Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı

Transkript

1 Yıl: 11, Bahar 2013, Sayı: 14 / Year: 11, Spring 2013, Issue: 14 Makaleler Firdevs Çetin İki Osmanlı Tipolojisinin Mukayesesi: Pirî Reis ile Evliya Çelebi nin Tarihi ve Fikri Serüveni The Comparison of two Ottoman Typologies: Historical and Intellectual Episode of Pirî Reis and Evliya Çelebi Feridun Bilgin Mekân ve İnsan: Gelibolu ve Barbaros Hayreddin Paşa (Osmanlı Devleti nin Akdeniz Hâkimiyeti) Human and Space: Gallipoli and Barbaros Hayreddin Pasha (Ottoman Dominance over the Mediterranean) Lokman Erdemir Çanakkale Boğazı Müstahkem Mevkii İntepe Topçu Grubu ndan Bir Subayın Günlüğü The Diary of an Officer from Mustahdem-Intepe Artillery at the Dardanelles Ahmet Esenkaya Çanakkale Cephesi nde 19 Mart- 24 Nisan 1915 Günleri Gallipoli Front Line: 19 March 1915 and 24 April 1915 Mehmet Fatih Karagül Çanakkale ve Midilli Adası Arası Seramik Öyküsü Story of Ceramic Between Çanakkale and Lesbos Island Mesut Ağır & Kürşat Solak Memlûk Devleti nin Doğu Akdeniz deki Önemli Siyasî Faaliyetleri The Mamluks Important Political Activities in the Eastern Mediterranean Sea Mustafa Fırat Gül Aksaray Şehrinin İktisadî Tarihi Hakkında Bir Deneme An Essay on the Financial History of Aksaray Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı The Turkish Yearbook of Çanakkale Studies Yıl: 11, Bahar 2013, Sayı: 14 / Year: 11, Spring 2013, Issue: 14 Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Yıl: 11, Bahar 2013, Sayı: 14 / Year: 11, Spring 2013, Issue: 14 ISSN: Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı The Turkish Yearbook of Çanakkale Studies

2 Yıl: 11, Bahar 2013, Sayı: 14 / Year: 11, Spring 2013, Issue: 14 ISSN: Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı The Turkish Yearbook of Çanakkale Studies 2013 Pirî Reis Yılı Anısına ÇANAKKALE

3 Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi, yılda iki kez yayınlanan hakemli bir dergidir. Gönderilen yazılar yayın kurulunda incelendikten sonra konunun uzmanı iki hakemin, gerekli görüldüğü takdirde üçüncü bir hakemin değerlendirmesi ve yayın kurulunun nihai onayıyla yayınlanır. Yayın kurulu, araştırma makaleleri, dışındaki yazıları (sempozyum, kongre haberleri, kitap tanıtımları vb.) bizzat inceleyip hakeme göndermeden doğrudan kabul veya ret kararı verebilir. Adres: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Terzioğlu Yerleşkesi Fen Edebiyat Fakültesi Merkez/ÇANAKKALE Tel: (+90) (286) Faks: (+90) (286) Erişim: www. canakkalearastirmalari.comu.edu.tr www. acasam.comu.edu.tr E-posta: Yayın Türü: Ulusal Süreli Yayın Yayın Şekli: 6 aylık Türkçe ve İngilizce Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi nde yayınlanan yazılarda savunulan fikirler yazarlarına aittir. Dergi sahibi, yayıncı ve editörler sorumlu değildir. Derginin tüm hakları saklıdır. Akademik ve haber amaçlı kısa alıntılar dışında önceden yazılı izin alınmaksızın hiçbir iletişim, kopyalama sistemi kullanılarak yeniden basılamaz. The Turkish Yearbook of Çanakkale Studies are solely those of the authorsand do not imply endorsementby the editors, other authors or publishers. All Rights Reserved. No part of this publication may be reproduced, stored or introduced into a retrieval system, or transmitted in any form, or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without prior written permission of the editors. Tarayan İndeksler: ASOS Index, Arastirmax tarafından taranmaktadır. Kapak: Çanakkale Haritası, Pirî Reis, Kitâb-ı Bahriye, s. 44b. Tasarım-Baskı Hazırlık: Karınca Ajans Tel: Baskı: Eflal Ajans, Matbaacılık, Zübeyde Hanım Mah. Kazım Karabekir Cad. No: 95-1A Altındağ - Ankara

