletmede kullanılan ve dolayısıyla amortismana tabi olanlardır (Aras, 1988). İncelenen işletmelerde alet-makine sermayesi TL olup, I. grup işletmelerde TL, II. grupta TL, III. grupta ise TL olarak hesaplanmıştır. Alet ve makine sayıları kıyaslanacak olursa; III. grup işletmeler diğer gruplara göre daha yoğun alet ve makine kullanmaktadırlar (Çizelge 5.15). 50

66 Çizelge İşletmelerde mevcut alet-makine sayıları ve sermayesi I. grup II. grup III. grup İO Alet-makineler Değer Sayı Değer Sayı Değer Sayı Değer Sayı (TL) (adet) (TL) (adet) (TL) (adet) (TL) (adet) Traktör Römork Çapa makinesi Tır/Kamyon/Kamyonet Otobüs/Minibüs Araba Forklift Fidan söküm küreği Su motoru Atomizör Saban/Pulluk Mibzer/Dikim Makinesi Diskaro Tesviye Küreği Kazayağı/Tırmık Rotovatör Kanal açma makinesi Diğer alet ve makineler Toplam Alet-makine sayısı, sermayesi ile işletme grupları arasında (p<0.05 değerlerine göre) istatistikî olarak ilişki vardır (p=0.000). Makineleşme; işi hızlandırır, kolaylaştırır, maliyeti düşürür ve böylece tarımı daha kolay ve cazip bir üretim kolu haline getirir. Tarım işletmelerinde alet ve makine sermayesi, satın almakla, kiralamakla ve nadiren de imal etmek suretiyle temin edilmektedir. Tarım işletmelerinin gelişmesiyle alet ile edevatların çeşit ve sayısı da artmakla birlikte, günümüzde makineler tarımda daha çok yer edinmektedir (Açıl, 1980). Alet-makine sermayesinin, aktif sermaye içerisindeki payı %1.65 dir (Çizelge 5.18). Diğer çalışmalarda alet-makine sermayesinin aktif sermaye toplamı içerisindeki payı; Uzun (2006) %2.85, Kumbasaroğlu ve Dağdemir (2011) %9.16 olarak hesap edilmiştir. İncelenen işletmelerdeki alet-makine sermayesinin aktif sermaye içerisindeki oranı, belirtilen çalışmalara göre daha düşük paya sahiptir. Hayvan sermayesini tarım işletmelerinde bulundurulan tüm canlı hayvanları kapsamaktadır. Hayvan sermayesi (canlı envanter), genel olarak çiftliğin 51

67 ekonomik faaliyetleri için gereklidir. Canlı envanterin bulunması, işletmelere belirli bir özellik vermektedir. Bahçe ziraatı yapan ve buna benzer işlerle uğraşan işletmelerde bazen hayvan sermayesi bulunmayabilir (Açıl, 1980). İncelenen işletmelerde hayvan sermayesine rastlanılmamıştır. Malzeme ve mühimmat sermayesi; işletmede üretilen tohumluk, gübre, yem ve satılacak ürünlerin değerleri ile işletmeye dışarıdan satın alınan kimyasal gübre, yem, akaryakıt ve ilaç gibi girdilerin toplamından oluşmaktadır (Saner, 1993). İşletmelerde malzeme ve mühimmat sermayesi TL olup, I. grup işletmelerde TL, II. grupta TL ve III. grupta TL olarak hesaplanmıştır (Çizelge 5.16). Çizelge Malzeme ve mühimmat sermayesi İşletme grupları Değer (TL) I. grup II. grup III. grup İO Malzeme ve mühimmat sermayesi ile işletme grupları arasında (p<0.05 değerlerine göre) istatistikî olarak bir ilişki vardır (p=0.003). Malzeme ve mühimmat sermayesinin aktif sermaye içerisindeki payı %0.12 dir (Çizelge 5.18). Diğer çalışmalarda malzeme ve mühimmat sermayesinin aktif sermaye toplamı içerisindeki payı; Demirtaş (2005) %1.09, Gül (2005) %3.08, Kumbasaroğlu ve Dağdemir (2011) %2.30 olarak tespit edilmiştir. İncelenen işletmelerdeki malzeme ve mühimmat sermayesinin aktif sermaye içerisindeki oranı, belirtilen çalışmalara göre düşük bir paya sahiptir. 52

68 İşletmelerin faaliyette bulunabilmeleri ve bu faaliyetlerden başarı sağlayabilmeleri için işletme büyüklüğüne, faaliyet koluna ve işletmedeki organizasyon yapısına bağlı olarak değişken miktarda para sermayesine ihtiyaç duyulmaktadır (Bülbül,1973). Para sermayesi işletmelerin aktif sermaye hesabında yer alan, işletmecinin kasasında mevcut olan nakit, bankada bulunan vadeli ve vadesiz mevduat hesapları, alacaklar, iştirak payları, poliçe ve bonolardan oluşmaktadır (Açıl ve Demirci, 1984). İncelenen işletmelerde para sermayesi, nakit para mevcudu ve alacaklardan oluşmaktadır. İşletmelerde para sermayesi TL dir (Çizelge 5.17). Çizelge İşletmelerde para sermayesi İşletme Nakit para mevcudu Alacak para mevcudu Para sermayesi grupları Değer (TL) Oran Değer (TL) Oran Değer (TL) Oran I. grup II. grup III. grup İO Para sermayesi ile işletme grupları arasında (p<0.05 değerlerine göre) istatistikî olarak ilişki bulunmaktadır (p=0.000). Para sermayesinin aktif sermaye içerisindeki payı %11.82 dir (Çizelge 5.18). Diğer çalışmalarda para sermayesinin aktif sermaye toplamı içerisindeki payı; Demirtaş (2005) %1.22, Kumbasaroğlu ve Dağdemir (2011) %0.59 olarak tespit edilmiştir. İncelenen işletmelerdeki para sermayesinin aktif sermaye içerisindeki oranı, belirtilen çalışmalara göre daha yüksek bir paya sahiptir. İşletmeler ortalamasına göre aktif sermaye, TL olarak hesaplanmıştır (Çizelge 5.18). 53

69 Çizelge İşletmelerde aktif sermaye I. grup II. grup III. grup İO Sermaye unsurları Değer (TL) Toprak sermayesi Arazi ıslahı sermayesi Bina sermayesi Bitki sermayesi Çiftlik sermayesi (A) Alet-makine sermayesi Malzeme ve mühimmat sermayesi Para sermayesi İşletme sermayesi (B) Aktif sermaye (A+B) Oran Toprak sermayesi Arazi ıslahı sermayesi Bina sermayesi Bitki sermayesi Çiftlik sermayesi (A) Alet-makine sermayesi Malzeme ve mühimmat sermayesi Para sermayesi İşletme sermayesi (B) Aktif sermaye (A+B) Aktif sermaye ile işletme grupları arasında (p<0.05 ve p<0.01 değerlerine göre) istatistikî olarak fark vardır (p=0.000). Birim alana düşen toprak sermayesi ile işletme grupları arasında (p<0.05 değerine göre) istatistikî olarak fark vardır (p=0.019). Birim alana düşen sermaye unsurlarından; arazi ıslahı sermayesi (p=0.209), bina sermayesi (p=0.195), bitki sermayesi (p=0.639), çiftlik sermayesi (p=0.415), alet-makine sermayesi (p=0.210), malzeme ve mühimmat sermayesi (p=0.50), para sermayesi (p=0.76), işletme sermayesi (p=0.149) ve aktif sermaye (p=0.223) ile işletme grupları arasından istatistikî olarak farklılık yoktur Pasif sermaye Pasif sermaye, işletmeye yatırılmış bütün sermaye unsurlarının diğer bir deyişle aktif sermayenin hangi kaynaklardan sağlandığını gösteren sermaye unsurudur. İşletmeye yatırılan sermayenin bir bölümü işletmeciye aitken diğer bir bölümü dış kaynaklardan sağlanmış olabilmektedir. İşletmecinin kendisine 54

70 ait olan sermayesine öz sermaye, dış kaynaklardan temin ettiği sermayeye ise yabancı sermaye veya borçlar denilmektedir (Çetin ve Tipi, 2011). İncelenen işletmelerde pasif sermaye TL olup, I. grupta TL, II. grupta TL ve III. grupta ise TL olarak hesaplanmıştır (Çizelge 5.20) Yabancı sermaye İşletmelerin banka, firma ve kooperatiflere olan borçları (cari borçlar) ile ortakçılık ve kiracılıkla tutulan arazi değerlerinin (indi borçlar) toplamından meydana gelen borçlardır (Uzun, 2006). Üreticilerin yetersiz olan sermaye unsurlarını tamamlamak amacıyla işletmeye üçüncü sahsılardan temin ettiği ayni ve nakdi varlıkların tamamı, pasif sermaye içinde yer almakta ve işletmenin borçlarını meydana getirmektedir. Bu varlıklar, geri ödeme zamanlarına kadar işletmeye öz sermaye gibi katkıda bulunmaktadırlar (Bülbül, 1979). İncelenen işletmelerde yabancı sermaye TL dir. Yabancı sermayenin %11.38 adi borçlardan, %34.48 i banka ve kooperatiflere borçlardan, %54.13 ü ise indi borçlardan oluşmaktadır (Çizelge 5.19). Çizelge İşletmelerde yabancı sermaye Adi borçlar Banka ve kooperatiflere borçlar İndi borçlar Yabancı sermaye İşletme grupları Değer (TL) I. grup II. grup III. grup İO Oran I. grup II. grup III. grup İO

71 Yabancı sermaye (p=0.000), indi borçlar (p=0.000), banka ve kooperatiflere borçlar (p=0.000) ve adi borçlar (p=0.000) ile işletme grupları arasında (p<0.05 değerlerine göre) istatistikî olarak farklılık vardır Öz sermaye Öz sermaye; aktif sermayeden yabancı sermayenin çıkarılmasıyla elde edilmiştir. İncelenen işletmelerde öz sermaye TL dir. Pasif sermaye içerisinde banka ve kredi borçlarının oranı %0.87, indi borçların oranı %1.36 ve adi borçların oranı ise %0.29 dur (Çizelge 5.20). Çizelge İşletmelerde pasif sermaye I. grup II. grup III. grup İO Pasif sermaye unsurları Değer (TL) Yabancı sermaye (A) Banka ve kredi borçları İndi borçlar Adi borçlar Öz sermaye (B) Pasif sermaye (A+B) Oran Yabancı sermaye (A) Banka ve kredi borçları İndi borçlar Adi borçlar Öz sermaye (B) Pasif sermaye (A+B) Pasif sermaye (p=0.000) ve öz sermaye (p=0.000) ile işletme grupları arasında (p<0.05 değerlerine göre) istatistikî olarak farklılık vardır. Çizelge 5.20 de görüldüğü gibi, işletmelerin aktif ve pasif sermaye TL olup, çift kayıt sistemine göre eşitlik sağlanmıştır. 56

72 5.3. Fidan Yetiştiriciliğinin Ekonomik Analizi Bu bölümde, fidan yetiştiriciliği yapan işletmelerin yıllık faaliyet sonuçlarının analizi yapılmıştır. Bu çerçevede işletmelerin GSÜD, BK, MK, NK, SM, DM, İM, ÜM göstergeleri hesaplanarak yorumlanmıştır Gayrisafi üretim değeri Bir işletmenin toplam gayrisafi üretim değeri, bir üretim dönemindeki iktisadi faaliyetlerin sonucu elde ettiği yeni malların değeri ile üretilen malların yeniden değerlendirilmesi ve mübadelesi yoluyla meydana gelen kıymet artışını içermektedir (Woermann, 1958). İncelenen işletmelerde fidan üretiminden elde edilen GSÜD, TL dir. Fidan üretiminde kullanılan arazi; damızlık parseli ve fidan parselinden oluşmaktadır. Buna göre; birim alanda fidan üretiminden elde edilen GSÜD TL/da olup, I. grup işletmelerde GSÜD TL/da, II. grup işletmelerde TL/da ve III. grup işletmelerde TL/da dır (Çizelge 5.21). Çizelge Gayrisafi üretim değeri Fidan üretiminde Birim alana GSÜD kullanılan arazi düşen GSÜD İşletme grupları Değer Alan Değer (TL) (da) (TL/da) I. grup II. grup III. grup İO GSÜD (p=0.000) ve fidan üretiminde kullanılan arazi (p=0.000) ile işletme grupları arasında (p<0.01 değerlerine göre) istatistikî olarak ilişki vardır. Birim alana düşen GSÜD ile işletme grupları arasında istatistikî olarak ilişki yoktur (p=0.319). 57

73 Üretim masrafları Masraflar, üretim sürecinin organize edilmesi ve yürütülmesinde ortaya çıkan harcamalar olup, üretimde yararlanılan girdi, hizmetler için harcanan paralardan oluşmaktadır (Doll ve Orazem, 2005). İşletme masrafları; sabit ve değişken masraflar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Sabit masraflar, üretim hacmine bağlı olmayan masraflardır. İster üretim yapılsın, ister yapılmasın bu masraflar meydana gelecektir. Değişken masraflar ise, üretim hacmine bağlı olan masraflardır. Bu masraflar üretim yapıldığı sürece ortaya çıkmaktadır (Rehber, 1993). Üretim masrafları ise işletme masraflarına öz sermaye faiz karşılığının eklenmesi ile hesaplanmıştır. Fidan işletmelerinde işletmeler ortalamasına göre üretim masrafları TL olup, %40.17 sini değişken masraflar, %27.42 sini sabit masraflar, %32.42 sini ise öz sermaye faiz karşılığı oluşturmaktadır. İşletmelerin birim alana düşen üretim masrafları; TL/da olup, bunun TL/da sını değişken masraflar, TL/da sını sabit masraflar, TL/da sını ise öz sermaye faiz karşılığı oluşturmaktadır (Çizelge 5.22). Değişken masraflar (p=0.000), sabit masraflar (p=0.000) ve üretim masrafları (p=0.000) ile işletme grupları arasında (p<0.01 değerlerine göre) istatistikî olarak bir fark bulunmaktadır. Buna karşın, birim alana değerleri ile işletme grupları arasında istatistikî farklılık yoktur. Savaş (2013) Manisa ilinde, asma fidanı ekonomisi ile ilgili çalışmada üretim masraflarının %82.1 ini değişken masraflar, %17.9 unu sabit masrafların oluşturduğunu tespit etmiştir. İncelenen işletmelerdeki sabit masrafların üretim masrafları içerisindeki oranı, belirtilen çalışmaya göre daha yüksek bir değere sahiptir. 58

74 Çizelge İşletmelerde fidan üretimindeki işletme ve üretim masrafları I. grup II. grup III. grup İO İşletmelerde masraf Değer unsurları (TL) DM SM İM ÖSFK ÜM İM içerisindeki payı DM SM İM ÜM içerisindeki payı DM SM İM ÖSFK ÜM Fidan üretimi yapılan birim alana düşen masraflar (TL/da) DM SM İM ÖSFK ÜM Değişken masraflar Bitkisel üretimde kullanılan ve üretim hacmine bağlı olarak artan ya da azalan; üretim materyali, gübre, zirai mücadele, sulama, geçici işgücü ücretleri, alet ve makinelere ait yağ, yakıt ile tamir-bakım masrafları, nakliyepazarlama masrafları, ürün sigorta primleri, ürüne özgü değişken karakterli masraflar ve döner sermaye faizi değişken masraflar grubu içerisinde yer almaktadır (Kıral vd., 1999). İncelenen işletmelerde geçici işgücü kapsamı içerisinde; dikim, aşılama, çapalama, ot alma, kök temizliği, aşı temizleme, filiz temizleme, tepe kesimi, fidan sökme, ambalajlama, etiketleme, sulama ve gübreleme işçiliği yer almaktadır. Fidan işletmelerinde değişken masraflar TL olup, birim alana düşen değişken masraflar TL/da dır. Birim alana düşen değişken masraflar; I. grupta TL/da, II. grupta TL/da, III. grupta ise TL/da dır. Değişken masraflar içerisinde yer alan üretim materyali, tüm işletme gruplarında en yüksek masraf kalemini oluşturmaktadır (Çizelge 5.23). 59