4 Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı The Turkish Yearbook of Çanakkale Studies ISSN: Yıl: 11, Bahar 2013, Sayı: 14 / Year: 11, Spring 2013, Issue: 14 Sahibi/ The Owner Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi adına sahibi Prof. Dr. Sedat LAÇİNER: Rektör / Rector Editörler/ Editors Lokman ERDEMİR, Kürşat SOLAK Editör Yardımcıları/ Editorial Assistants Erhan ACAR, Mehmet YILDIZ Yayın Kurulu/ Editorial Board Doç. Dr. Muhammet ERAT (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Doç. Dr. Ömer ÇAKIR (Çankırı Karatekin Üniversitesi) Doç. Dr. Beyhan KANTAR (Mardin Artuklu Üniversitesi) Doç. Dr. M. Fatih YAVUZ (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Doç. Dr. Murat YILDIZ (Namık Kemal Üniversitesi) Danışma Kurulu/ Advisory Board Prof. Dr. Nurettin AKTAN (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Prof. Dr. Tuncer BAYKARA (Ege Üniversitesi, Emekli) Prof. Dr. Cezmi ERASLAN (İstanbul Üniversitesi) Prof. Dr. Raelene FRANCES (Monash University) Prof. Dr. Ramazan GÜLENDAM (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Prof. Dr. Vehbi GÜNAY (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Cüneyt KANAT (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Bayram Ali KAYA (Sakarya Üniversitesi) Prof. Dr. Yılmaz KURT (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. İzzet ÖZTOPRAK (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Cemil ÖZTÜRK (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Necdet ÖZTÜRK (Bahçeşehir Üniversitesi) Prof. Dr. Keir REEVERS (Monash University) Prof. Dr. İbrahim SEZGİN (Trakya Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Lokman ERDEMİR (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. İbrahim ERDAL (Bozok Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Aşkın KOYUNCU (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Yusuf SAĞIR (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Mustafa SELÇUK (İstanbul Üniversitesi) Prof. Dr. Mehmet ŞEKER (Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dr. Cemalettin TAŞKIRAN (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Mete TUNÇOKU (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Prof. Dr. Tülay UĞUZMAN (Başkent Üniversitesi) Prof. Dr. Ali Osman UYSAL (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Prof. Dr. Selma YEL (Gazi Üniveristesi) Doç. Dr. Rüstem ASLAN (Çanakkale Onsekiz Üniversitesi) Doç. Dr. Yusuf AYÖNÜ (İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi) Doç. Dr. Recep DÜNDAR (İnönü Üniversitesi) Doç. Dr. Samira KORTANTAMER (Ege Üniversitesi) Doç. Dr. Reyhan KÖRPE (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Doç. Dr. İbrahim ÖZCOŞAR (Mardin Artuklu Üniversitesi) Doç. Dr. M. Fatih SANCAKTAR (İstanbul Üniversitesi) Doç. Dr. Haşim ŞAHİN (Sakarya Üniversitesi) Bu Sayının Hakemleri/ This Issue s Referee Board Prof. Dr. Ali AKTARAN Doç. Dr. Ömer ÇAKIR (Kayseri Erciyes Üniversitesi) (Çankırı Karatekin Üniversitesi) Prof. Dr. Ahmet UZUN Doç. Dr. İbrahim ÖZCOŞAR (Sivas Cumhuriyet Üniversitesi) (Mardin Artuklu Üniversitesi) Prof. Dr. Şevket YAVUZ Yrd. Doç. Dr. Firdevs ÇETİN) (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Prof. Dr. Halil YOLERİ Yrd. Doç. Dr. Lokman ERDEMİR (Dokuz Eylül Üniversitesi) (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Doç. Dr. Kaan CANDURAN Yrd. Doç. Dr. Burhan SAYILIR (Kayseri Erciyes Üniversitesi) (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Kürşat SOLAK (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Cahide Sınmaz SÖNMEZ (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Yüksel NİZAMOĞLU (Turgut Özal Üniversitesi) Dr. Brad WEST (University of South Australia) Yrd. Doç. Dr. A. Mesut AĞIR (Batman Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Taner ASLAN (Aksaray Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Mithat ATABAY (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Volkan ERTÜRK (Namık Kemal Üniversitesi) Yrd. Doç. Ahmet ESENKAYA (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. İsmet GÖRGÜLÜ (Başkent Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Hüseyin KAYHAN (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Özkan KESKİN (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Feridun Hakan ÖZKAN (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Burhan SAYILIR (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Ali SÖNMEZ (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Mustafa SELÇUK (İstanbul Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Nazan Karakaş ÖZÜR (Çankırı Karatekin Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Fatma Akkuş YİĞİT (İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi)

5

6 İÇİNDEKİLER Sunuş/Introduction... vii Firdevs Çetin İki Osmanlı Tipolojisinin Mukayesesi: Pirî Reis ile Evliya Çelebi nin Tarihi ve Fikri Serüveni The Comparison of two Ottoman Typologies: Historical and Intellectual Episode of Pirî Reis and Evliya Çelebi Feridun Bilgin Mekân ve İnsan: Gelibolu ve Barbaros Hayreddin Paşa (Osmanlı Devleti nin Akdeniz Hâkimiyeti) Human and Space: Gallipoli and Barbaros Hayreddin Pasha (Ottoman Dominance over the Mediterranean) Lokman Erdemir Çanakkale Boğazı Müstahkem Mevkii İntepe Topçu Grubu ndan Bir Subayın Günlüğü The Diary of an Officer from Mustahdem-Intepe Artillery at the Dardanelles Ahmet Esenkaya Çanakkale Cephesi nde 19 Mart - 24 Nisan 1915 Günleri Gallipoli Front Line: 19 March 1915 and 24 April 1915 Mehmet Fatih Karagül Çanakkale ve Midilli Adası Arası Seramik Öyküsü Story of Ceramic Between Çanakkale and Lesbos Island Mesut Ağır & Kürşat Solak Memlûk Devleti nin Doğu Akdeniz deki Önemli Siyasî Faaliyetleri The Mamluks Important Political Activities in the Eastern Mediterranean Sea Mustafa Fırat Gül Aksaray Şehrinin İktisadî Tarihi Hakkında Bir Deneme An Essay on the Financial History of Aksaray Kitap Çevirisi Yusuf Sağır Üryânîzâde Ali Vahid in, Çanakkale Cephesi nde Duyup Düşündüklerim Adlı Eseri Kitap Tanıtımı Korhan Altunyay İbrahim Naci, Allahaısmarladık: Çanakkale Savaşı nda Bir Şehidin Günlüğü Nazım İntepe Çanakkale de Bir Sağlıkçı: Ayşe (İntepe) Hanım v