75 Çizelge İşletmelerin fidan üretiminde değişken masrafları I. grup II. grup III. grup İO Değişken masraf unsurları Değer (TL) Üretim materyali Gübre Zirai mücadele Sulama Geçici işgücü ücreti Makine kirası Alet ve makinelerin tamir ve bakımı (envanter değerinin %5'i) Nakliye ve pazarlama Fidan sertifikasyon, etiket ve kontrol ücreti Döner sermaye faizi (DM'nin %5 i) Değişken masraflar Oran Üretim materyali Gübre Zirai mücadele Sulama Geçici işgücü ücreti Makine kirası Alet ve makinelerin tamir ve bakımı (envanter değerinin %5'i) Nakliye ve pazarlama Fidan sertifikasyon, etiket ve kontrol ücreti Döner sermaye faizi (DM'nin %5 i) Değişken masraflar Fidan üretimi yapılan birim alana düşen DM (TL/da) Üretim materyali Gübre Zirai mücadele Sulama Geçici işgücü ücreti Makine kirası Alet ve makinelerin tamir ve bakımı (envanter değerinin %5'i) Nakliye ve pazarlama Fidan sertifikasyon, etiket ve kontrol ücreti Döner sermaye faizi (DM'nin %5 i) Değişken masraflar Sabit masraflar Sabit masraflar, üretim hacmine bağlı olarak değişmeyen unsurların masraflarında oluşmaktadır (Kıral vd., 1999). Fidan işletmelerinde tesis masrafı faizi; damızlık-anaç-aşı parseline sahip olan işletmelerde yapılan görüşmeler neticesinde, ekonomik ömrünün 25 yıl, tesis döneminin ise 3 yıl olduğu saptanmıştır. Bu dönemde yapılan masraflar dikkate alınarak tesis dönemi sermaye faizi (tesis dönemi masraflarının %5 i) ve tesis dönemi amortismanı (tesis dönem masraflarının ekonomik ömre bölünmesiyle) hesaplanmıştır. Tesis dönemi maliyetlerinin hesabında Gül (2005) ten faydalanılmıştır. 60

76 Fidan işletmelerinde sabit masraflar TL olup, birim alana düşen sabit masraflar TL/da dır. Sabit masraflar içerisinde yer alan sabit sermayenin amortismanı I. ve II. grup işletmelerde en yüksek masraf kalemini oluştururken, III. grup işletmelerde daimi işgücü ücretleri en yüksek masraf kalemini oluşturmaktadır (Çizelge 5.24). Çizelge İşletmelerin fidan üretiminde sabit masrafları Sabit masraf unsurları I. grup II. grup III. grup İO Değer (TL) Tesis dönemi faizi (tesis masrafının %5 i) Sabit sermayenin amortismanı (makine, bina, fidan tesis, arazi ıslahı) Bina tamir bakım masrafları (envanter değerinin %2,5'i) Belge ve aidatlar (fidan üretici belgesi, FÜAB yıllık aidatı, muayene ücreti) Vergi (emlak, arazi) Daimi işgücü ücretleri Kira ve ortakçılık payı Aile işgücü ücretleri Borç faizi (kredi faizleri %5) Çıplak arazi değeri kıymeti (%5) Genel idare giderleri (DM nin %3'ü) Sabit masraflar Oran Tesis dönemi faizi (tesis masrafının %5 i) Sabit sermayenin amortismanı (makine, bina, arazi ıslahı) Bina tamir bakım masrafları (envanter değerinin %2.5'i) Belge ve aidatlar (fidan üretici belgesi, FÜAB yıllık aidatı, muayene ücreti) Vergi (emlak, arazi) Daimi işgücü ücretleri Kira ve ortakçılık payı Aile işgücü ücretleri Borç faizi (kredi faizleri %5) Çıplak arazi değeri kıymeti (%5) Genel idare giderleri (DM nin %3'ü) Sabit masraflar Fidan üretimi yapılan birim alana düşen SM (TL/da) Tesis dönemi faizi (tesis masrafının %5 i) Sabit sermayenin amortismanı (makine, bina, arazi ıslahı, tesis) Bina tamir bakım masrafları (envanter değerinin %2.5'i) Belge ve aidatlar (fidan üretici belgesi, FÜAB yıllık aidatı, muayene ücreti) Vergi (emlak, arazi) Daimi işgücü ücretleri Kira ve ortakçılık payı Aile işgücü ücretleri Borç faizi (kredi faizleri %5) Çıplak arazi değeri kıymeti (%5) Genel idare giderleri (DM nin %3'ü) Sabit masraflar

77 Brüt kâr Brüt kâr işletmenin çeşitli üretim kollarını karşılaştırmaya elverişli olan bir kıymettir. Brüt kâr hesabında sabit masraflar dikkate alınmadığı için daha kesin ve tutarlı sonuçlara ulaşılabilmektedir (Karagölge, 1996). İncelenen işletmelerde brüt kâr TL olup, birim alana düşen brüt kâr TL/da dır. II. grupta yer alan işletmeler dekara TL/da lık brüt kâr ile diğer işletme gruplarına göre daha başarılıdırlar (Çizelge 5.25). Çizelge Fidan işletmelerinde brüt kâr GSÜD (A) Değişken masraflar (B) Brüt kâr (A - B) Birim alana düşen BK İşletme Değer Değer Değer Değer grupları (TL) (TL) (TL) (TL/da) I. grup II. grup III. grup İO Brüt kâr ile işletme grupları arasında (p<0.05 değerine göre) istatistikî açıdan farklılık olmakla birlikte, birim alana düşen brüt kâr ile işletme grupları arasında istatistikî olarak bir fark yoktur (p=0.139) Mutlak (Net) ve nisbi kâr Net kâr gayrisafi üretim değerinden üretim masraflarının çıkarılmasıyla elde edilir. Nisbi kâr ise gayrisafi üretim değerinin üretim masraflarına oranlanmasıyla bulunmaktadır (Nebiker, 1959). İncelenen işletmelerin net kârı, TL dir. Net kârın en yüksek olduğu işletme grubu, TL ile III. grup ve en düşük olduğu işletme grubu ise TL ile I. grup işletmelerdir. İşletmelerin nisbi kârı 2.07 olarak bulunmuştur. En yüksek nisbi kâr, 2.37 ile III. grup işletmelerde elde edilmiştir (Çizelge 5.26). Buna göre, görüşülen işletmelerin sertifikalı meyve fidanı üretiminde yapmış oldukları her 100 TL lik harcamaya karşılık olarak elde ettikleri gelir; I. grupta 62

78 167 TL, II. grupta 141 TL ve III. grupta ise 237 TL dir. Dolayısıyla, her 100 TL lik üretim masraflarına karşılık, I. gruptaki işletmeler 67 TL, II. gruptaki işletmeler 41 TL ve III. gruptaki işletmeler ise 137 TL kar elde etmektedirler. İşletme grupları Çizelge İşletmelerde net (mutlak) ve nisbi kâr GSÜD (A) ÜM (B) Net kâr (A - B) Birim alana düşen Net kâr Değer (TL/da) Nisbi kâr (A / B) Değer (TL) Değer (TL) Değer (TL) I. grup II. grup III. grup İO Net kâr (p=0.000) açısından işletme grupları arasında (p<0.01 değerlerine göre) istatistikî açıdan fark bulunmaktadır. Birim alana düşen net kâr ve nisbi kâr ile işletme grupları arasında istatistikî olarak ilişki bulunmamaktadır (p=0.112). Turunçgil fidancılığı üzerine Demirtaş (2005) tarafından yapılan çalışmada, nisbi kâr 1.72 olarak hesaplanmıştır. İncelenen işletmelerdeki nisbi kâr belirtilen çalışmaya göre daha yüksek bulunmuştur Birim maliyet İncelenen işletmelerde bir fidanın üretim maliyeti Çizelge 5.27 de verilmiştir. Fidan üreticisi işletmelerin birim fidan üretim maliyetleri, üretim maliyetlerinin fidan üretimlerine oranlanması ile hesaplanmıştır. Brüt kâr marjı, brüt kârın satışlara bölünmesiyle hesaplanmaktadır (Ceylan ve Korkmaz, 2012). Bu oranın yüksek çıkması firmalar için önemlidir. Firmanın etkin faaliyet gösterebilmesi için, satılan malların maliyetinin, rakiplerinden daha düşük olması ve brüt kâr marjının daha yüksek olması gereklidir (Okka, 2009). Net kâr marjı, net kârın oluşmasını, net satışların ve yapılan giderlerin etkinliğinin ölçülmesini sağlayan bir orandır. İşletmenin her 1 TL lik satıştan elde ettiği net kârı göstermektedir. Net kâr marjı, net kârın satışlara bölünmesiyle bulunmaktadır (Ceylan ve Korkmaz, 2012). 63

79 İşletmelerde üretilen bir fidanın üretim maliyeti, 2.20 TL, satış fiyatı 4.54 TL, brüt kâr marjı 0.81 TL ve net kâr marjı ise 0.52 TL olarak hesaplanmıştır (Çizelge 5.27). Çizelge Birim fidan üretim maliyeti I. grup II. grup III. grup İO Maliyet Değer (TL) Üretim masrafları Üretim miktarı fidanın üretim maliyeti fidanın satış fiyatı Brüt kâr marjı Net kâr marjı Birim maliyet (p=0.383), brüt kâr marjı (0.126) ve net kâr marjı (p=0.409) ile işletme grupları arasında istatistikî olarak ilişki yoktur. Bir fidanın satış fiyatı (p=0.000) ile işletme grupları arasında (p<0.05 değerine göre) istatistikî olarak farklılık bulunmaktadır. Meyve fidanının birim maliyeti Demirtaş (2005) tarafından turunçgil fidanı üreten kamu işletmelerinde 2.83 TL, özel işletmelerde 1.74 TL, Savaş (2013) asma fidanı üreten işletmelerde 0.80 TL olarak hesaplamıştır Sermaye devir hızı İşletmelerde faaliyet etkinliğini ölçmede kullanılan en önemli oranlardan biri de sermaye devir hızıdır. Sermaye devir hızı (aktif devir hızı), işletmenin toplam sermayesinin dönüş hızı hakkında bilgi verir (Rehber, 1993). Bu rasyonun büyük çıkması; işletmenin varlıklarını etkin kullandığını, işletmede atıl kapasite bulunmadığını, özsermaye kârlılığının yüksek olabileceğini ve risklerin azlığını ifade eder (Usta, 2008; Okka, 2009). Aktif toplamı içerisinde sabit değerlerin nispeten önemsiz olduğu endüstri kollarında, aktif devir hızı yüksektir (Ceylan ve Korkmaz, 2012). 64

80 Sermaye devir hızı fidan işletmelerinin elde ettikleri gayri safi üretim değerinin, bu faaliyete ayırdıkları toplam sermayeye oranlanması ile hesaplanmıştır. Sertifikalı meyve fidanı üretimi faaliyetinde bulunan işletmelerde, sermaye devir hızı 0.31 dir (Çizelge 5.28). Çizelge İşletmelerde sermaye devir hızı GSÜD Toplam varlıklar içerisinde Sermaye devir hızı İşletme grupları fidancılığa yatırılan sermaye Değer Değer (TL) (TL) I. grup II. grup III. grup İO Sermaye devir hızı ile işletme grupları arasında istatistikî olarak fark yoktur (p=0.229). Sermaye devir hızının düşük olması, işletmenin yatırım sermayesinin çokluğu veya gayrisafi hâsılanın azlığından kaynaklanmaktadır (İnan, 1984). Gül (2005) tarafından yapılan çalışmada, sermaye devir hızı 0.20 olarak tespit edilmiştir. İncelenen işletmelerdeki sermaye devir hızı, belirtilen bu çalışmaya göre daha yüksek bir değere sahiptir Girdi Kullanımı İşgücü ve çeki gücü kullanımı İşletmelerde işgücü (İG) ve çeki gücü (ÇG) kullanımı; toprak hazırlığı, bakım işlemleri ve hasat olmak üzere üç kategoride incelenmiştir. İncelenen işletmelerde işgücü kullanımı saat/da kadar olup, çeki gücü kullanımı ise saat/da dır. İşgücünün kullanıldığı alanlarının en fazladan en düşüğe aldığı paylar sıralaması; aşılama (%44.30), sulama (%13.35), dikim (%8.91), kök ve gövde temizliği (%8.60), tepe kesimi (%6.35), 65

81 çapalama-ot alma (%5.03), gübreleme (%4.86), ambalajlama-etiketleme (%2.25), fidan sökümü (%1.81), taşıma-depolama ve pazarlama (%1.75), diskaro çekme (%1.19), ilaçlama (%0.87), çukur açma-çizi vurma (%0.35), birimci sürüm (%0.24), ikinci sürüm (%0.13) şeklindedir (Çizelge 5.29). Çizelge Fidan üretiminde işgücü ve çeki gücü kullanımı (saat/da) I. grup II. grup III. grup İO Üretim süreci İG ÇG İG ÇG İG ÇG İG ÇG Kullanım miktarı (Saat/da) A-Toprak hazırlığı Birinci sürüm İkinci sürüm Diskaro çekme Çukur açma ve çizi vurma 5-Dikim B- Bakım işlemleri Sulama Gübreleme İlaçlama Çapalama ve ot alma 5-Aşılama Kök ve gövde temizliği 7-Tepe kesimi C- Hasat Fidan sökümü Ambalajlama ve etiketleme 3-Taşıma, depolama ve pazarlama Toplam A-Toprak hazırlığı Oran A-Toprak hazırlığı Birinci sürüm İkinci sürüm Diskaro çekme Çukur açma ve çizi vurma 5-Dikim B- Bakım işlemleri Sulama Gübreleme İlaçlama Çapalama ve ot alma 5-Aşılama Kök ve gövde temizliği 7-Tepe kesimi C- Hasat Fidan sökümü Ambalajlama ve etiketleme 3-Taşıma, depolama ve pazarlama Toplam

82 Aynı şekilde, işletmelerde fidan üretim faaliyetinde çeki gücü kullanımının pay sıralaması ise; çapalama-ot alma (%33.00), diskaro çekme (%18.78), ilaçlama (%13.76), taşıma-depolama-pazarlama (%13.09), fidan sökümü (%11.89), birinci sürüm (%3.79), çukur açma- çizi vurma (%3.61), ikinci sürüm (%2.07) şeklindedir (Çizelge 5.29). Fidan üretiminde işgücü (p=0.022), çeki gücü kullanımı (p=0.024) ile işletme grupları arasında (p<0.05 değerine göre) istatistikî açıdan farklılık bulunmaktadır Kimyasal gübre kullanımı Fidan üretiminde dekara kimyasal gübre kullanımı Çizelge 5.30 da verilmiştir. İncelenen işletmelerde kg kimyasal gübre kullanıldığı tespit edilmiştir. Bölgede fidan üretimde kimyasal gübre kullanım oranları incelendiğinde; %22.12 ile DAP ilk sırada yer almakta olup, bunu %21.42 ile üre ve %21.13 ile amonyum nitrat takip etmektedir. İncelenen işletmelerde çiftlik gübresi kullanımına rastlanılmamıştır. Saydam (2010) ise İzmir İlindeki işletmecilerde doğal (çiftlik gübresi) ve kimyasal gübre kullanımının yoğun olarak yapıldığını belirtmektedir. Kooperatife ortak üreticilerin %10.34 ü sadece doğal gübre, %13.79 u sadece kimyasal gübre, %75.86 sı her iki gübreyi birlikte kullanmakta iken, kooperatife ortak olmayan üreticilerin sadece doğal gübre kullananlarının oranı %20.00, sadece kimyasal gübre kullananların oranı %40.00, her iki gübreyi birlikte kullananların oranı ise %40.00 tır. Bölgede kimyasal gübrelerden DAP, , , potasyum sülfat, potasyum nitrat, amonyum sülfat, amonyum nitrat ve hümik asitin kullanıldığını saptamıştır. Gübre türleri kullanımı ile işletme grupları arasında istatistikî olarak ilişki yoktur (p=0.295). 67