7

8 Sunuş Çanakkale Araştırmaları Dergisi, Çanakkale ve çevresi başta olmak üzere umum tarih, kültür ve edebiyat konularının yayımlandığı ulusal hakemli bir dergidir. Dergimiz bu yolda 14. sayısını yayımlamış bulunmaktadır. Çanakkale Araştırmaları Dergisi uzun soluklu olabilmeyi başarmış bir dergidir. Dergimiz son sayıları ile birlikte ulusal tanınırlığını arttırmıştır. Gerek sosyal medyadaki meslekî paylaşım siteleri gerekse akademik dünyadaki muhataplar ile birebir temasa geçilerek dergi tanınırlığını arttırma yolundaki çalışmalar devam etmektedir. Bu meyanda dergimize ait sanal sitede İngilizce sayfa oluşturma çalışması nihayetlenmiştir. Uluslararası indeksler ile temasa geçilerek takip eden indeks sayısını arttırma faaliyetleri sürmektedir. Bunun yanı sıra TÜBİTAK ULAKBİM ile iletişim kurularak derginin kısa zaman sonra listeleneceği haberi alınmıştır. Dergimizin bu sayısında yedi makale yer almaktadır. Bu çalışmalardan üçü denizcilik tarihi ile ilgilidir. Dergimizin umum tarih konularına açık olması dolayısıyla, Aksaray şehrine ait bir çalışma sayfalarımızda yerini aldı. Çanakkale Muharebeleri nin iki makale ile işlendiği bu sayımızda bir de sanat tarihi yazısı mevcut. Elimizdeki sayının meydana gelmesinde emeği geçen yazarlara, hakemlere ve Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi yönetimine teşekkür ederiz. Editörler vii

9 Dünya Haritası Pirî Reis, Kitab-ı Bahriye, s. 41a.

10 Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Yıl: 11, Bahar 2013, Sayı: 14, ss İki Osmanlı Tipolojisinin Mukayesesi: Pirî Reis ile Evliya Çelebi nin Tarihi ve Fikri Serüveni Firdevs ÇETİN * Özet Pirî Reis ve Evliya Çelebi hakkındaki bibliyografyalar bize onlar hakkında pek çok araştırmanın varlığını gösterirler. Bunu bildiğimizden, burada özgün bir araştırma ortaya koymak için onları farklı bir açıdan değerlendirdik. Pirî Reis ve Evliya Çelebi nin Osmanlı aydın ve devlet adamları olarak XVI. ve XVII. asırlarda yaşadıklarını biliyoruz. Farklı yüzyıllarda yaşamış olmalarına ve modern araştırmacıların onları farklı kategoriler içinde değerlendirmelerine rağmen, her ikisinin de araştırmaya konu olabilecek bazı benzerliklerinin olduğunu tespit ettik. Bunu göstermek için önce, onların elinden çıkan eserler olan Bahriye ve Seyahatname deki, sonra da muasırlarının ortaya koydukları bilgileri kullandık. Çalışmada bu iki Osmanlı aydın profilinin iki hususta benzer olduğunu tespit ettik. Bunlardan ilki, isimlerinin anlamı ve yaşam serüvenlerinin son durağının Mısır olması gibi daha çok tesadüfî olanlardır. İkincisi ise, hayat hikâyelerindeki bazı benzerliklerdir; örneğin doğum yerleri olan Gelibolu ve İstanbul ile buraların adı geçen dönemdeki ehemmiyetleri. Ayrıca onların akraba, öğretmen ya da hâmi olarak yakınları ile olan ilişkileri de (Kemal Reis ve Melek Ahmed Paşa vb.) benzerdir. Son olarak onların yaşam tarzlarının birbirine benzer olmasıdır; nitekim en temel benzerlikleri seyahat etmektir. Anahtar Kelimeler: Evliya Çelebi, Pirî Reis, Seyahatname, Bahriye, Mısır, Osmanlı * Yrd. Doç. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi, firdevscetin@ comu.edu.tr 1

11 Firdevs Çetin The Comparison of two Ottoman Typologies: Historical and Intellectual Episode of Pirî Reis and Evliya Çelebi Abstract We have considerable bibliographies about Pirî Reis and Evliya Çelebi, all of which prove that there are a lot of works about these two important historical figures. Hence, in this article as original research, we try to consider them from a different angle. Historically, Pirî Reis and Evliya Çelebi lived in the XVIth and XVIIth centuries being Ottoman intellectuals and statesmen. In spite of living in different centuries and being categorized as distinct and different groups by modern researchers, we ascertained that both have some similarities. With the aim of proving the claims of this work, we have two kinds of sources. The first is their own works: Bahriyye and Seyâhatnâme. The second is the works created by their contemporaries. The comparison between them revealed two different sorts of parallelism. The first one is, properly speaking, accidental; such as meaning of their names and their places of death, i.e., Egypt, as the last station of their adventure of life. The second one is alikeness in their lives; for example, special importance of their birth places -Gallipoli and İstanbul- in the above-mentioned centuries. In addition, their relationships with their acquaintances as relative, teacher or patron (Kemal Reis and Melek Ahmed Pahsa, etc.) is comparable, too. And lastly, their life styles are also similar; one of the main resemblances is travelling. Keywords: Evliya Çelebi, Piri Reis, Seyahatname, Bahriye, Egypt, Ottoman 2 Giriş XVI. ve XVII. asırlarda yaşamış Osmanlı aydın ve devlet adamları arasında isimlerini bildiğimiz Pirî Reis ve Evliya Çelebi, yaşadıkları dönemlerden asırlar sonra tekrar Türkiye ve dünya gündemine taşındı. Bu noktada UNESCO nun tarihsel olanı hatırlatmadaki duyarlılığı takdire şayandır. Her iki isim de çok sayıda araştırmaya konu olmuşlardır. Bu yüzden bundan sonra yapılacak araştırmaların mevcut literatüre bir katkı sağlayabilmesi için özgün olması ya da konuya farklı bakış açıları kazandırması gerekliliği açıktır. Bu çerçevede yaptığımız okumalar sırasında Pirî Reis ya da Evliya Çelebi nin ve onların eserlerinin Osmanlı sosyal ve kültürel tarihi içinde nasıl değerlendirilmesi gerektiği sorusu zihnimizi hep meşgul etti. Sahip olduğumuz tarihi ve kültürel zenginlikte Pirî Reis ve Evliya Çelebi hakkında yapılan araştırmalar nicelik olarak artış gösterse de aynı nispette konuya katkı sağladığını söylemek güçtür. Üstelik reklamcı edalı sözlerin ötesine geçemeyecek türden söylemlere sarılmak, zikredilen şahısları benzerleri olmayan şahsiyetler olarak değerlendirip sunmak bazı yanılgıları da beraberinde getirmektedir.

12 İki Osmanlı Tipolojisinin Mukayesesi:... Pirî Reis ve Evliya Çelebi hakkında okuma yaparken aslında iki ayrı asırda yaşamış olduklarından ve farklı alanlarda yazmış olduklarından olsa gerek, modern araştırmacılar onları ve eserlerini farklı kategoriler içinde değerlendirmektedirler. Ancak benzerliklerine nedense hiç dikkat edilmediğini fark ettiğimizden ilgimizi bu meseleye yönelttik. Amacımız bu benzerlikleri ortaya koymak ve bu güne kadar haklarında pek çok araştırmanın yapıldığı bu iki Osmanlı aydını ve eserlerini farklı bir bakış açısıyla değerlendirmeye çalışmaktır. Burada yapılan onlar hakkında mevcut araştırmalarda ortaya konulanların farklı bir açıdan bakılarak yeniden değerlendirilmesinden ibarettir. 1 İlmî ve edebî bir kıyas ya da karşılaştırma yapmanın ilk kuralı elinizde en az iki unsurun, şahsın, nesnenin, vs. olması gerektiğidir. Olmazsa olmaz ikinci kural ise, bu iki unsurun aynı türden olmasıdır. Bu noktadan hareketle Pirî Reis ve Evliya Çelebi yi Osmanlı toplumu içinden yetişmiş ve günümüze ulaşmış önemli eserler yazmış devlet adamları, aydın ve müellifleri olmaları hasebiyle aynı türden kabul ederek bu kıyaslamaya başladığımızı ifade etmeliyiz. Bunun yanında, onları aynı kategori içinde değerlendirebileceğimiz düşüncesini ilham eden en önemli husus, onlar hakkında yazarken mutlaka ifade edilmesi gereken seyahat mefhumudur. Başka bir deyişle Pirî Reis ve Evliya Çelebi nin hayatlarına damgasını vurmuş en mühim faaliyetlerden biri seyahat etmektir. Her ne kadar biri denizde, diğeri karada seyahat etmiş olsa da ikisi de seyahat halinde ve bilincinde Osmanlı ülkesini tasvir etmişlerdir. Pirî Reis ve Evliya Çelebi nin benzerliklerini ifadeye başlamadan önce bir araştırmacının yazdığı şu cümleyi alıntılamak istiyoruz: Gezdiği gördüğü yerleri anlatırken o yörenin coğrafi özelliklerinin yanında beşeri, iktisadi ve tarihi özelliklerini de aktarmıştır. 2 Burada bahis mevzuu edilen acaba kimdir? Gezip görmek kelimeleriyle başladığı için aklımıza önce Evliya Çelebi gelmektedir. Çünkü Evliya, gezginliği ile öne çıkmıştır. Hâlbuki Pirî Reis de eseri Bahriye yi seyahatlerine ve gözlemlerine dayandırır; tıpkı alıntıda ifade edildiği gibi. Pirî Reis ve Evliya Çelebi nin birbirine benzer olduğu hususu, modern araştırmacıların onların ismi önüne koydukları sıfatlara bakıldığında da görülmektedir. Özen, Pirî Reis için korsan, donanmada reis, Hint Kaptanı ama hepsinden fazla bir deniz bilginidir tanımlaması yaparken, Şavk ise, Evliya Çelebi yi tarihçi, halkbilimci, müzisyen, ressam, haritacı, dilbilimci, zanaatkar ve mimar, savaşçı ve gurme sıfatları ile 1 Gerald MacLean, Shakespeare ile Evliya Çelebi yi birbirine benzeterek, aslında karşılaştırma nın ayrı dünyaların insanları için bile yapılabileceğini göstermesi açısından oldukça anlamlıdır. Bkz. Gerald MacLean, Evliya Çelebi, Travel and Travel Writing, Evliya Çelebi nin Sözlü Kaynakları, UNESCO Türkiye Milli Komisyonu, Ankara 2012, s Zafer Titiz, Pirî Reis in Türk ve Dünya Denizciliğine Katkıları ve Öğretileri, Uluslararası Pirî Reis Sempozyumu Tebliğler Kitabı, Eylül 2004, Seyir, Hidrografi ve Oşinografi Dairesi Başkanlığı, İstanbul, s. 4. 3