83 Çizelge İşletmelerde kimyasal gübre kullanımı I. grup II. grup III. grup İO Gübreler Değer (kg/da) Oran Değer (kg/da) Oran Değer (kg/da) Oran Değer (kg/da) Oran Amonyum sülfat Amonyum nitrat Potasyum nitrat Hümik asit DAP MAP NPK Triple süper fosfat NPK NPK Üre Demir sülfat Köklendirici Toplam Tarımsal mücadele ilacı kullanımı Tarımsal ürünlerin verim ve kalitesini artırabilmek için modern tarım teknikleri ve girdilerin kullanılması gereklidir. Bitki koruma ürünleri içerisinde yer alan kimyasal ilaç kullanımı da bu girdilerden biridir. Kimyasal ilaçlar, tarım ürünlerini hastalık, zararlı ve yabancı otların zararlarından koruyabilmek, üretimin kalitesini güvence altına almak için kullanılan bir tarımsal mücadele biçimidir (Tiryaki vd, 2010). Fidan üretiminde birim alana düşen tarımsal mücadele ilacı kullanımı Çizelge 5.31 de verilmiştir. Kullanılan tarım ilaçları hastalık ve zararlılara karşı mücadele amaçlarına göre üç grupta incelenmiştir. İşletmelerde TL/da lık tarım ilacı kullanılmıştır. Çizelge İşletmede birim alana tarım ilacı kullanım masrafı I. grup II. grup III. grup İO İlaçlar Değer (TL/da) Oran Değer (TL/da) Oran Değer (TL/da) Oran Değer (TL/da) Oran İnsektisitler Fungusitler Akarisitler Toplam İlaç kullanım masrafı ile işletme grupları arasında istatistikî olarak ilişki yoktur (p=0.069). 68

84 5.5. Fidan Üretim Faaliyetlerinin Analizi Fidancılıkta üretim şekilleri Tüm çiçekli bitkilerde olduğu gibi, bahçe bitkilerinde de tür ve çeşitlerin devam ettirilebilmeleri için çoğaltılmaları gerekmektedir. Bu amaçla yetiştiriciliği yapılacak tür ve çeşitlerin üreme mekanizmasının bilinmesi ve buna göre de çoğaltım yöntemlerinin geliştirilmesi zorunludur. Bahçe bitkileri başlıca iki yöntemle çoğaltılmaktadır. Bunlar; generatif (tohumla) ve vegetatif (eşeysiz) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Generatif çoğaltımda üretim materyali tohumdur. Tohumla çoğaltım bazı meyve türlerinde (elma, armut, vişne, kiraz, kayısı, şeftali, badem, erik) anaç üretiminde kullanılmaktadır. Tohumla çoğaltımda, anaçların üzerine kültür çeşitleri aşılanarak fidan üretimi yapılmaktadır (Ağaoğlu vd, 2010). Vegetatif üretim bitkilerin klon halinde üretilmesini sağlamaktadır. Klon; tek bir meyve ağacının vegetatif olarak üretilmiş, geneotip ve fenotip özellikleri aynı olan bireylerin oluşturduğu ve bu özellikleri yetkili kuruluşlarca tescil edilmiş olan topluluklardır. Vegetatif üretimde kullanılan başlıca yöntemler ise şunlardır; daldırma ile üretme, çelikle üretme, kök ve dip sürgünü ile üretme, doku kültürü ile üretme (micropropagation, in vitro), aşı ile üretmedir (Yapıcı, 1992) İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan tohumu temin etme kanalları İşletmelerin generatif çoğaltımla anaç üretebilmeleri için gerekli olan tohumun, tedarik edildiği kanallar, Çizelge 5.32 de verilmiştir. Buna göre; işletmelerin %26.00 sı kendi damızlık parselinden, %12.00 si tohum tedarik eden firmalardan, %10.00 u kooperatiften, %6.00 sı diğer fidancılardan, %4.00 ü ise kamu kurumlarından ve doğadan toplayarak gerekli tohumu temin etmektedirler. III. grupta yer alan işletmelerin tohum ile anaç üretimi yapmadıkları tespit edilmiştir. 69

85 Çizelge İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan tohumu temin etme kanalları Tohum temin edilen kanallar I. grup II. grup III. grup Toplam N Kendi tohum parselimden Kooperatiften Diğer fidancılardan Kamu kurumlarından Tohum tedarik eden firmalardan Doğadan toplayarak Oran Kendi tohum parselimden Kooperatiften Diğer fidancılardan Kamu kurumlarından Tohum tedarik eden firmalardan Doğadan toplayarak * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir. Katlama; bazı tohumların soğuklama ihtiyacını karşılamak, çimlenmelerini engelleyici etmenleri ortadan kaldırmak, embriyonun su almasını sağlayarak çimlenme gücünü arttırmak ve çimlenmelerini kolaylaştırmak amacıyla, belli bir süre nemli, soğuk ortamda muhafaza edilmesidir (Yapıcı, 1992). İncelenen işletmelerde generatif çoğaltımda tohumlara katlama işlemi uygulama durumları, Çizelge 5.33 te verilmiştir. Buna göre işletmelerin %12.00 sinde tohumlara katlama işleminin uygulandığı tespit edilmiştir. Çizelge İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan tohuma katlama uygulama durumu Tohumlara katlama durumu I. grup II. grup III. grup Toplam N Katlama uyguluyor Katlama uygulamıyor Toplam Oran Katlama uyguluyor Katlama uygulamıyor Toplam Generatif üretimde kullanılan tohuma katlama işlemini uygulayan işletmelerin, katlama uygulama ortamları Çizelge 5.34 te verilmiştir. Buna göre; işletmelerin %8.00 i dışarıda toprak yüzeyde, %6.00 sı sandık veya kasada açıkta ve %2.00 si sandık veya kasada bodrum ve mahzen gibi yerlerde katlama işlemi uygulamaktadır. 70

86 Çizelge İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan tohuma katlama ortamları Katlama ortamı I.grup II. grup III. grup Toplam N Sandık veya kasada, açıkta Sandık veya kasada, bodrum ve mahzen gibi yerlerde Sandık veya kasada, soğuk hava deposunda Dışarıda, beton yastıkta Dışarıda toprak yüzeyde Oran Sandık veya kasada, açıkta Sandık veya kasada, bodrum ve mahzen gibi yerlerde Sandık veya kasada, soğuk hava deposunda Dışarıda, beton yastıkta Dışarıda toprak yüzeyde * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan çöğürü temin etme kanalları İşletmelerde generatif fidan üretiminde kullanılan çöğürü temin etme kanalları, Çizelge 5.35 te verilmiştir. Buna göre işletmelerin %46.00 sı kendisi yetiştirmektedir. Çizelge İşletmelerde generatif üretimde kullanılan çöğürü temin etme kanalları Çöğür temin etme kanalları I. grup II. grup III. grup Toplam N Kendisi yetiştiriyor Satın alıyor Oran Kendisi yetiştiriyor Satın alıyor * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir. Saydam (2010), İzmir İlindeki araştırmasında, çöğür anaçlarıyla üretim yapan kooperatife ortak üreticilerin %17.24 ü çöğür anaçlarını tohumdan kendileri yetiştirmekte, %17.24 ü hem tohumdan kendileri yetiştirmekte hem de çöğür olarak satın almakta, %65.52 si ise çöğür halinde satın alarak bir mevsim geliştirdikten sonra aşılama yapmakta olduğunu saptamıştır. Çöğür anaçlarını yetiştiren üreticilerin tohumlarını; kendi damızlık parsellerinden, kooperatiften, özel sektörden veya doğadan toplayarak temin etmekte olduklarını ifade etmiştir. 71

87 Saydam (2010), bölgede anaç olarak çöğür ve klon anaçlarının kullanılmakta olduğunu, kooperatife ortak üreticilerin %79.31 i hem klon hem çöğür anaçlarıyla, %20.69 u sadece çöğür anaçlarıyla üretim yapmakta olduğunu saptamıştır. Çöğür anaçlarıyla yapılan üretimde, türlerin yabani çeşitleri kullanılmaktadır. Klon anaçları üretiminde ise en fazla elma (işletmelerin %75.86 sı), erikte (%51.72 si) olurken, en az ayvada (%20.69 u) kullanılmakta olduğunu saptamıştır. Kooperatife ortak olmayan üreticilerin ise tamamının, tohum anacı kullanmakta olduğunu belirlemiştir. Bu grup üreticilerde klon anacı kullanan bulunmamaktadır İşletmelerde vegetatif üretiminde kullanılan klon anaçları temin etme kanalları İncelenen işletmelerde vegetatif üretimde kullanılan klonal anacı temin etme kanalları Çizelge 5.36 da verilmiştir. Buna göre; işletmelerin %82.00 si kendisi yetiştirmekte, %34.00 ü ithal ederek, %32.00 si özel sektördeki fidancılardan, %26.00 sı kooperatiflerden, %16.00 sı ise kamu kurumlarından gerekli olan klon anacı temin etmektedir. Çizelge İşletmelerde vegetatif üretimde kullanılan klon anacı temin etme kanalları İşletmelerde klon anaçları temin etme kanalları I. grup II. grup III. grup Toplam N Kendisi yetiştiriyor Kooperatiften temin ediyor Kamu kurumlarından Özel sektörden İthal ederek Oran Kendisi yetiştiriyor Kooperatiften temin ediyor Kamu kurumlarından Özel sektörden İthal ederek * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir. İşletmelerde kullanılan klon anaçların yetiştirilme yöntemleri Çizelge 5.37 de verilmiştir. Buna göre; işletmelerin %82.00 si daldırma, %8.00 i ise doku kültürü ve çelik ile yetiştirilen klon anacı kullanmaktadır. 72

88 Çizelge İşletmelerde kullanılan klon anaçların yetiştirilme yöntemleri İşletmelerde kullanılan klonal anaçların I. grup II. grup III. grup Toplam yetiştirilme yöntemleri N Doku kültürü Çelik Daldırma (Stool Bed) Oran Doku kültürü Çelik Daldırma (Stool Bed) * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir. Saydam (2010) kooperatife ortak üreticilerin klon anaçları çoğunlukla (%79.31 i) Bademli Fidancılık Tarımsal Kalkınma Kooperatifi nden temin etmekte olduklarını ve Kooperatif klon anaçlarını yurt dışından ithal ederek ve kendi klon anaç damızlığından sağlamakta olduğunu belirtmektedir. Üreticilerin %27.58 i kendi damızlık parsellerinden klon anaçlarını sağlamakta olduğunu ve kendi klon anacını üreten fidancıların kullandıkları klon anacı üretim yöntemleri; daldırma (%63.16 sı), çelik (%36.84 ü) ile çoğaltım yöntemi olduğunu saptamıştır. Üretimde kullanılan yöntemlerden çelik ile çoğaltımı, bölgedeki kooperatif ortağı olan üreticilerin %55.17 si, kooperatife ortak olmayan üreticilerin %20.00 si uygulamakta olduğunu tespit etmiştir. İncelenen işletmelerde doku kültürü ile klonal anaç üretebilmek için gerekli olan doku kültürü laboratuvarına sahip olma durumu Çizelge 5.38 de verilmiştir. Buna göre 1 işletmede doku kültürü laboratuvarı bulunmaktadır. Bu işletme kamu işletmesi olup, incelenen dönem itibariyle üretim faaliyetine başlamadığını ifade etmiştir. Çizelge İşletmelerde doku kültürü laboratuvarı durumu İşletmelerde doku kültürü laboratuvarı I. grup II. grup III. grup Toplam durumu N Doku kültürü laboratuvarı var Doku kültürü laboratuvarı yok Toplam Oran Doku kültürü laboratuvarı var Doku kültürü laboratuvarı yok Toplam

89 İşletmelerin fidan üretiminde kullandıkları aşı materyalini temin etme kanalları ve kullanılan aşı çeşitleri Aşı, iki bitki parçasını birleştirip kaynaştırmak ve tek bir bitki gibi büyüme ve gelişmelerini sağlamaktır. Aşılanan bitkinin tacını oluşturan kısmı kalem, kök sistemini oluşturan kısmı ise anaçtır (Ağaoğlu vd., 2010). İşletmelerin fidan üretiminde kullandıkları aşı materyalini temin etme kanalları Çizelge 5.39 da verilmiştir. Buna göre; işletmelerin %90.00 ı kendi damızlık parselinden, %32.00 si özel şahıs-firmalardan, %28.00 i kooperatiften, %26.00 sı kamu kurum ve kuruluşlarından ve %10.00 u ise ithalat yaparak aşı materyali temin etmektedirler. Çizelge İşletmelerin fidan üretiminde kullandıkları aşı materyalini temin etme kanalları İşletmelerin aşı materyali temin etme kanalları I. grup II. grup III. grup Toplam N Kendi damızlık parseli Kooperatiften Özel şahıs-firmalardan Kamu kurumlarından İthalat yaparak Oran Kendi damızlık parseli Kooperatiften Özel şahıs-firmalardan Kamu kurumlarından İthalat yaparak * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir. İncelenen işletmelerde fidan üretiminde kullanılan aşı çeşitleri Çizelge 5.40 ta verilmiştir. İşletmeler genellikle Durgun T göz aşı (%96.00) kullanarak fidan üretimi yaptığı tespit edilmiştir. Nitekim Ergun vd. (2000) de modern fidancılık yapan işletmelerin anaç-kalem damızlığını kurmaları ve piyasanın istediği anaç-kalemi kullanmaları doğal olan yol olduğunu, ancak inceledikleri işletmelerde anaç-kalem damızlığının yeterli olmadığı, bazı işletmelerde bu damızlıkların hiç bulunmadığı saptanmışlardır. Yazarlar görüştükleri işletmelerin %30 unda aşı kalemi veya aşı gözü temininde sorunlarla karşılaştıklarını belirtmişlerdir. Fidan işletmelerinin çoğu, kullandıkları çöğürü başka işletmelerden temin etmekte 74

90 olduklarını, %21 inin ise aldıkları çöğürün kaliteli olmadığını vurguladığını saptamışlardır. Çizelge İşletmelerin fidan üretiminde kullandıkları aşı çeşitleri Aşı çeşitleri I. grup II. grup III. grup Toplam N Yarma aşı Kakma aşı Çoban aşı Adi İngiliz Dilcikli İngiliz Flüt aşı Sürgün T göz Durgun T göz Ters T Yama Yongalı Oran Yarma aşı Kakma aşı Çoban aşı Adi İngiliz Dilcikli İngiliz Flüt aşı Sürgün T göz Durgun T göz Ters T Yama Yongalı * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir. Yıldırım ve Koyuncu (2005) te aşı kalemlerini kamu fidanlıklarının çoğunlukla kendi damızlıklarından sağladıklarını, özel fidancıların ise varsa kendi meyve bahçelerinden yoksa komşu bahçelerden tedarik yoluna gittiklerini saptamışlardır. Özel fidanlıkların biri dışında kendilerine ait kalem damızlıklarının bulunmadığını tespit etmişlerdir. Ancak bu durumun Türk fidancılığının genel sorunu olan adına doğru fidan üretimindeki aksaklıklara neden olmakta olduğunu ifade etmişlerdir (Çelik ve Sakin, 1987; Gülcan vd., 1995; Çelik vd., 1995; Koyuncu vd., 2000; Ertürk ve Mert, 2000). Yazarlar görüştükleri işletmelerin, özellikle türlerin yeni çeşitlerinde kalem temin etmede zorluklar bulunduğunu, kamu kuruluşları ve özel üreticilerin genelde 75

91 durgun T göz aşı metodunu kullanmakta olduklarını saptamışlardır. Bununla birlikte, son yıllarda yeni çeşitlere ve bodur anaçlara olan taleplerin fazla olması şubat ve mart aylarında masa başı aşı yapılarak aşı gözlü fidan üretimi yoluna gidebildiklerini de bildirmektedirler. Durgun T göz aşısının da, iklim şartları ve aşılanacak türlere göre değiştiğini, ancak genellikle ağustos başı ekim ortası arasında yapılmakta olduğunu ifade etmişlerdir. Saydam (2010) da çalışmasında, fidan yetiştiricilerinin yoğun olarak kullandıkları aşı yönteminin durgun T göz aşısı olduğunu saptamıştır. Bunun dışında kooperatife üye olan fidan işletmecilerin %21.95 i kemik aşı ve %17.07 si de sürgün T göz aşısı da yaptıklarını belirlemiştir. Daha önceki çalışma bulgularında olduğu gibi, bu araştırma bulgularına göre de fidan işletmelerinde en fazla uygulanan aşı çeşidi Durgun T göz aşısıdır İşletmelerin satın aldıkları fidan üretim materyaline virüs testi uygulanma durumu Ele alınan bölgede görüşülen işletmelerde satın alınan fidan üretim materyallerine virüs testi uygulanma durumu Çizelge 5.41 de verilmiştir. Buna göre işletmelerin %38.00 i tarafından, satın aldıkları fidan üretim materyallerine virüs testi yapıldığı belirtmiştir. Çizelge İşletmelerin satın aldıkları fidan üretim materyaline virüs testi uygulanma durumu Virüs testi uygulama durumu I. grup II. grup III. grup Toplam N Virüs testi uygulanıyor Virüs testi uygulanmıyor Toplam Oran Virüs testi uygulanıyor Virüs testi uygulanmıyor Toplam

92 Fidan üretiminde bakım işlemleri İşletmelerin fidan üretiminde kullandıkları araziye toprak tahlili yaptırma durumları Toprak analizi, bitkinin ihtiyacı olan gerekli besin elementinin belirlenmesi, kullanılacak olan gübrenin cins ile miktarının tespiti ve dolayısıyla üretimde verimliliği artırmak bakımından önemli bir etkiye sahiptir. İncelenen işletmelerin %88.00 i gübreleme için toprak tahlili yaptırmıştır (Çizelge 5.42). Çizelge İşletmelerin fidan üretiminde kullanılan araziye toprak tahlili yaptırma durumları Tahlil yaptırıyor Tahlil yaptırmıyor Toplam İşletme grupları N Oran N Oran N Oran I. grup II. grup III. grup Toplam Saydam (2010) İzmir İlindeki çalışmasında da fidan üreticilerinin gübreleme yapmadan önce genellikle toprak analizi yaptırdıklarını saptamıştır (Kooperatife ortak üreticilerin %96.55 i, ortak olmayan üreticilerin %75.00 i toprak analizi yaptırıyor) İşletmelerin fidan üretiminde karşılaştıkları hastalık ve zararlılar İncelenen işletmelerin fidan üretiminde karşılaştıkları hastalık ve zararlılar Çizelge 5.43 te verilmiştir. Buna göre; işletmelerin %60.00 ı yaprak bitleri, %58.00 ı kırmızı örümcekler, %22.00 si külleme ve %10.00 u kök çürüklüğü ile karşılaşmaktadırlar. 77

93 Çizelge İşletmelerin fidan üretiminde karşılaşılan hastalık ve zararlılar Hastalık ve zararlılar I. grup II. grup III. grup Toplam N Kırmızı örümcekler Yaprak bitleri Kök çürüklüğü Külleme Oran Kırmızı örümcekler Yaprak bitleri Kök çürüklüğü Külleme * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir İşletmelerin fidanlıkta kullandıkları ot mücadelesi yöntemleri İncelenen işletmelerin %62.00 si el ile çapalayarak ve %98.00 i çapa makinesi kullanarak fidanlıkta yabancı ot ile mücadele yaptıkları tespit edilmiştir. Fidan üretiminde yabancı ot ile mücadelede, herbisit kullanımına rastlanılmamıştır (Çizelge 5.44). Ancak, Saydam (2010) çalışmasında fidan üreticilerin yabancı ot mücadelesini genellikle yabancı ot ilacı (herbisit) (kooperatife üye olanlarda %54, olmayanlarda %60) kullanarak yapmakta olduklarını, bunun yanında, elle çapalayarak ve çapa makinesi kullanarak da mücadele gerçekleştirdiklerini saptamıştır. Çizelge İşletmelerin fidanlıkta kullanılan yabancı ot mücadelesi yöntemleri Ot ile mücadele yöntemleri I. grup II. grup III. grup Toplam N El ile çapalama Herbisit kullanma Çapa makinesi Oran El ile çapalama Herbisit kullanma Çapa makinesi * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir. 78

94 İşletmelerin fidancılıkta kullandıkları sulama yöntemleri Sulama; bitkilerin yetişmesi için gerekli olan fakat doğal yollarla karşılanamayan suyun toprağa çeşitli şekillerde aktarımıdır. Bahçe bitkileri yetiştiriciliğinde ve özellikle meyve ağaçlarında iklim koşullarının sulamayı gerektirdiği bölgelerde sulama önemli bir işleve sahiptir (Güngör vd., 2004). İncelenen işletmelerin tamamı damla sulama yöntemi kullanmaktadırlar. Damla sulama yöntemi kullanımının, fidancılıkta gübreleme ve sulama maliyetleri ile üretimde verimlilik üzerine olumlu bir etkiye yol açtığı tespit edilmiştir (Çizelge 5.45). Yıldırım ve Koyuncu (2005) ise işletmelerinde büyüme mevsimi boyunca genelde salma sulama yönteminin kullanıldığını saptamışlardır. Saydam (2010) ise İzmir ilindeki fidan üreticilerinde geleneksel sulama sisteminin ağırlıkta olduğunu (kooperatif ortağı üreticilerin %46.51 i, olmayanların %15.79 u damla sistemini kullanıyor) saptamıştır. Ancak, bu çalışma bulgularına göre fidan işletmelerinin tamamında damla sulama sisteminin kullanımının, hükümetin damla sulama yatırımlarındaki/desteklerdeki iyileştirmelerin etkisi ile olduğu ifade edilebilir. Bu da bir bakıma sektörde, eskiye nazaran bir modernleşmenin yaşandığını göstermektedir. Çizelge İşletmelerde fidancılıkta kullanılan sulama yöntemleri Sulama şekilleri I. grup II. grup III. grup Toplam N Damla Yağmurlama Karık Oran Damla Yağmurlama Karık

95 İşletmecilerin fidan yetiştiriciliği konusunda eğitim alma durumları İşletmecilerin fidan yetiştiriciliği konusunda eğitim alma durumları, Çizelge 5.46 da verilmiştir. Buna göre; I. gruptaki işletmecilerin %18.42 si, II. gruptaki işletmecilerin %57.14 ü, III. gruptaki işletmecilerin %80.00 i fidan yetiştiriciliği konusunda eğitim almıştır. Dolayısıyla işletmeler genelinde, işletmelerin %30 unun fidan yetiştiriciliği konusunda eğitim aldığı tespit edilmiştir. İşletme genişlik grubu artıkça fidancılık konusunda eğitim faaliyetlerine katılımın arttığı gözlenmektedir. Çizelge İşletmecilerin fidan yetiştiriciliği konusunda eğitim alma durumu I. grup II. grup III. grup Toplam Eğitim durumu N Oran N Oran N Oran N Oran Eğitim almış Eğitim almamış Toplam Fidan yetiştiriciliği üzerine eğitim alan 15 işletmecinin, eğitim aldığı kurumların oranları Şekil 5.1 de verilmiştir. Buna göre; üreticilerin %27 si üniversiteden, %73 ü halk eğitim kurslarından fidan yetiştiriciliği üzerine eğitim almışlardır. 27% 73% Üniversite Halk eğitim kursları Şekil 5.1. Fidan yetiştiriciliği üzerine eğitim alınan kurumlar 80

96 Fidancılık sektörüyle ilgili gelişmelerin takip kanalları İşletmelerin fidancılık sektörü hakkındaki gelişmeleri takip ettiği iletişim kanalları Çizelge 5.47 de verilmiştir. İşletmelerin, sektörü yoğun olarak takip ettikleri iletişim kanalı internet tir. Bunu sırasıyla AR-GE çalışmaları ile televizyon, gazete/dergi, bakanlık ve araştırma enstitüleri takip etmektedir. Çizelge İşletmelerin fidancılık sektörüyle ilgili gelişmeleri takip kanalları I. grup II. grup III. grup Toplam Takip kanalları N Oran N Oran N Oran N Oran İnternet Gazete/Dergi TV Bakanlık/Enstitü AR-GE * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir İşletmelerin fidancılık sektörüyle ilgili sahip olduğu belgeler 5553 sayılı tohumculuk kanunu çerçevesince düzenlenmiş, 15 Mayıs 2009 tarih ve sayılı denetleme yönetmeliğine göre tüm fidan üreticilerinin bağlı bulundukları Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı İl Müdürlüğüne başvurarak fidan üretici belgesi (5 yıl için geçerli) almaları ve İl Müdürlüğünce yapılacak denetim ve sertifikasyon sonucunda üretim yapmaları zorunludur sayılı tohumculuk kanununun 17. Maddesi gereğince: Tohumculukla ilgili faaliyette bulunan gerçek veya tüzel kişiler, faaliyet konuları ile ilgili alt birliğe üye olmak zorundadır sayılı zirai mücadele ve karantina kanununa göre hazırlanan sayılı; fidanlık, fidelik, süs bitkileri ve çiçek soğanı üretilen yerlerin ruhsatlandırılmasına ilişkin yönetmeliğin ilgili maddelerine göre üretim materyalleri yetiştirme yerleri ruhsatlandırılmaktadır (Resmi Gazete, 2013). Fidancılık sektörüyle ilgili işletmelerin sahip olduğu belgeler Çizelge 5.48 de gösterilmektedir. İşletmeler ticari belgelerin dışında; fidan üretici belgesi, bitki yetiştirme ruhsatı, FÜAB (Fidan Üreticileri Alt Birliği) üyelik belgesi gibi belgeleri temin ederek sertifikalı meyve fidanı üretimi yapabilmektedir. 81

97 İncelenen işletmelerin tamamında fidan üretici belgesi, bitki yetiştirme ruhsatı, FÜAB üyelik belgesi bulunmaktadır. Ayrıca 5 işletme tohumluk belgesine, 15 işletme ise marka ve patent belgesine sahiptir. Çizelge İşletmelerin fidancılık sektörüyle ilgili sahip olduğu belgeler I. grup II. grup III. grup Toplam Belgeler N Oran N Oran N Oran N Oran Fidan üretici belgesi FÜAB üyelik belgesi Tohumluk belgesi Bitki yetiştirme ruhsatı Marka ve patent belgesi * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir İşletmelerin fidan üretim materyali ithalat durumu İşletmelerde fidan üretiminde kullanılan; anaç, kalem, çelik gibi damızlık üretim materyali ithalatı yapma durumları Çizelge 5.49 da verilmiştir. Fidan üretimi yapan 50 işletmenin %34.00 ü, üretimde kullanmak üzere damızlık materyali ithalatı yapmıştır. III. grupta yer alan işletmelerin tamamı fidan üretim materyali ithalatı yapmıştır. Üretim materyali ithalatı yapmayan işletmeler, üretici firmalar, ithalatçı firmalar veya kamu kurumları vasıtası ile gerekli üretim materyallerini temin etmişlerdir. Çizelge İşletmelerin fidan üretim materyali ithalat durumu İthalat durumu I. grup II. grup III. grup Toplam N İthalat yapıyor İthalat yapmıyor Toplam Oran İthalat yapıyor İthalat yapmıyor Toplam İşletmelerin fidan üretim materyali ithalat durumları ile işletme grupları arasında önemli farklılıklar söz konusudur. Büyük işletmelerde ithalat durumu %100 iken orta büyüklükteki işletmelerde %57, küçük işletmelerde ise %24 tür. 82

98 İncelenen işletme gruplarına göre, damızlık üretim materyali ithalatı yapılan ülkelerin başında Hollanda gelmektedir (Çizelge 5.50). Çizelge İşletmelerin fidan üretim materyali ithalatı yapmış olduğu ülkeler I. grup II. grup III. grup Toplam Ülkeler N Oran N Oran N Oran N Oran Yunanistan Hollanda Belçika Fransa ABD * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir. İncelenen işletmelerde ithal edilen üretim materyalleri anaç ve aşı kalemidir. Üretilen fidanların kök sistemini oluşturan anaçların ithalatı, incelenen işletmelerin %34.00 ü tarafından yapıldığı tespit edilmiştir. Aşı kalemi ithalatının ise işletmelerin %10.00 u tarafından yapıldığı belirlenmiştir (Çizelge 5.51). Çizelge İşletmelerde ithalatı yapılan üretim materyali İşletmelerde ithalat edilen materyal I. grup II. grup III. grup Toplam N Anaç Aşı kalemi Oran Anaç Aşı kalemi * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir. İncelenen işletmelerde gruplara göre fidan üretim materyali ithalatı yapma nedenlerinden; damızlık üretim materyali temini I. ve II. grupta, üretim yetersizliğinin ise III. grupta önemli olduğu tespit edilmiştir (Çizelge 5.52). 83

99 Çizelge Fidan üretim materyali ithalatının yapılma nedenleri I. grup II. grup III. grup Toplam Nedenler N Oran N Oran N Oran N Oran Sağlıklı üretim materyali temini Damızlık materyali temini Üretim yetersizliği Yeni çeşitler üretmek Üretim maliyetini azaltmak Sertifikasyon nedeniyle * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir Fidan üreticilerinin üretimle ilgili tercihlerinin belirlenmesi İşletme arazisinin ürünlere göre tahsis edilmesindeki kriterler Fidan üretimi yapan işletmeler, üretim yapacakları arazileri fidan çeşitlerine göre tahsis ederken bazı hususları dikkate almaktadırlar. İncelenen işletmelerde arazinin ürünlere göre tahsis edilmesindeki kriterler önem derecelerine göre incelenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre işletmelerde yüksek öneme sahip olan kriterler; I. ve II. gruptaki işletmelerde ürünün piyasa talebinin yüksek olması, III. grupta yer alan işletmelerde ise üründen elde edilecek gelire göre arazi tahsisinin önemli olduğu belirlenmiştir. İşletmeler genelinde, piyasa talebinin yüksekliği (4.38) önemliyken, satılacak ürünün fiyatı konusunda (3.16) ise işletmecilerin kararsız olduğu tespit edilmiştir (Çizelge 5.53). Çizelge İşletme arazisinin ürünlere göre tahsis edilmesindeki kriterler Kriterler I. grup II. grup III. grup Ortalama Üründen elde edilecek gelire göre Üretilecek ürünün maliyetine göre Satılacak ürünün fiyatına göre İşgücü ihtiyacının fazla olmamasına göre Piyasa talebinin yüksekliğine göre Ölçek Hiç önemi yok Az önemli Kararsız Önemli Çok önemli