13 Firdevs Çetin tanıtır. 3 Özen in Pirî Reis için haritacı ve savaşçı sıfatlarını umûmen bilineni tekrar etmemek için kullanmamış olduğunu düşünüyoruz. Bu durumda mezkûr şahısların tarihçi, coğrafyacı, kartograf, savaşçı, devlet adamı, dilbilimci özelliklerinin ortak olduğu görülmektedir. Bu doğrultuda Pirî Reis ve Evliya Çelebi yi karşılaştırdığımız bu yazımızda ilk bölümde, kısa bir literatür değerlendirmesinden sonra, yetiştikleri zaman, mekan ve etkilendikleri kişiler yer alacaktır. Yaşadıkları asır içinde ve onların hayatlarında önemli bir yer tuttuğunu düşündüğümüz seyahat kavramı irdelenecektir. Yaşam tecrübelerinin bir ürünü olarak ortaya koydukları eserleri olan Bahriyye ve Seyahatnâme, Pirî Reis in Dünya Haritası ve Evliya Çelebi nin Nil Haritası başka bir araştırmaya konu olacak kadar kapsamlıdır. Mezkûr Şahıslar Hakkında Pirî Reis ve Evliya Çelebi hakkında okumak zahmetli; yazmak ise, risklidir. Okumak zahmetlidir; çünkü okunacak çok fazla şey vardır. Yazmak ise risklidir çünkü pek çok araştırmacı, mezkûr şahıslar hakkında yazıp çizdiğinden, mükerrer olmak ihtimaliniz her zaman mevcuttur. Onlar hakkında hem ülkemizde hem de dünyada öyle çok araştırma yapılmıştır ki; bunları kapsayan bir bibliyografya hazırlanması bir zorunluluk haline gelmiştir. Nitekim Evliya Çelebi konusunda yaşayan en önemli araştırmacılardan olan Robert Dankoff ve Semih Tezcan ın beraber hazırladıkları An Evliya Çelebi Bibliography ve Pirî Reis hakkında da Nazan Karakaş Özür ün hazırladığı Bibliyografik Analiz Penceresinden Türkiye de ve Dünya da Pirî Reis adlı çalışmalar bu ihtiyacı karşılamaya yönelik atılan önemli adımlardır. 4 Her iki bibliyografyanın da ortaya koyduğu en temel gerçek, Pirî Reis ve Evliya Çelebi nin aslında ne kadar çok araştırmanın konusu olduklarıdır. Örneğin Karakaş, çalışmasının sonuçlarını değerlendirdiği kısımda, kitap ve makale olarak toplam 644 eser tespit edildiğini, bunlardan 378 inin kitap ve 266 sının makale olduğunu ifade eder. Ayrıca kitapların içinde doğrudan Pirî Reis i konu alanların sayısının 161, makaleler içinde ise 184 olduğunu belirtir. 5 Dankoff ve Tezcan ın imzasını taşıyan Evliya Çelebi bibliyografyasında ise Seyahatname hakkındaki çalışmalar arasında kitap ve makale ayırımı yapılmaz. 3 Mine Esiner Özen, Pirî Reis ve Müntehab-ı Kitab-ı Bahriye, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, c. VII, S. 2 (2006), s. 122.; Ülkü Çelik Şavk, Sorularla Evliya Çelebi, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, s Robert Dankoff, Semih Tezcan, An Evliya Çelebi Bibliography, evliya.pdf. (Erişim: ), s. 1-75; Nazan Karakaş Özür, Bibliyografik Analiz Penceresinden Türkiye de ve Dünya da Pirî Reis, Uluslararası Pirî Reis ve Türk Denizcilik Tarihi Sempozyumu Bildiriler, Eylül, İstanbul 2013, (Yayım Aşamasında). 5 Karakaş Özür, Bibliyografik Analiz Penceresinden Türkiye de ve Dünya da Pirî Reis, (Yayım aşamasında) 4

14 İki Osmanlı Tipolojisinin Mukayesesi:... Bununla birlikte toplam rakam verilmezken farklı baskıları, tercümeleri, bölgesel çalışmalar, harita odaklı olanlar, Evliya nın dili kullanımı gibi konularına göre farklı kategorilere ayrılarak sıralanmıştır. 6 Mevcut bibliyografyalar, aslında Pirî Reis ve Evliya Çelebi nin ortak bir yönünü de vurgular. Bu bibliyografyalar onların renkli şahsi niteliklerini ve eserlerinin zengin içeriğini de yansıtır. Bir başka ifadeyle bibliyografyalarda yer alan araştırmaların, kartografya, edebiyat, tarih, coğrafya, dil ve denizcilik gibi farklı bilim alanlarında kaleme alındıkları görülmektedir. Takip eden başlıklar altında, bir karşılaştırma çerçevesi içinde değerlendirilebilecek birkaç husus üzerinde durulacaktır. Pirî Reis ve Evliya Çelebi nin hayatı hakkında modern araştırmalarda aktarılan bilgiler, iki temel kaynağa dayanmaktadır. Bunlardan ilki, yazarların kendi eserleridir ki; müellifler hakkında en kapsamlı bilgileri içerir. 7 İkinci kaynak ise, çağdaş eserlerdir. 8 Maksadımız kaynak kıyaslaması olmadığından aktaracağımız bilgilerde bu ayırıma dikkat edilmeyecektir. Nominal Olanın Tarihsel Olanı İnşası: İsimleri ve Meşguliyetleri Pirî adı Farsça pîr kökünden olup bir meslekte deneyim kazanmış, herhangi bir zanaatın, tarikatın kurucusu, ulusu, anlamlarına gelmektedir. Evliya kelimesi ise Arapça velî, keramet sahibi, ermiş, eren sözünün çoğuludur. 9 Dikkat çeken ve aslında tesadüften ibaret olduğunun farkında olarak ifade etmek istediğimiz şey, her iki ismin de anlamlarının tecrübe ile olan bağlantısıdır. Pir ya da Evliya olabilmek için deneyim şarttır. Nitekim kendilerine bu isimler verilirken onları bekleyen serüven konusunda bilgi sahibi olmayanlar, herhalde onların tecrübelerini öğrendikten sonra yeni bir isim vermek isteseydiler, daha uygun başka bir isim bulamazlardı. 10 Acaba aldıkları isimlerin onların yaşantıları üzerinde etkili olduğunu düşünmek daha mı akla yatkındır? 11 6 Dankoff-Tezcan, An Evliya Çalebi, s İlgürel, Evliya için Hayatı hakkında bilinenler seyahat hatıralarını topladığı on ciltlik muazzam eserine dayanır ifadesi ile bunu ifade etmiştir. Mücteba İlgürel, Evliya Çelebi, TDVİA, c. 11, s Örneğin Sinoplu Safai nin ( ) Fetihname-i İnebahtı ve Modon isimli eserinde Pirî Reis den söz eden satırlar bu türdendir. Ahmet Türker, Pirî Reis in Hayatı, Uluslararası Pirî Reis Sempozyumu Tebliğler Kitabı, s TDK Büyük Türkçe Sözlük, (Erişim: ). 10 bu adın kendine doğumunda mı yoksa sonradan mı verildiği konusunda farklı görüşler ileri sürülmüştür Ayşenur Sır, Seyahatname nin Işığı Altında Evliya Çelebi nin Ailesi ve Şeceresi, Doğumunun 400. yılında Uluslararası Evliya Çelebi Sempozyumu Bildirileri, (Haz. Yusuf Akçay), Gelişim Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012, s Bu gün isimlerin analizine verilen önem ile beraber İslamiyet te yeni doğan çocuğa güzel bir isim vermenin ehemmiyeti düşünüldüğünde bu konunun uzmanlarınca düşünülmeye değer olduğu kanaatindeyiz. Üstelik Pir, Piri ve Pirî Reis isimlerinin Gelibolu daki kullanımına tahrir defterlerinde 5