100 İşletmelerin, işletme arazisini ürünlere göre tahsis etmesindeki kriterlerden; üründen elde edilecek gelir (p=0.369), üretilecek ürünün maliyet (p=0.213), satılacak ürünün fiyatı (p=0.788), işgücü ihtiyacının fazla olmaması (p=0.508) ve piyasa talebinin yüksekliği (p=0.815) ile işletme grupları arasında istatistikî olarak fark bulunmamaktadır Üretilen çeşit ve anacın belirlenmesindeki kriterler Fidan üreten işletmelerde, üretilen çeşit ve anacın belirlenmesindeki kriterler, önem derecelerine göre irdelenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre işletmelerde yüksek öneme sahip olan kriterler; I. ve III. grupta, ürünün pazarlanabilir olması, II. grupta ise ürünün iklim ve toprak yapısına uygun olmasının önemli olduğu ifade edilmiştir. İşletmeler genelinde, ürünün pazarlanabilir olması (4.48) önemliyken, sulama yöntemi-olanakları (2.52) konusunda ise işletmecilerin kararsız olduğu tespit edilmiştir (Çizelge 5.54). Çizelge Üretilen çeşit ve anacın belirlenmesindeki kriterler Kriterler I. grup II. grup III. grup Ortalama Pazarlanabilir olması Yeni çeşit olması Hastalıklara dayanıklı olması İklim ve toprak yapısına uyumluluk Sulama yöntemi-olanakları Ölçek Hiç önemi yok Az önemli Kararsız Önemli Çok önemli İşletmelerde üretilen çeşit ve anacın belirlenmesindeki kriterlerden; pazarlanabilir olması (p=0.280), yeni çeşit olması (p=0.516), hastalıklara dayanıklı olması (p=0.065), iklim ve toprak yapısına uyumluluk (p=0.534) ve sulama yöntemi-olanakları (p=0.116) ile işletme grupları arasında istatistikî olarak fark yoktur. 85

101 İşletmelerin yurt dışından yeni ıslah edilen anaç ve çeşitleri takip ederek üretim planlaması yapma durumu Planlama, işletme amaçlarını yorumlayan ve bu amaçların gerçekleştirilmesi araçlarını gösteren bir çalışmadır. Planlama çalışmalarında işletme dışı çevrenin değerlendirilmesinin yanında, işletme amaçları da göz önünde bulundurularak, işletme gereksinimleri belirlenmeye çalışılır (Ceylan ve Korkmaz, 2012). Tarımsal işletmelerde planlama; mevcut şartlarda mümkün olan en yüksek getiriyi elde edebilmek için işletmede hangi ürünlerin ne kadar, nasıl yetiştirileceğini ve bu yetiştirme sürecinde üretim araçlarının optimal kombinasyonunu tahmin eden bir programdır (Erkuş ve Demirci, 1983). İşletmeler yeni yatırım kararları almaları için sermayeye gereksinim duyarlar. Bu nedenle işletmeler, yatırım yaparken ek fonlar sağlamak için stratejiler belirlemelidir. Planda ek fonlar sağlamak için; banka kredisi, tahvil, hisse senedi ve başka araçlar önerilebilir. İşletmelerin gelecek dönemlerinde fon gereksinimlerini belirleyen en önemli faktör satışlardır. Dolayısıyla, yapılacak yatırım için gerekli finansman gereksiniminin belirlenmesinde hareket noktası, satış tahminleridir. Satış tahmini yapılmadan, gelecekteki fon açığı veya fazlalığı tahmin edilemez (Ceylan ve Korkmaz, 2012). İncelenen işletmelerin %46.00 sı yurt dışından yeni ıslah edilen anaç ve çeşitleri takip ederek üretim planlaması yapmaktadır (Çizelge 5.55). Çizelge İşletmelerin üretim planlaması yapma durumu İşletmelerin üretim planlaması I. grup II. grup III. grup Toplam yapma durumu N Planlama yapıyorum Planlama yapmıyorum Toplam Oran Planlama yapıyorum Planlama yapmıyorum Toplam

102 5.6. Fidanların Satış ve Pazarlanması Fidanların sökümü ve satışa hazırlanması Fidanlar sonbaharda gelişmenin durduğu ve yaprakların dökülmeye başladığı andan itibaren başlamak üzere, ilkbaharda ağaçların uyumasına kadar geçen durgun evrede sökülmektedir (Yapıcı, 1992) İşletmelerde üretilen fidanların sökümü İncelenen işletmelerin %94.00 ü makineyle, %2.00 si insan gücüyle yaparken %4.00 ü ise her ikisini kullanarak fidan sökümü yaptığı tespit edilmiştir. Makine ile sökümde; traktör ile çekilen fidan söküm küreği, insan gücüyle sökümde ise bel yardımıyla söküm işlemi yapılmaktadır. İnsan gücüyle söküm, uzun zaman alan, zahmetli ve yüksek maliyetli bir işlemdir. Ayrıca fidan köklerinde meydana gelecek zarardan dolayı genellikle makineli söküm tercih edilmektedir (Çizelge 5.56). Çizelge İşletmelerde üretilen fidanların söküm teknikleri Fidan söküm teknikleri I. grup II. grup III. grup Toplam N İnsan gücüyle Makine ile söküm Her ikisini kullanarak Toplam Oran İnsan gücüyle Makine ile söküm Her ikisini kullanarak Toplam Saydam (2010) da İzmir ilindeki çalışmasında da fidanların sökümünde makine kullanımının (kooperatif üyelerinde %72.97 u, olmayanlarda %88.24 ü) ağırlıkta olduğunu saptamıştır. 87

103 Yıldırım ve Koyuncu (2005) ise fidan sökümünün kamu fidanlıklarında fidan söküm aracıyla, özel işletmelerde ise işçi ile yapıldığını saptamışlardır İşletmelerde sökülen fidanların muhafaza edilmesi Fidanlar söküldükten sonra hendekleme yöntemi ve eski soğuk hava deposu olmak üzere iki şekilde muhafaza edilmektedir (Şekil 5.2). Şekil 5.2. İşletmelerde sökülen fidanların muhafaza edilmesi İşletmelerde sökülen fidanların %96.00 sı hendekleme yapılarak, %12.00 si ise soğuk hava deposunda saklanarak muhafaza edildiği tespit edilmiştir (Çizelge 5.57). Çizelge İşletmelerde sökülen fidanların muhafaza edilme yerleri Sökülen fidanların muhafaza edilme yerleri I. grup II. grup III. grup Toplam N Soğuk hava deposu Hendekleme Oran Soğuk hava deposu Hendekleme * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir. Saydam (2010) da İzmir ilindeki çalışmasında, fidanlar söküldükten sonra hendekleme yöntemiyle toprakta ya da soğuk hava depolarında satış için 88

104 bekletilmekte olduğunu saptamıştır. Kooperatif ortaklarının %71.06 sı hendekleme yaparak, %28.94 ü ise kooperatifin soğuk hava depolarını kullanmakta olduklarını tespit etmiştir İşletmelerde satılmayan fidanların durumu İncelenen işletmelerin %80.00 i satılmayan fidanları imha etmekte, %40.00 ı geri dikim yapmakta ve %18.00 i ise fidanlarda söküm işlemi yapmamaktadır (Çizelge 5.58). Çizelge İşletmelerin fidanları satılmama durumundaki davranışları İşletmelerde satılmayan fidanların durumu I. grup II. grup III. grup Toplam N İmha ediyorum Geri dikim yapıyorum Fidanları sökmüyorum Oran İmha ediyorum Geri dikim yapıyorum Fidanları sökmüyorum * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir Fidanların pazarlanması Pazarlama, ürün ve hizmetlerin üreticiden tüketiciye veya kullanıcıya akışını sağlayan işletme faaliyetlerinin yerine getirilmesidir (Sabuncuoğlu ve Tokol, 2001). Tarımsal pazarlama ise tarım ürünlerinin üreticiden tüketiciye hareketini ve bu harekette yer olayları inceleyen bir bilim dalıdır. Malların üreticiden tüketiciye ulaştırılmasında arz, talep, fiyat ve masraf gibi faktörler önemli rol oynamaktadır. Ürünlerin üretimlerinden itibaren başlayan ve toplama, işleme, dereceleme, sınıflandırma, taşıma, depolama ve paketleme gibi çeşitli işlemleri, tarımsal pazarlama incelemektedir (Güneş, 1996). Genellikle, tarım ürünleri üreticiler tarafından doğrudan doğruya en son tüketiciye satılamazlar. Ürünler üretimden sonra çeşitli kanallardan geçerek ve bu kanallarda değişik olaylarla karşılaşarak son tüketiciye ulaşırlar. Pazarlama veya dağıtım kanalları; komisyoncu, aracı, tüccar, dağıtıcı, 89

105 toptancı, perakendeci, simsar gibi farklı isimler adı altında faaliyet gösteren aracılardan oluşmaktadır (İnan, 2006). Üretilen fidanlar, çeşitli kanallar ile pazarlanmaktadır. İncelenen işletmelerin tümü fidanların pazarlamasını doğrudan müşteriye yapmaktadır. Ayrıca işletmelerin 28 i kooperatif aracılığıyla, 8 i firmalar aracılığıyla, 4 ü e- pazarlamayla ve 3 ü bayiler aracılığıyla ürünlerini pazarlamaktadırlar (Çizelge 5.59). Çizelge Fidanların pazarlama kanalları I. grup II. grup III. grup Toplam Pazarlama kanalları N Oran N Oran N Oran N Oran Direk müşteriye Kooperatif Bayiler aracılığıyla Firmalar aracılığıyla E-Pazarlama * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir. Saydam (2010) çalışmasında, kooperatif ortağı üreticilerin %48.28 sinin fidanlarını kooperatif aracılığı ile %46.55 i müşterilerin talepleri doğrultusunda, %5.17 i ise bayiler aracılığıyla pazarlama fonksiyonlarını yerine getirdiklerini belirlemiştir. Kooperatif ortağı olmayan üreticiler ise %44 ü tüccarlara, %28 i şehir pazarlarında, %28 i de müşterilerinin talepleri doğrultusunda bu fonksiyonu yerine getirdiklerini tespit etmiştir Fidanların satış fiyatını belirlemedeki kriterler Araştırma sahasında anket uygulanan işletmelerde üretilen fidanların satış fiyatını belirlemedeki kriterler önem derecelerine göre Çizelge 5.60 ta verilmiştir. Buna göre; I. grupta, piyasanın arz ve talebi, II. grupta fidan üretim maliyeti, III. grupta ise üretim maliyeti ile piyasanın arz ve talebinin fidan satış fiyatını belirlemede, çok önemli kriterler olduğunu işletmeler ifade etmiştir. İşletmeler geneli itibariyle incelediğinde; en önemli kriterlerin, üretim maliyeti (4.62), piyasanın arz ve talebi (4.62), az önemli olan kriterin ise sertifikasyon (2.36) olduğu saptanmıştır. 90

106 Çizelge Üretilen fidanların satış fiyatının belirlemedeki kriterler Kriterler I. grup II. grup III. grup Ortalama Üretim maliyeti Piyasanın arz ve talebi Çoğaltım tekniği Sertifikasyon Yeni çeşit olması Ölçek Hiç önemi yok Az önemli Kararsız Önemli Çok önemli İşletmelerde üretilen fidanların satış fiyatının belirlemedeki kriterlerden; üretim maliyeti (p=0.863), piyasanın arz ve talebi (p=0.730), çoğaltım tekniği (p=0.661), sertifikasyon (p=0.123) ve yeni çeşit olması (p= 0.354) ile işletme grupları arasında istatistikî olarak fark yoktur Fidan satışının yoğun olarak yapıldığı aylar Ele alınan işletmelerde, fidan satışı mevsimlere dayalı olarak değişkenlik gösterme ve genellikle kış aylarında yapılmaktadır. İşletmeler genelinde fidan satışının yoğun olarak yapıldığı ay Aralık tır (%38.00). Bunu sırasıyla; Kasım (%32.00), Ocak (%18.00) ve Şubat (%12.00) ayı takip etmektedir (Çizelge 5.61). Çizelge Fidan satışının yoğun olarak yapıldığı aylar Aylar I. grup II. grup III. grup Toplam N Ocak Şubat Kasım Aralık Toplam Oran Ocak Şubat Kasım Aralık Toplam

107 İşletmelerin fidan satışında müşterileri yönlendirme durumu İncelenen işletmelerin %96.00 sı fidan satışında müşteriyi yönlendirmekte olduklarını belirtmişlerdir (Çizelge 5.62). Çizelge İşletmelerin müşterisini satın alacağı fidan çeşidinde yönlendirme durumu Müşterinin satın alacağı fidan çeşidine I. grup II. grup III. grup Toplam yönlendirme durumu N Yönlendiriyorum Yönlendirmiyorum Toplam Oran Yönlendiriyorum Yönlendirmiyorum Toplam İşletmelere göre müşterilerin satın aldıkları fidanları seçimindeki kriterler Müşterilerin fidan üreticilerinden satın aldıkları fidanlarda, önemsediği kriterler; fidanın fiyatını (4.18) önemli bulmaktayken, fidanının yeni çeşit olmasında (2.62) ise kararsız oldukları tespit edilmiştir (Çizelge 5.63). Çizelge İşletmelere göre müşterilerin satın aldıkları fidanı seçerken tercih ettiği kriterler Kriterler I. grup II. grup III. grup Ortalama Sertifikalı olması Yeni çeşit olması İklim ve toprak yapısına uygunluğu Ürüne destekleme verilmesi Satış fiyatı Ölçek Hiç önemi yok Az önemli Kararsız Önemli Çok önemli İşletmelerde müşteriler satın alacakları fidanları seçerken tercih ettikleri kriterlerden; ürüne destekleme verilmesi (p=0.025) ve ürünün satış fiyatı (p=0.000) ile işletme grupları arasında (p<0.05 değerine göre) istatistikî olarak farklılık söz konusudur. Sertifikalı olması (p=0.703), yeni çeşit olması 92

108 (p=0.058), iklim ve toprak yapısına uygunluğu (p=0.221) ile işletme grupları arasında istatistikî olarak farklılık yoktur İşletmelere göre müşterilerin satın aldıkları fidanlardaki anaç tercih etme durumları Ele alınan fidan üretici işletmecilerin %88.00 i, müşterilerinin satın aldıkların fidanların anaçlarını, kendilerinin tercih ettiklerini ifade etmişlerdir (Çizelge 5.64). Çizelge İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidanların anaçlarını tercih etme durumu Müşterilerin anaç tercih etme durumu I. grup II. grup III. grup Toplam N Anaç tercihi oluyor Anaç tercihi olmuyor Toplam Oran Anaç tercihi oluyor Anaç tercihi olmuyor Toplam Görüşülen işletmecilerin %84.00 ü, müşterilerinin yarı boduru, %42.00 sinin tam boduru ve %34.00 ünün ise klasik anaçları tercih ettiklerini belirtmişlerdir (Çizelge 5.65). Çizelge İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidanlarda tercih ettikleri anaç türleri Tercih edilen anaç türleri I. grup II. grup III. grup Toplam N Klasik anaç (Çöğür) Yarı bodur Tam bodur Oran Klasik anaç (Çöğür) Yarı bodur Tam bodur

109 İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidan tür ve çeşitlerine gerekli olan tozlayıcıdan haberdar olma durumları Fidan üreticisi işletmecilere %64.00 ü, müşterilerin satın aldıkları fidan tür ve çeşitlerine gerekli olan tozlayıcıdan haberdar olduklarını ifade etmişlerdir (Çizelge 5.66). Çizelge İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidan tür ve çeşitlerine gerekli olan tozlayıcıdan haberdar olma durumları Tozlayıcıdan haberdar olma durumları I. grup II. grup III. grup Toplam N Haberdar Haberdar değil Toplam Oran Haberdar Haberdar değil Toplam Müşteriler satın aldıkları fidan çeşit ve türlerinde gerekli olan tozlayıcı ihtiyacından haberdar olmaması durumunda, işletmelerin %90.00 ının müşterilerini yönlendirildikleri tespit edilmiştir (Çizelge 5.67). Çizelge İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidan tür ve çeşitlerine gerekli olan tozlayıcıya yönlendirilme durumları Tozlayıcıya yönlendirme durumu I. grup II. grup III. grup Toplam N Yönlendiriyorum Yönlendirmiyorum Toplam Oran Yönlendiriyorum Yönlendirmiyorum Toplam

110 İşletmelerin satış sonrasında müşterilerine teknik destek verme durumu Meyve üreticilerinin iklime ve coğrafi koşullara uygun, kaliteli meyve üretimi yapabilmeleri için bazı teknik bilgilere sahip olmaları gerekmektedir. Tesis edilecek bahçenin yer aldığı bölgedeki iklim özellikleri, toprak ve arazi yapısı ile sulama olanaklarının durumu, meyve üretimi, kalitesini, dolayısıyla üretimde kullanılan çeşit ve anacın seçimini de önemli kılmaktadır. Fidan üreticilerinin büyük bir kısmı müşterilerine; kullanılan anaç ve çeşidin teknik özellikleri, meyve verimi, ekonomik özellikler, iklim istekleri, toprak istekleri, dikim aralığı, budama, terbiye sistemleri, hastalık, zararlılarla mücadele, gübreleme, sulama yöntemleri hakkında satış sonrası teknik destek vermektedirler. İncelenen işletmelerin %74.00 ü fidan satışı sonrasında müşterilerine teknik destek verdiklerini belirtmişlerdir (Çizelge 5.68). Çizelge İşletmelerin satış sonrasında müşterilerine teknik destek verme durumu İşletmelerin müşterilerine teknik I. grup II. grup III. grup Toplam destek verme durumu N Teknik destek veriyorum Teknik destek vermiyorum Toplam Oran Teknik destek veriyorum Teknik destek vermiyorum Toplam Fidan ihracatı İşletmelerin fidan ihracatı yapma durumları Çizelge 5.69 da verilmiştir. İncelenen işletmelerin %8.00 i fidan ihracatı yapmaktayken, %92.00 si ihracat yapmamaktadır. İşletme gruplarına göre fidan ihracatı değerlendirildiğinde; II. grupta 1 ve III. grupta ise 3 işletme fidan ihracatı yapmaktadır. 95

111 Çizelge İşletmelerin fidan ihracatı yapma durumları I. grup II. grup III. grup Toplam İhracat N Oran N Oran N Oran N Oran durumu Yapıyor Yapmıyor Toplam Fidan ihracatı yapan 4 işletmenin, ihracat yaptığı ülkeler Çizelge 5.70 te verilmiştir. Buna göre; I. grup işletmeler fidan ihracatı yapmamaktayken, II. grup işletmeler sadece Gürcistan a, III. grup işletmeler ise Ukrayna, Afganistan, Özbekistan, İtalya, Kazakistan ve Mısır a ihracat yapmışlardır. Çizelge İşletmelerin fidan ihracatı yaptığı ülkeler Ülkeler I. grup II. grup III. grup Toplam N Ukrayna Afganistan Gürcistan Özbekistan İtalya Kazakistan Mısır * Birden fazla seçenek işaretlenmiştir Fidancılık Sektörünün Sorunları İşletmelere göre fidancılık sektörünün durumu ve geleceği Araştırma sahasında ele alınan 50 fidan işletmesinin, fidancılık sektörünün durumu ve geleceği ile ilgili değerlendirmeleri, Çizelge 5.71 de verilmiştir. I.grup işletmeler sektörün durumunu kötü olarak, sektörün geleceğini ise orta düzeyde değerlendirmişlerdir. II. grup işletmeler sektörün durumunu ve geleceğini orta düzeyde değerlendirmişlerdir. III. grup işletmeler sektörün durumunun orta düzeyde olduğunu, sektörün geleceğinin ise iyi olabileceği yönünde değerlendirme yapmışlardır. İşletmeler genelinde, sektörün 96

112 durumunun kötü (2.42) olduğunu, geleceğinin ise ne iyi ne kötü (2.96) olacağını belirtilmiştir. Çizelge Fidancılık sektörünün durumu ve geleceği I. grup II. grup III. grup Ortalama Fidancılık sektörünün durumu Fidancılık sektörünün geleceği Ölçek Çok kötü Kötü Ne iyi ne kötü İyi Çok iyi İşletmelerde, fidancılık sektörünün durumu (p=0.293) ve geleceği (p=0.261) ile işletme grupları arasında istatistikî olarak fark bulunmamaktadır. Küçük işletmelerin fidan sektörü ile ilgili daha karamsar bir tablo sergiledikleri, büyük işletmelerin ise özellikle sektör ile ilgili gelecekte daha iyimser bir durum beklentisinde oldukları söylenebilir İşletmelerin fidancılıkla ilgili karşılaştığı sorunlar Bölgede görüşülen işletmelerde fidancılık sektörünün sorunlarıyla ilgili değerlendirmeleri ise Çizelge 5.72 de verilmiştir. I. grupta yer alan işletmeler için pazarlama (4.29) önemli bir sorun olarak yer alırken, işgücü temini (1.92) önemsiz bir sorundur. II. grupta yer alan işletmeler için damızlık üretim materyali, pazarlama, hastalık ve zararlılar (3.57) önemli sorunlar iken, yine işgücü temini (2.14) önemsiz bir sorun olarak ifade edilmiştir. III. grupta yer alan işletmelerde ise damızlık üretim materyali, ithalat ve ihracat (4.4) önemli sorunlar olarak belirtilirken, işgücü temini, hastalık ve zararlılar (2.2) önemsiz sorunlar olarak ifade edilmiştir. İşletmeler genelinde de pazarlamanın (4.16) en önemli sorun olduğu, işgücü temininin (1.98) ise en önemsiz sorun olduğu ifade edilmiştir. 97

113 Çizelge İşletmelerin fidancılıkla ilgili karşılaştığı sorunlar Sorunlar I. grup II. grup III. grup Ortalama Sertifikasyon Damızlık üretim materyali temini Kredi temini Pazarlama Hastalık ve zararlılar İthalat ve ihracat İşgücü temini Ölçek Hiç önemi yok Az önemli Kararsız Önemli Çok önemli İşletmelerin fidancılık sektöründe karşılaştıkları sorunlardan; ithalat ve ihracat sorunları ile işletme grupları arasında (p<0.05 değerine göre) istatistikî olarak farklılık bulunmaktadır (p=0.010). Sertifikasyon (p=0.477), damızlık üretim materyali temini (p=0.082), kredi temini (p=0.614), pazarlama (p=0.551), hastalık ve zararlılar (p=0.680) ve işgücü temini (p=0.886) sorunları ile işletme grupları arasında istatistikî olarak farklılık yoktur İşletmecilerin fidancılıkla ilgili uygulanan politikalara bakış açıları Türkiye de 2006/10243 sayılı tebliğ ile yurt içinde üretilip sertifikalandırılan tohumlukları kullanan ve sertifikalı fidan ile bahçe ve bağ tesis eden çiftçilere birim alan başına desteklemeler getirilmiştir. Söz konusu desteklemeler 2006 yılından itibaren devam etmektedir sayılı Tohumculuk Kanunu nun 2006 yılında yürürlüğe girmesiyle birlikte; fidan üreticileri arasında mesleki dayanışma ve mevzuatla ilgili görevleri yerine getirmek için FÜAB kurulmuştur. Ayrıca bu kanunda yapılan değişikliklerle, 2008 yılından itibaren kamu ve özel kuruluşlarda anaç-çeşit damızlıklarını tesis etmeyen ve damızlık üretim materyalleri, sertifikasız olan üreticilere fidan üretme izni verilmeyeceği belirtilmiştir (Resmi Gazete, 2013). Doğrudan fidan üretici işletmelere bu destekler verilmemekte, meyve üretici işletmelere verilmektedir. Son yıllarda fidan üretici işletmelere fuar destekleri söz konusudur. 98

114 Türkiye de meyve üreticilerinin sertifikalı fidanlar ile tesis edeceği meyve bahçelerine verilen birim alana destekleme bedelleri Çizelge 5.73 te verilmiştir. Çizelge Türkiye de meyve üreticilerine sertifikalı fidanlarla tesis edilen bahçelerde birim alana verilen fidan-fide desteklemeleri Desteklenen tür ve çeşitler Standart sertifikalı fidan/fide desteği (TL/da) Yıllar Bodur Yarı bodur Bağ ve diğer meyve fidanları ile Narenciye bahçesinde aşılama ile çeşit değiştirme Zeytinde yağlık çeşitler ile Virüsten arî fidanlara ilave Sertifikalı çilek fidesi Sertifikalı Antep fıstığı Mavi sertifikalı fidan/fide desteği (TL/da) Bodur Yarı bodur Bağ ve diğer meyve fidanları ile Narenciye bahçesinde aşılama ile çeşit değiştirme Zeytinde yağlık çeşitler ile Virüsten arî fidanlara ilave Sertifikalı çilek fidesi Sertifikalı Antep fıstığı Araştırma sahasında görüşülen işletmelerin, fidancılık sektörünün sorunlarıyla ilgili çözüm önerileri Çizelge 5.74 te verilmiştir. Görüşülen işletmeler genelinde, sektörün sorunlarına getirilebilecek çözüm önerilerinin başında, sertifikasız meyve fidanı üretiminin önünün kesilmesi (4.12) gelmektedir. Bunu sırasıyla; fidan üreticilerine eğitim verilmesi (3.66), fidan üreticilerine yönelik teknik destek sağlanması (3.54) ve kamu fidanlıklarının sadece damızlık üretmesi, fidan satışı yapmaması (3.50) takip etmektedir. Üreticilerin kararsız kaldıkları çözüm önerileri ise; fidan üretimine kota getirmek (3.34), fuar çalışmalarında fidan üreten kooperatiflerin desteklenmesi ve fidan borsası kurulması (3.26), pazarlama sorunlarının aşılmasına yönelik politikaların geliştirilmesi (3.22), üretim materyali teminine yönelik yapılan ithalatların desteklenmesi (3.10), sertifikalı fidan kullanımına 99

115 yönelik desteklemelerin artırılması (3.06), satılamayan sertifikalı fidanların sertifika bedellerinin geri verilmesi (2.90), fidan üreticilerine kredi temin edilmesi ve üretim materyali teminine yönelik çalışmaların yapılmasıdır (2.84). Üreticilerin katılmadığı çözüm önerileri ise; ihracatla ilgili desteklemelerinin artırılması (2.46), tarım politikalarının değiştirilmesi (2.24), fidan üretimi ve meyvecilik hakkında TV programları yapılmasıdır (2.02). Çizelge İşletmecilere göre fidancılık sektörünün sorunlarına çözüm önerileri Fidancılıkla ilgili politikalar I. grup II. grup III. grup Ortalama Sertifikasız üretimin önünün kesilmesi Fidan üreticilerine eğitim verilmesi Fidan üreticilerine yönelik teknik destek sağlanması Kamu fidanlıklarının sadece damızlık üretmesi, fidan satışı yapmaması Fidan üretimine kota getirilmeli Fidan borsası kurulmalı Fuar çalışmalarında fidan üreten kooperatiflerin desteklenmesi Pazarlama sorunlarının aşılmasına yönelik politikaların geliştirilmesi Üretim materyali teminine yönelik yapılan ithalatların desteklenmesi Sertifikalı fidan kullanımına yönelik desteklemelerin artırılması Satılamayan sertifikalı fidanların sertifika bedellerinin geri verilmesi Fidan üreticilerine kredi temin edilmesi Üretim materyali teminine yönelik çalışmaların yapılması İhracatla ilgili desteklemelerinin artırılması Tarım politikalarının değiştirilmesi Fidan üretimi ve meyvecilik hakkında TV programları yapılması Ölçek Hiç Tamamen Katılmıyorum Kararsız Katılıyorum katılmıyorum katılıyorum İşletmecilerin fidancılık sektörüyle ilgili sorunlara çözüm önerilerinden; pazarlama sorunlarının aşılmasına yönelik politikaların geliştirilmesi (p=0.029), sertifikasız üretimin önünün kesilmesi (p=0.037), satılamayan sertifikalı fidanların sertifika bedellerinin geri verilmesi (p=0.006), fuar çalışmalarında fidan üreten kooperatiflerin desteklenmesi (p=0.001) ve tarım 100

116 politikalarının değiştirilmesi (p=0.049) gibi öneriler ile işletme grupları arasında (p<0.05 değerine göre) istatistikî olarak farklılıklar söz konusudur. İhracatla ilgili desteklemelerinin artırılması (p=0.133), üretim materyali teminine yönelik çalışmaların yapılması (p=0.508), fidan üreticilerine kredi temin edilmesi (p=0.545), üretim materyali teminine yönelik yapılan ithalatların desteklenmesi (p=0.455), fidan üretimi ve meyvecilik hakkında TV programları yapılması (p=0.930), fidan üreticilerine yönelik teknik destek sağlanması (p=0.203), sertifikalı fidan kullanımına yönelik desteklemelerin artırılması (p=0.665), fidan üreticilerine eğitim verilmesi (p=0.103), fidan üretimine kota getirilmeli (p=0.092), fidan borsası kurulmalı (p=0.212) ve kamu fidanlıklarının sadece damızlık üretmesi, fidan satışı yapmaması (p=0.058) gibi öneriler ile işletme grupları arasında istatistikî olarak farklılıklar yoktur Fidan üretimindeki değişimlerin nedenleri Isparta ilinde üretilen sertifikalı meyve fidanı sayıları gelişimi Çizelge 5.75 te verilmiştir. Buna göre; 2008 yılı meyve fidanı üretimi baz alındığında, sertifikalı meyve fidanı üretiminde 2009 yılında %27.49 luk bir azalma meydana gelirken, 2011 ve sonrasındaki dönemde ise artış meydana gelmiştir. Çizelge Isparta ilinde yıllara göre üretilen sertifikalı meyve fidanı Yıllar Meyve fidanı Klon anacı Çelik Aşı kalemi İhraç edilen fidan Adet İndeks Kaynak: Anonim, 2012 *İndeks:2008=100 alınmıştır. 101