15 Firdevs Çetin Diğer taraftan ilkinin adı Farsça, ikincisininki ise, Arapça kökenlidir. Bu durum, Varis Abdurrahman ın ifade ettiği gibi, bir taraftan İslamiyet in Türkler üzerindeki etkisini yansıtırken, diğer taraftan onlara isim verenlerin devrin kültürüne uygun isimler tercih ettiklerini göstermektedir. 12 Doğdukları Zaman, Mekân ve İlişkide Oldukları İnsanlar Pirî Reis in doğum tarihi kesin olarak tespit edilemese de yılları arasında Gelibolu da dünyaya geldiği düşünülmektedir. 13 Genel temayül, onun doğum tarihi olarak 1470 yılını kabul eder. 14 Bu durumda onun yılları arasında yaşadığını söyleyebiliriz. Onun çocukluk ve ilk gençlik yılları, XV. asrın son çeyreğinde, haritalarını ve Bahriye yi tamamladığı olgunluk yılları ise, XVI. asrın ilk yarısında geçmiştir. Hayatının her iki döneminde de çok seyahat etmiştir. Bu yolculukların ve görülen yerlerin her birinin onun ve eserlerinin üzerindeki etkisi aşikârdır ve bu etki yine eserlerinden tespit edilebilir. Pirî Reis in kimliğini kazanmasında en mühim mekânın Gelibolu olduğuna şüphe yoktur; zira burası, onun seyahatlerinde topladığı malzemeyi bir araya getirerek eserini ürettiği yerdir. 15 Diğer taftan Gelibolu, onun için olduğu kadar XVI. asır Osmanlı denizcileri ve denizciliği için de önemlidir. 16 Çünkü tersanesi ile Gelibolu, rastlamaktayız. Bkz. 75 Numaralı Gelibolu Livası Mufassal Tahrir Defteri (925/1519) c. I, Dizin ve Transkripsiyon, (Yayına Hazırlayanlar: Abdullah Sivridağ ve Diğerleri), Başbakanlık Basımevi, Ankara 2009, s. 108, 172, 181, Nitekim Abdurrahman makalesinde Türklerin eskiden beri çocuklarına isim verirken tarihi gerçekler ve devrin ihtiyaçlarına uygun isimler verdiklerini ifade etmiştir. Varis Abdurrahman, Türklerin Ad Koyma Gelenekleri Üzerine Bir İnceleme, (Erişim: ). Pirî Reis ve Evliya Çelebi yi anlamanın ilk kuralı onların dünyasını tanımak olduğu düşünüldüğünde Osmanlı Devleti nin XV. ve XVI. yüzyıldaki durumu ile ilgili olarak bkz. Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ ( ), (çev. Ruşen Sezer), YKY, İstanbul 2006, s , A. Afetinan, Pirî Reis in Hayatı ve Eserleri Amerika nın En Eski Haritaları, TTK Yayınları, Ankara 1987, s Cevat Ülkekul, XVI. Yüzyılın Denizci Bir Bilim Adamı Yaşamı ve Yapıtlarıyla Pirî Reis, c. I, T.C. Deniz Basımevi, Ankara 2007, s yukarıda sözü edilen yerlerin planları ile hakkındaki bilgileri Gelibolu da bir araya getirmiştim. Böylece işte bu kitap hasıl oldu. Kitab- ı Bahriye, s Emecen in Gelibolu hakkında yazdıklarını bazı kısaltmalarla aktarmayı şehrin ehemmiyetini yansıtması açısından uygun bulduk: 1376 da kati ola rak Osmanlı hâkimiyetine girdikten sonra Osmanlı orduları için bir geçit yeri ve deniz üssü olarak önem kazan dı. Yıldırım Bayezid döneminde burası bir gümrük istasyo nu haline getirilerek İstanbul a gidip dö nen sivil tüccar gemilerini limana yanaş maya zorladı. İstanbul un fethine kadar önemli bir askerî deniz üssü olma özelliğini koru yan Gelibolu Fâtih Sultan Mehmed dö neminde tahkim edil di. An cak Gelibolu te İstanbul da Haliç Tersanesi nin devreye girmesiyle gide rek deniz üssü olma özelliğini yitirmeye başladı. Yine de deniz seferleri için do nanmanın önemli ana merkezlerinden biriydi. Gelibolu hakkında en ayrıntılı bilgiler, XV. ve XVI. yüzyıla ait tahrir defterlerin de bulunmaktadır tarihli deftere göre şehir de kalabalık bir gemi reisleri topluluğu vardı. Bunlar doksan üç bölükten ibaret ti ve her bölük bir gemiye (kadırga) te kabül etmekteydi. Feridun Emecen, Gelibolu, TDVİA, c. XIV, s