117 Ele alınan işletmelere göre, fidan üretimindeki bu değişimi zorlayan etmenlerin başında, pazarlama yapısındaki değişim başta gelmektedir. Diğer değişimi zorlayan etmenler ise üretim materyali ve sertifikasyondaki değişimlerdir. İşletmecilere göre fidan üretimindeki değişimlerin nedenleri Çizelge 5.76 da verilmiştir. Buna göre; pazarlama (3.22), üretim materyali yetersizliği (3.10) ve sertifikasyon sorunu (2.78) hakkında üreticiler kararsızlardır. İşletmeciler; hastalık ve zararlılar (2.24), ihracat sorunu (2.46), üretim materyali ithalatı sorununun (2.38) fidan üretimindeki değişimleri etkilediklerine inanmamaktadır. Çizelge İşletmecilere göre fidan üretimindeki değişimlerin nedenleri Değişim nedenleri I. grup II. grup III. grup Ortalama Sertifikasyon sorunu Hastalık ve zararlılar Pazarlama sorunu İhracat sorunu Üretim materyali ithalatı sorunu Üretim materyalinin yetersizliği Ölçek Hiç Tamamen Katılmıyorum Kararsız Katılıyorum katılmıyorum katılıyorum İşletmeciler fidan üretimindeki değişimlerin nedenlerinden; üretim materyali ithalatı (p=0.010) ve pazarlama sorunu (p=0.029) nedenleri ile işletme grupları arasında (p<0.05 değerine göre) istatistikî olarak farklılık göstermektedir. Sertifikasyon sorunu (p=0.477), hastalık ve zararlılar (p=0.630), ihracat sorunu (p=0.133) ve üretim materyali yetersizliği (p=0.082) nedenleri ile işletme grupları arasında istatistikî olarak farklılık yoktur. 102

118 6. SONUÇ VE ÖNERİLER Meyve bahçesi tesisinde kullanılacak fidanlar, yetiştirilecek meyve ağacının özelliklerini doğrudan etkilemektedir. Bu özellik meyve yetiştiriciliğinde sertifikalı ve ismine doğru kaliteli fidanlarla, meyve bahçelerinin tesis edilmesini gerekli kılmaktadır. Türkiye, sahip olduğu elverişli iklim koşulları ve coğrafi yapı nedeniyle dünya meyveciliğinde önemli bir konumda yer almakta ve ılıman iklim meyve türleri üretimi birçok bölgede yapılmaktadır. Araştırma kapsamı olarak dikkate alınan bölge, sertifikalı ılıman iklim meyve türleri fidanı üretimi açısından Türkiye de ilk sırada yer almaktadır. Çalışmada, ele alınan bölgede sertifikalı meyve fidanı üreten işletmelerin ekonomik analizi yapılmıştır. Ayrıca işletmelerin fidan üretiminde karşılaştıkları sorunların belirlenmesi, bu sorunlara çözüm önerilerinin geliştirilmesi hedeflenmiştir. İşletmelerin fidan üretim sayıları, büyüklük ölçüsü olarak kabul edilerek üç grup oluşturulmuş; I. grupta küçük ölçekli 38 işletme, II. grupta orta ölçekli 7 işletme ve III. grupta büyük ölçekli 5 işletme bulunmaktadır. İşletmelerde ortalama fidan üretim sayıları; I. grupta , II. grupta , III. grupta adet olduğu saptanmıştır. Yukarıda ifade edilen amaçlardan hareket edilerek yapılan bu araştırmada elde edilen sonuçlar aşağıdaki şekilde özetlenmiştir. Fidan işletmelerinde işletmecilerin eğitim seviyesi ağırlıklı olarak ilkokul mezunu olup, işletme büyüklüğü arttıkça eğitim seviyesi de artmaktadır. Fidan işletmelerinde, işletmecilerin yaş ortalaması yıldır. Fidan işletmelerinde, işletmecilerin deneyim süreleri incelendiğinde; en deneyimli işletmeler II. grupta yer almaktadır. Sertifikalı meyve fidanı üretiminde kuruluş tarihi olarak yeni işletmeler ise I. ve III. grupta bulunmaktadır. 103

119 Fidan işletmelerinde, işletmeciler asıl mesleklerine göre; %58.00 i çiftçi, %14.00 ü ziraat mühendisi, %2.00 si akademisyen, %22.00 si esnaf ve %4.00 ü ziraat teknikeridir. Fidan işletmelerinde, arazi varlığı mülk ve kira arazilerden oluşmaktadır. İşletmeler ortalamasında, mülk arazi kullanımı da, kira arazi da ve toplam arazi ise da olarak tespit edilmiştir. Fidan üretimi yapan işletmelerin arazi kullanım şekilleri; anaç ve damızlık parseli da, fidan parseli da, meyve arazisi da, tarla arazisi da ve diğer araziler ise da dır. İşletmelerde aktif ve pasif sermaye TL dir. İşletmelerde GSÜD TL olup, fidan üretimi yapılan birim alana düşen GSÜD TL/da dır. Fidan işletmelerinde işletmelerde üretim masrafları TL olup, %40.17 sini değişken masraflar, %27.42 sini sabit masraflar, %32.42 sini ise öz sermaye faiz karşılığı oluşturmaktadır. İşletmelerin birim alana düşen üretim masrafları; TL/da dır. İşletmelerin brüt kârı TL olup, birim alana düşen brüt kâr ise TL/da dır. İşletmelerin net kârı TL dir. İşletmelerin nisbi kârı 2.07 olarak hesaplanmıştır. İşletme gruplarına göre üretilen bir fidanın üretim maliyeti; I. grupta 1.67 TL, II. grupta 1.41 TL ve III. grupta 2.37 TL dir. İşletmeler ortalamasında bir fidanın üretim maliyeti ise 2.07 TL dir. İşletmelerde üretilen bir fidanın satış fiyatı 4.54 TL, brüt kâr marjı 0.81 TL, net kâr marjı ise 0.52 TL olarak hesaplanmıştır. 104

120 Sertifikalı meyve fidanı üretimi faaliyetlerinde bulunan işletmelerde, sermaye devir hızı 0.31 olarak hesaplanmıştır. İşletmelerde işgücü kullanımı saat/da olup, çeki gücü kullanımı ise saat/da dır. İşletmelerde fidan üretiminde birim alana düşen kimyasal gübre miktarı kg/da dır. İşletmelerin generatif çoğaltımla anaç üretebilmeleri için gerekli olan tohumun tedarik edildiği kanallar; %26.00 sı kendi damızlık parselinden, %12.00 si tohum tedarik eden firmalardan, %10.00 u kooperatiften, %6.00 sı diğer fidancılardan, %4.00 ü ise kamu kurum ve kuruluşlarından ve doğadan toplayarak gerekli tohumu temin etmektedirler. İncelenen işletmelerin %12.00 sinde generatif çoğaltımda, tohumlara katlama işlemi uygulandığı tespit edilmiştir. İşletmelerin %46.00 sı, generatif fidan üretiminde kullandıkları çöğürü kendisi yetiştirmektedir. İşletmelerin vegetatif üretimde kullandıkları klon anacı %82.00 sini kendisi yetiştirmekte, %34.00 ünü ithal etmekte, %32.00 sini özel sektördeki fidancılardan, %26.00 sını kooperatiflerden, %16.00 sını ise kamu kurum ve kuruluşlarından temin etmektedirler. İşletmelerin %82.00 si daldırma, %8.00 i ise doku kültürü ve çelik ile yetiştirilen klon anacı kullanmaktadır. İncelenen işletmelerde doku kültürü ile klonal anaç üretebilmek için gerekli olan doku kültürü laboratuvarına sahip 1 işletme bulunmaktadır. Söz konusu işletmenin sahip olduğu doku kültürü laboratuvarı, görüşme yapılan dönemde faaliyette değildir. 105

121 İşletmelerin %90.00 ı kendi damızlık parselinden, %32.00 si özel şahıs ve firmalardan, %28.00 i kooperatiften, %26.00 sı kamu kurum ve kuruluşlarından ve %10.00 u ise ithalat yaparak fidan üretiminde kullandıkları aşı materyalini temin etmektedirler. İşletmelerin %96.00 sı fidan üretiminde Durgun T göz aşısı kullanmaktadır. İşletmelerin %38.00 i satın aldıkları fidan üretim materyallerine virüs testi yapıldığını belirtmişlerdir. İşletmelerin %88.00 i gübreleme için toprak tahlili yaptırdıklarını belirtmişlerdir. Fidan yetiştiriciliğinde işletmelerin, %60.00 ı yaprak bitleri, %58.00 ı kırmızı örümcekler, %22.00 si külleme ve %10.00 u kök çürüklüğü gibi hastalık ve zararlılarla karşılaştıkları tespit edilmiştir. İşletmelerin %62.00 si el ile çapalayarak, %98.00 i çapa makinesi kullanarak fidanlıkta yabancı ot ile mücadelesi yapmaktadır. İşletmelerin tamamında damla sulama yöntemi kullanılmaktadır. İşletmecilerin %30.00 u fidan yetiştiriciliği üzerine eğitim almıştır. Bu üreticilerin %27.00 si üniversite, %73.00 ü ise halk eğitim kurslarından gerekli eğitimi aldıklarını belirtmişlerdir. İşletmecilerin fidancılık sektörüyle ilgili gelişmeleri takip ettikleri iletişim kanalları sırasıyla; internet, AR-GE çalışmaları, televizyon, gazete/dergi ve Bakanlık/Enstitüdür. İşletmelerin tamamında fidan üretici belgesi, FÜAB üyelik belgesi ve bitki yetiştirme ruhsatı mevcuttur. Bazı işletmelerde ise, tohumluk ve marka-patent belgesi de bulunmaktadır. 106

122 Fidan üreten işletmelerin %34.00 ü ithalat yapmaktadır. İthalat yapılan ülkelerin başında Hollanda gelmektedir. İthalat yapan işletmelerin genellikle, damızlık üretim materyali yetersizliğini gidermek amacıyla ithalat yaptığı tespit edilmiştir. İşletmelerin %34.00 ünün anaç, %10.00 unun aşı kalemi ithalatı yaptıkları tespit edilmiştir. İşletme gruplarına göre fidan üretim materyali ithalatı yapma nedenlerinden; damızlık üretim materyali temini I. ve II. grupta, üretim yetersizliğinin ise III. grupta önemli olduğu tespit edilmiştir. İşletme arazisinin ürünlere tahsisinde, üretilecek ürünün piyasa talebinin yüksekliği önemlidir. Üretilen çeşit ve üretimde kullanılan anacın seçilmesinde etkili olan en önemli kriter ürünün pazarlanabilir olmasıdır. İşletmelerin %46.00 sı, yurt dışından yeni ıslah edilen anaç ve çeşitleri takip ederek üretim planlaması yapmaktadır. İşletmelerin %94.00 ü makineyle, %2.00 si insan gücüyle, %4.00 ü ise hem insan hem de makine gücü kullanarak fidan sökümü yapmaktadır. İşletmelerde sökülen fidanların %96.00 sı hendekleme yapılarak, %12.00 si ise soğuk hava deposunda saklanarak muhafaza edilmektedir. İşletmeler ürettikleri fidanın satış fiyatı belirlerken dikkate aldığı en önemli kriterlerin; üretim maliyeti ile piyasa arz-talebi olduğu tespit edilmiştir. Fidan satışının en yoğun yapıldığı ay Aralık tır. İşletmelerde genellikle kış aylarında fidan satışı yapılmaktadır. 107

123 İşletmelerin %96.00 sı fidan satışında müşteriyi yönlendirmekte olduklarını belirtmişlerdir. İşletmelerin %74.00 ü fidan satışı sonrasında müşterilerine teknik destek verdiklerini belirtmişlerdir. İşletmelerin %8 i fidan ihracatı yapmaktadır. Fidan ihracatı yapılan ülkeler arasında; Ukrayna, Afganistan, Gürcistan, Özbekistan, İtalya, Kazakistan ve Mısır yer almaktadır. İşletmeciler fidancılık sektörünün durumunu, kötü olarak değerlendirirken, sektörün geleceğini ise orta olarak değerlendirmişlerdir. İşletmelerin fidancılıkla ilgili karşılaştıkları sorunlardan en önemlisi pazarlamadır. Araştırmadan elde edilmiş olan bulgulardan hareketle aşağıdaki çözüm önerileri getirilmiştir; Sektörün sorunlarının çözümünün en önemli maddesini hala sertifikasız meyve fidanı üretiminin önüne geçilememesi oluşturmaktadır. Bu da; denetlemelerin düzensizliği, cezaların caydırıcılığının olmaması ve sertifikalı fidanlara olan desteklemelerin meyve üreticilerini tatmin etmemesinden kaynaklanmaktadır. GTHB, sektördeki denetlemeleri yeterli ve düzenli bir şekilde yapmalıdır. İşletmelerin diğer bir sorunu da fidan üreticilerinin yeteri kadar eğitim almaması ve gereken teknik bilgiden yoksun olmasıdır. Üretiminin her aşamasında yer alan üretim faktörlerinden olan; damızlık üretim materyali üretimi ve temini, toprak işleme, dikim aralığı belirleme, aşılama, zirai mücadele, gübreleme, sulama, depolama ve pazarlama 108

124 konularında üreticilerin yeteri kadar eğitimli olmaması, üretime ve işletme gelirlerine olumsuz olarak yansımaktadır. Bölgedeki fidan üreticilerine yönelik üniversite, araştırma enstitüleri, GTHB yetkililerinin ve FÜAB ın eğitim faaliyetleri, konferans ve toplantılar düzenleyerek üreticilerin bilinçlendirilmesi sağlanmalıdır. Ayrıca bölgedeki fidan üretici kooperatiflerinin, kooperatifçilik yönünden eğitilmesi, üreticiler arasındaki işbirliğinin sağlanması için gereklidir. Kamuya ait fidan üretme istasyonlarının, damızlık üretim materyali temini yanında fidan üretimi yaparak, pazarlama faaliyetlerinde bulunmaları, küçük çaptaki üreticileri olumsuz yönde etkilemektedir. Fidan üreten işletmeler üzerindeki bu etkiyi azaltabilmek için kamuya ait meyve fidanı işletmelerinde, yalnızca araştırma amaçlı üretim yapılması ve sağlıklı üretim materyali temin edilmesi yönünde çalışmalarını yönlendirmeleri gerekmektedir. Fidan üretiminde önemli sorunlardan birisi de üretilen fidanların tüketicilerin talep ettiği miktardan fazla üretilmesidir. Üretimdeki bu fazlalığı önleyebilmek için sözleşmeli üretim bir araç olabilir. Bunun yanında fidan üretim miktarı belirlenirken, işletmelerin pazar araştırmalarına yönelmesi gereklidir. Ayrıca fidan ihracatına yönelik özel teşvikler verilerek, mevcut üretim kapasitesinin geliştirilebilmesi sağlanabilir. Pazarlama her üretim dalında olduğu gibi fidancılıkta da önemli bir sorundur. Üreticiden son tüketiciye kadar olan aşamada meydana gelen aksaklıklar, üretici açısından olumsuz etkiler doğurmaktadır. Üretilen fidanların gerektiği gibi pazarlanamaması, üreticileri maddi olarak tatmin etmemektedir. Ayrıca büyük ölçekli firmaların piyasadaki 109

125 fiyatları belirlemesi, markalaşma, küçük firmaların az sayıda ve pahalıya mal ettikleri ürünler dolayısıyla, üretilen fidanların satış fiyatlarında istikrarsızlıklara neden olmaktadır. Bu durumu ortadan kaldırmak ve dolaylı olarak üretimdeki verimliliği artırabilmek için fidan borsası kurulmalı, haksız rekabet önlenmeli ve küçük çaptaki üreticiler fuar çalışmalarında desteklenmelidir. Tüm bu sorunların çözüme kavuşturulabilmesi için pazarlamaya yönelik politikaların da geliştirilmesi gereklidir. Fidan üretimin sürdürülebilirliği sağlamak ve kaçak üretimi engelleyebilmek için bölgede yeterli alt yapıya sahip, bir fidan pazarı kurulabilir. Fidancılık, tarımın yoğun emek ve sermaye isteyen bir üretim koludur. Fidan üreticileri, üretimindeki girdilerin temini için fona gereksinim duymaktadırlar. Üreticiler gerekli olan fon ihtiyacını öz kaynaklarından finanse edemedikleri durumlarda yabancı kaynaklara başvurmaktadırlar. Türkiye de fidan üreticilerine özel olarak tahsis edilen kredi mevcut değildir. Bu durum, yapılacak olan yatırımları da sekteye uğratabilmektedir. Bu sebepten dolayı, fidan üreticilerine dönük krediler uygun şartlarda sağlanabilmesi sektördeki gelişimi olumlu etkileyebilir. Üretim için gerekli olan damızlık materyal temini, fidancılıkta önemli bir sorundur. Bu materyali üretici kendi yetiştiremediği zaman, ithalat yoluyla gerekli materyali temin etmektedir. Bu durum fidancılığı dışa bağlı bir sektör haline getirmektedir. Bu çerçevede, birliklerin/kooperatiflerin veya bazı kamu kurumlarının anaç ve damızlık parseli kurmaları teşvik edilmelidir. Böylece, fidan üreticilerinin hem ismine doğru, sertifikalı damızlık materyale daha kolay ulaşması hem de damızlık materyal temininde dışa bağımlılığın önlenmesi mümkün olabilir. 110

126 Sertifikalı meyve fidanı üretiminin sürdürülebilirliği için sağlıklı ve sertifikalı meyve fidanı kullanımına yönelik desteklemelerin yeterli derecede verilmesi bir gerekliliktir. Meyve üreticileri, yeni tesis edecekleri meyve bahçelerinde kullanacakları fidanları satın alırken önce fidanın fiyatına, daha sonra ürüne destekleme verilmesini dikkate almaktadırlar. Bu açıdan, sertifikalı ürüne verilen desteklemelerin artırılması da sertifikasız üretimin önünü kesebilecek bir önlemdir. 111

127 KAYNAKLAR Açıl, A.F., Tarımsal Ürün Maliyetlerinin Hesaplanması ve Memleketimiz Tarımsal Ürün Maliyetlerindeki Gelişmeler. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 76s, Ankara. Açıl, A.F., Tarım Ekonomisi. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 611s, Ankara. Açıl, A.F., Demirci, R., Tarım Ekonomisi Dersleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 372s, Ankara. Ağaoğlu, Y.S., Çelik, H., Çelik, M., Fidan, Y., Gülşen, Y., Günay, A., Halloran, N., Köksal, A.İ., Yanmaz, R., Genel Bahçe Bitkileri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 369s, Ankara. Anonim, T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü (BÜGEM) kayıtları, Ankara. Aras, A., Tarım Muhasebesi. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 323s, İzmir. Bağcı, H., Isparta Koşullarında Bazı Ilıman İklim Meyve Fidanlarının Çoğaltılması Üzerine Araştırmalar. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 73s, Isparta. Bülbül, M., Adana Ovası Tarım İşletmelerinin Ekonomik Yapısı, Finansman ve Kredi Sorunları. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Mesleki Yayınlar Serisi, 325s, Ankara. Bülbül, M., Bafra İlçesi Tütün İşletmelerinin Ekonomik Yapısı Yatırım ve Cari Harcamalarının Dağılımı ve Bunların Gelir Üzerine Etkisi. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 174s, Ankara. Bülbül, M., Tarımsal İşletmelerin Finansmanı. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 312s, Ankara. Carman, H., Economic Aspects of the California Nursery and Floral Industry, Giannini Foundation Information Series Report No: 11-1, 38s. Ceylan, A., Korkmaz, T., İşletmelerde Finansal Yönetim. Ekin Kitabevi Yayınları, 674s, Bursa. Çakalli, M., Economic Analysis of Fruit Tree Nurseries in Albania. Agro Knowledge Journal, 13(1),

128 Çavdar, G., Ankara İli Haymana İlçesinde Şeker Pancarı Üreten İşletmelerin Ekonomik Analizi ve Bu İşletmelerde Üretilen Başlıca Ürünlerin Brüt Karlarının Hesaplanması Üzerine Bir Araştırma. Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 71s, Ankara. Çelik, M., Sakin, M.,1987. Ülkemizde Meyve Fidanı Üretiminin Bugünkü Durumu. Türkiye 1. Fidancılık Sempozyumu, Ekim 1987, Tokat; Çelik, H., Çelik, M., Kadıoğlu, R., Çelik, S., Kocamaz, E., Yalçın, R., Özkaya, T.M., Türkiye de Meyve ve Asma Fidanı Kullanımı ve Üretimi. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası, IV. Türkiye Ziraat Mühendisliği Teknik Kongresi Bildirileri II.Cilt,, 9-13 Ocak; IV. Türkiye Ziraat Mühendisliği Teknik Kongresi; Ankara; Çelik, H., Çelik, M., Yalçın, R., Türkiye de Meyve ve Asma Fidancılığının Stratejik Açıdan Değerlendirilmesi. Türkiye II. Fidancılık Sempozyumu, Eylül 2000, İzmir, Çetin, B., Tarımsal Finansman. Nobel Yayınları, 208s, Ankara. Çetin, B., Tipi, T., Tarım Muhasebesi. Nobel Yayınları, 228s, Ankara. Demirtaş, B., Türkiye de Limon Üretim Ekonomisi ve Pazar Yapısı. Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 210s, Adana. Doll, J.P., Orazem, F., Teorik ve Uygulamalı Üretim Ekonomisi. Çev. Alemdar, T., ve Akdemir, Ş., Seçkin Yayıncılık, 521s, Ankara. Ergun, M.E., Erkal, S., Pezikoğlu, F., Burak, M., Öztürk, M., Türkiye de Meyve Fidancılığının Durumu ve Çözüm Önerilerinde Bir Araştırma. Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü Yayın No: 142, 44s. Erkuş, A., Ankara İli Yenimahalle İlçesinde Kontrollü Kredi Uygulaması Yapılan Tarım İşletmelerinin Planlanması Üzerine Bir Araştırma. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 112s, Ankara. Erkuş, A., Demirci, R., Tarımsal İşletmecilik ve Planlama. Ergün Matbaası, 133s, Ankara. Erkuş, A., Bülbül, M., Kıral, T., Açıl, A.F., Demirci, R., Tarım Ekonomisi. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 298s, Ankara. Ertürk, Ü., Mert, C., Marmara Bölgesindeki Fidan Üretimine Genel Bir Bakış. II. Ulusal Fidancılık Sempozyumu Eylül, İzmir. 113

129 Fakayode, B.S., Adewumi, M.O., Rahji, M.A.Y., Jolaiya, M.A., Viability and Resource Use in Ornamental Plant Nursery Business in Nigeria. European Journal of Social Sciences, 6 (4), FAO (Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü), Erişim Tarihi: FÜAB (Fidan Üreticileri Alt Birliği), Erişim Tarihi: Gençtan, T., Tugay, M.E, Geçit, H.H., Bozkurt, B., Ergun, E., Ekiz, H., Yalvaç, K., Gevrek, M.N., Elçi, A., Balkan, A., Türkiye de Tohumluk, Fide ve Fidan Üretimi ve Kullanımı. Ziraat Mühendisleri Odası Yayınları, 2, Gül, M., Toros Dağları Geçit Bölgelerinde Elma Üretiminin Ekonomik Analizi. Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 378s, Adana. Gülcan, R., Güleryüz, M., Polat, İ., Ünal, A., Pırlak, L., Eşitken, A., Aslantaş, R., Demirsoy, H., Karaduva, L., Yumuşak ve Sert Çekirdekli Meyvelerde Tüketim Projeksiyonları ve Üretim Hedefleri. Türkiye Ziraat Mühendisliği Teknik Kongre Bildirileri: , 9-13 Ocak, Ankara. Güneş, E., Tarım İşletmelerinde Kredi Taleplerinin Doğrusal Programlama Yöntemi ile Belirlenmesi-Kırşehir İli Merkez İlçesi Tarım İşletmeleri Araştırması. T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı TEAE Yayınları, 77s, Ankara. Güneş, T., Tarımsal Pazarlama. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 339s, Ankara. Güngör, Y., Erözel, A.Z., Yıldırım, O., Sulama. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 292s, Ankara. Haoque, M.A., Monayem Miah, M.A., Rashid, M.A., An Economic Study of Plant Nursery Business in Gazipur and Jessore Districts of Bangladesh. Bangladesh J. Agril. Res, 32(2), Hazneci, K., Amasya İli Suluova İlçesinde Sığır Besiciliği Yapan İşletmelerin Etkinlik Analizi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 84s, Samsun. Hodges, A.W., Hall, C.R., Behe, B.K., Dennis, J.H., Regional Analysis of the U.S. Nursery Industry. HortScience, 43(7), Isparta Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı İl Müdürlüğü (IGTHB), Erişim Tarihi:

130 Isparta İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (IİKTM), Erişim Tarihi: Işıklı, E., Turan, A., Tanrıvermiş, H., Türk Tarımında Sermaye ve Sorunları. Tarımsal Yapı Dönüşüm ve Strateji Arayışları Tarım Haftası Sempozyumu, Ankara, 25, İnan, İ.H., Çorlu İlçesi Seymen Köy Kalkınma Kooperatifinde Grup Tarımının Ekonomik Analizi. Türk Kooperatifçilik Kurumu Yayınları, 160s, Ankara. İnan, İ.H., Tarım Ekonomisi ve İşletmeciliği. Hasad Yayıncılık, 372s, Tekirdağ. Kaplankıran, M., Demirkeser, T.H., Toplu, C., Alkan, Ü., Hatay İli Turunçgil Fidancılığının Teknik Yapısı. Türkiye II. Bahçe Bitkileri Kongresi, Adana, 1, Karagölge, C., Tarımsal İşletmecilik, Tarım İşletmelerinin Analiz ve Planlanması. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 127s, Erzurum. Kıral, T., Kasnakoğlu, H., Tatlıdil, F.F., Fidan, H., Gündoğmuş, E., Tarımsal Ürünler İçin Maliyet Hesaplama Metodolojisi ve Veritabanı Rehberi. TEPGE Rapor No: , 143s. Korkmaz, S., Çınar, A., Önelge, N., Ulrich, K., Doğu Akdeniz Bölgesinde Turunçgil Fidan İşletmelerinde Bir Sörvey Çalışması. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 9(4), Koyuncu, F., Aşkın, A., Kepenek, K., Isparta Yöresinde Meyve Fidanı Üretim Durumu. II. Ulusal Fidancılık Sempozyumu Eylül, İzmir. Kumbasaroğlu, H., Dağdemir, V., Erzurum İlinde Tarım Makinelerine Sahip Olan ve Olmayan İşletmelerin Sermaye Yapısının Karşılaştırılması. Alınteri Zirai Bilimler Dergisi, 21(B), Maliye Bakanlığı, Erişim Tarihi: Merhaut, D.J., Pittenger, D., Marketing Trends and Business Management Practices for the Wholesale Nursery Industry in California. HortTechnology, 15(2), Nebiker, H., Kostenrechnung in der Landwirtschaft. Parey Yayınevi, 146s, Hamburg. Okka, O., Analitik Finansal Yönetim. Nobel Yayınları, 1036s, Ankara. Özçağıran, R., Ünal, A., Özeker, E., İsfendiyaroğlu, M., Ilıman İklim Meyve Türleri. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 553s, İzmir. 115

131 Rehber, E., Tarımsal İşletmecilik ve Planlama. Uludağ Üniversitesi Basımevi, 179s, Bursa. Rehber, E., Tarımsal Değerleme ve Bilirkişilik. Ekin Yayınevi, 178s, Bursa. Resmi Gazete, Erişim Tarihi: Roka, F.M., Muraro, R.P., Rouse, R.E., Economic Impact of the Florida Citrus Nursery Industry. Institute of Food and Agricultural Sciences, 111, Sabuncuoğlu, Z., Tokol, T., İşletme. Ezgi Yayınları, 362s, Bursa. Saner, G., İzmir Yöresi Pazara Yönelik Süt Sığırcılığı İşletmelerinin Ekonomik Açıdan Değerlendirilmesi Üzerine Bir Araştırma. Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 175s, İzmir. Savaş, Y., Asma Fidanı İşletmelerinin Ekonomik Analizi ve Etkinliklerinin Değerlendirilmesi: Manisa İli Örneği. Adnan Menderes Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 53s, Aydın. Saydam, Y.O., Bademli (Ödemiş/İzmir) Örneğinde Meyve Fidanı Yetiştiriciliğinin Durumu ve Sorunları. Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 68s, İzmir. Söylemezoğlu, G., Dumanoğlu, H., Çelik, H., Kunter, B., Atıcı, A., Tahmaz, H., Türkiye de Asma ve Meyve Fidanı Üretimi ve Kullanımı. Türkiye Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi, Ocak 2010, Ankara, 2, Taşdemir, H.A., Turunçgillerde Fidan Üretimi. Turunçgiller ve Subtropik Meyveler Semineri. Narenciye Araştırma Enstitüsü, Antalya, Taşdemir, H.A., Virüsten Ari Sertifikalı Turunçgil Fidanı Yetiştiriciliği ve Önemi. Türk Tarım Dergisi. 145, Taşdemir, K., Fındık Yerine Armut (Deveci Armudu) Yetiştiriciliğinin Kısmi Bütçe Analizi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 67s, Samsun. TİM, Türkiye İhracat Meclisi, Erişim Tarihi: Tiryaki, O., Canhilal, R., Horuz, S., Tarım İlaçları Kullanımı ve Riskleri. Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 26(2): Tufan, A., Türkiye Ekonomisi. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 210s, Ankara. 116

132 TUİK, Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim Tarihi: Tuzcu, Ö., Erkan, O., Özsan, M., Turunçgil Fidanı Üreten İşletmelerimizin Teknik ve Ekonomik Faaliyetleri Üzerine Bir Çalışma. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 72s. Usta, Ö., İşletme Finansı ve Finansal Yönetim. Detay Yayıncılık, 402s, Ankara. Uzun, Ö.H., Kırşehir İli Kaman İlçesinde Pazara Yönelik Ceviz Üretimi Yapan Tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi. Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 88s, Ankara. Woermann, E., Landwirtschaftsbetrieb in Handworterburch der Sozialwissenschaften. Fischer, G. (Ed.), Handwörterbuch Der Wirtschafts-Wissenschaft ( ), Stuttgart. Wu, S., Nursery Techniques Influence the Growth of Hazelnuts. University of Guelph, M.Sc. Thesis, 79p, Canada. Yapıcı, M., Meyve Fidanı Üretim Tekniği (Kışın Yaprağını Döken Türler). T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Yayın Dairesi Başkanlığı, 119s, Ankara. Yıldırım, A.N., Koyuncu, F., Isparta İli Fidancılığı Üzerine Bir Çalışma. Derim 22(1),

133 EKLER EK A. Fotoğraflar 118

134 EK A. Fotoğraflar Şekil A.1. İşletmelerde kullanılan fidanlıklar Şekil A.2. Fidanların satışa hazırlanması 119

135 ÖZGEÇMİŞ Adı Soyadı : Ulukan BÜYÜKARIKAN Doğum Yeri ve Yılı: İstanbul, 1982 Medeni Hali Yabancı Dili E-posta : Bekâr : İngilizce : buyukarikan@gmail.com Eğitim Durumu Lise Lisans I Lisans II Yüksek Lisans I :Eğirdir Lisesi :Dumlupınar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Kamu Yönetimi :Anadolu Üniversitesi İşletme Fakültesi, İşletme :Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi ( ) Yüksek Lisans II :Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme (2012- Devam ediyor) Uluslararası toplantıda poster, sözlü sunum ile gösterimleri Yıldırım, A.N., Gül, M., Büyükarıkan, U., Yıldırım, F., Şan, B., An Overview of the Turkey Fruit Nursery Production and Policies for Sustainable Agriculture, International Symposium on Sustainable Development May 2013, Bosnia and Herzegovina. 120