16 İki Osmanlı Tipolojisinin Mukayesesi:... Osmanlı donanmasına gemi üretilen mühim bir yerdir. Bir başka ifade ile burası, Osmanlı Denizciliği nin en azından İstanbul Haliç Tersanesi nin yapımına kadarhem kültürel hem de teknik açıdan kalbidir. Bununla birlikte Gelibolu, Çanakkale Boğazı nı denetleyen konumu dolayısıyla Akdeniz-Karadeniz bağlantı noktasıdır. Akdeniz den gelen askerler, tüccarlar, denizciler, yolcular, hacılar vs. her meşrepten insan payitahta ulaşmak için Gelibolu dan geçmek zorunda idi. Bu husus, Geliboluluları seyahate karşı ilgili ve duyarlı hale getirmiş olmalıdır. Aynı zamanda seyahat edenlerin geldikleri ve gördükleri yerler hakkında anlattıkları, Gelibolululara Osmanlı karaları ve denizler hakkında aşinalık kazandırmış olmalıdır. Böyle bir kültürel ortamın Pirî Reis üzerinde denizcilik ve seyahate karşı bir ilgi uyandırmamış olduğunu düşünmek pek mümkün değildir. Pirî Reis in tecrübesini borçlu olduğu insanlar arasında Kemal Reis kuşkusuz başı çekmektedir. 17 On bir yaşından sonra 14 yıl boyunca kesintisiz olarak onunla birlikte Akdeniz de türlü faaliyetlerde bulunmuştur ve bu tecrübelerini Bahriye de anlatır yılında Osmanlı Devleti nden yardım isteyen İspanya nın Gırnata daki Müslüman ahalisi Kemal Reis tarafından Afrika ya gemilerle geçirilmiştir. Böylece Pirî, 1487 den 1493 e kadar Kemal Reis le beraber bu denizlerde de bulunmuştur. 19 Bu noktada Pirî Reis ile Kemal Reis arasındaki ilişkiye, bir amca/dayı-yeğen ya da usta-çırak ilişkisinin ötesinde hâmilik çerçevesinde de bakmak gerekir. 20 Kemal Reis hicri 900 (Miladi ) yılında sahip olduğu gemiler ve adamlarıyla Osmanlı donanmasına katılmış 21 ve Pirî Reis in devlet hizmeti de böylece başlamıştır. 22 Afetinan ın ifadesine göre Pirî Muhiddin in Türk deniz tarihinde ilk defa ismine yıllarındaki Osmanlı-Venedik savaşları sırasında rastlanır. Donanmada bir savaş gemisi kumandanı olan Pirî Reis bu savaştan sonra da Akdeniz de devletin emri 17 Bahriye nin 1521 tarihli ilk nüshasında Pirî Reis, Kemal Reis in kız kardeşinin, 1525 yılında kaleme alınan ikinci nüshasında ise erkek kardeşinin oğlu olarak görülmektedir. A. Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul 1970, s. 72. Kemal Reis konusunda bkz. İdris Bostan, Kemal Reis, TDVİA, c. 25, s ; İsmet Parmaksızoğlu, Kemal Reis, MEBİA, c. 6, s A. Afetinan, Life and Works of Pirî Reis The Oldest Map of America, TTK Yayınları, Ankara 2008, s. 9; Kitab- ı Bahriye, s Afetinan, Pirî Reis in Hayatı, s Christine Isom Verhaaren, Patronage in the Ottoman Navy During the late 15th and 16th Centuries, adlı makalesinde Kuzey Afrika da korsanlıkla uğraşan denizcilerin patronaj ilişkiler sayesinde Osmanlı deniz kuvvetleri içinde resmi görev elde ettiklerini, bu tür ilişkilerin denizcilerin yükselmeleri konusunda belirgin etkisi olduğu tezini savunmaktadır. Hatta Verhaaren, Kemal Reis in ölümünden sonra Pirî Reis in haritalarını kullanarak yeni bir hami bulmaya çalıştığını ifade eder. Bkz. Christine Isom Verhaaren Patronage in the Ottoman Navy During the late 15th and 16th Centuries, Uluslararası Pirî Reis ve Türk Denizcilik Tarihi Sempozyumu Bildiriler (Yayım Aşamasında) Eylül 2013, İstanbul s (taslak metinde) 21 Pirî Reis, Kitab-ı Bahriye, (ed. Ertuğrul Zekai Öktem), Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Turkey, Ankara 1988, s. 55. (Bundan sonra Kitab-ı Bahriye) 22 Mert Bayat, Giriş Kitab-ı Bahriye, (ed. Ertuğrul Zekai Öktem), s

17 Firdevs Çetin altında hizmet görmüştür. Lakin Kemal Reis in ölümü, onu büyük koruyucusundan yoksun bırakmıştır. 23 Afetinan ın bu ölüm ayrılığından sonra bir müddet denizlerden çekilerek Gelibolu ya gitmiş ifadesinden, hâmisinden mahrum kalmanın bir sonucu olarak Pirî Reis in denizleri terk etmek zorunda kaldığı ve bir süreliğine Gelibolu da seyahatsiz kaldığı anlaşılabilir veya Verhaaren in işaret ettiği gibi, hâmisi ve patronu olan Kemal Reis in ölümü ile sahipsiz kaldığı düşünülebilir. 24 Hâlbuki, Ezgü nün Kâtip Çelebi ye dayanarak ifade ettiğine göre Pirî Reis, Kemal Reis in ölümünden sonra Barbaros Hayreddin in hizmetine girmiştir. 25 Sonuç olarak Pirî Reis in bir denizci olarak yetişmesinde ve Osmanlı donanması hizmetine girmesinde akrabası olan Kemal Reis in rolü ve ehemmiyeti aşikârdır. Açıkçası Kemal Reis onun hem akrabası, 26 hem de ustasıdır; 27 ancak bunlardan daha da önemlisi onun hâmisidir. 28 Görüldüğü üzere, Pirî Reis in içinde bulunduğu sosyal çevre onun denizcilik konusundaki tecrübelerinin bir diğer önemli kaynağıdır. Burası âdeta denizlerin payitahtı idi. Gelibolu, denizcilik ve seyahat kültürü konusunda nasıl Pirî Reis e ilham kaynağı olmuşsa, ailesi ve akrabaları da tecrübesinin kaynağı olmuştur diyebiliriz. Seyahatnâme den öğrendiğimize göre Evliya Çelebi, 10 Muharrem 1020 de (miladî 25 Mart 1611) İstanbul da doğmuştur. 29 Ölüm tarihi tam olarak tespit edileme- 23 Afetinan, Pirî Reis in Hayatı, s Reislerini kaybeden denizcilerin tamamen sahipsiz, işsiz güçsüz ortada kaldığını düşünmek çok akla yatkın gelmiyor. Muhtemelen Pirî Reis in yaptığı gibi farklı kişilerin emri altına girerek yapa geldikleri işlere devam etmişlerdir. Ama onların seyahatlerini isimleri meçhul olduğundan takip etme olanağından mahrumuz. 25 Fuad Ezgü, Pirî Reis, MEBİA, c. 9, s Pirî Reis daha kitabının başlangıcında merhum Kemal Reis in kardeşinin oğlu olan bu zayıf ve güçsüz Hacı Muhammed in oğlu Pirî Reis de ifadeleriyle aralarındaki akrabalık ilişkisini izah etmiş olur. Kitab- ı Bahriye, s Pirî Reis kitabının manzum kısmında: Pirimüz hem Kemali yad idesiz, Anun ruhunu dahi şad idesiz, Ki zira ol idi deryada kamil, Denizün ilmi üzre olan amil, yazarak bu noktaya işaret eder. Kitab- ı Bahriye, s XV ve XVI. yüzyıl Osmanlı toplumu ve eğitim sistemi düşünüldüğünde Vergaagen in patronage kelimesiyle ifade ettiği dilimize hamilik olarak çevirebileceğimiz bu ilişki türünün yaygın olarak uygulanıldığına dair Fahri Unan ın şu cümleleri dikkate değerdir: Merkezde sığınılacak bir kapı ve himaye edecek nüfuzlu bir hami bulunmadan veya böyle birisinin tavsiye ve referansını elde etmeden başarılı olmak bir hayli zordur. güçlü bir şahsın desteğini, himayesini ve kefaletini elde etmek, bir ilmiye mesleği müptedisi için son derece mühimdi. Böyle bir seyir içerisinde hızla ilerlerken, kendilerini himaye edenlerin ölümü veya vazifeden alınmaları üzerine, yıllarca aynı mevkilerde kalanlara veyahut mevkilerini kaybedenlere Osmanlı tarihinin her döneminde sık sık rastlamak mümkündür. Fahri Unan, Osmanlılarda Medrese Eğitimi, Osmanlı, c. 5, s Bu hakîr i pür-taksîr Evliyâ yı bî-riyâ ibn Dervîş Mehemmed Zıllî rahm ı mâderden müştak olup rûyı arza kadem basdığımız bu Sultân Ahmed Hân ın zamân ı saltanatında bin yigirmi Muhar remü lharâm ın onuncu günü yevm i âşûrâda vücû da gelüp yigirmi altı târîhinde nâmûs [u] ârı fark edüp Sultân Ahmed Hân ın Edirne seferin ve Yeni câmi binâsına mübâşeret olunduğun a lâ bilürdüm. Hamd i Hudâ kim böyle bir azîmü ş-şân pâdişâh ı Cem-cenâb asrında vücûda gelmişiz. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c. I, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu 8

18 İki Osmanlı Tipolojisinin Mukayesesi:... se de Seyahatname ye dayanarak belirlenmeye çalışılmaktadır. N. Tezcan ın ifadesine göre 1687 nin son günlerinde hayatta olduğu söylenebilir. 30 Babası Derviş Mehmed Zılli dir. 31 Derviş Mehmed Zılli, saray-ı âmire nin kuyumcu başıdır ve bunun yanında hattatlık, nakkaşlık gibi sanatlarla da uğraşmıştır. Evliya nın ailesi Kütahya dan İstanbul a göçmüştür. Seyahatname ye göre Evliya nın Kütahyalı mı, yoksa İstanbullu mu olduğu tartışmaya açıktır. Bununla birlikte payitaht İstanbul kadar önemli bir merkez olmasa da Kütahya nın da mühim bir beylik merkezi olduğu ve ailenin sosyal kökenini göstermesi açısından önemlidir. 32 Fakat İstanbul, Evliya için birçok anlamda merkezdi. Burası onun doğduğu ve yaşamının 30 yılını geçirdiği yerdi. Payitaht, onun seyahatleri süresince sık sık uğradığı ve kaldığı şehirdi ki onun için mihenk taşı niteliğindeydi. İstanbul, hem onun vatanı hem de ailesinin yurdu idi. Aslına bakılırsa, payitahtlı Evliya nın vatanı, daha geniş anlamda bütün imparatorluktu. 33 Evliya Çelebi nin hayat hikâyesine baktığımızda onu yüreklendiren, iş verip himaye sağlayan -padişah da dâhil olmak üzere, babası gibi zanaatkâr ve saraylı kimseler, amcası Melek Ahmed Paşa gibi ordu kumandanı ve devlet adamları ile hem İstanbul hem de taşradaki diğer bürokrasi ve ulema sınıfı mensupları ile okur-yazar kimselerden oluşan- Osmanlı seçkinleriydi. 34 Örneğin daha seyahatlerinin başında, Ağustos 1640 ta babasının himayesindeki Ketenci Ömer Paşa Trabzon a vali olarak atanır ve Evliya onun maiyetine girer 1646 Ağustos unda taşra görevine başlamak üzere olan bir başka akrabasını, Erzurum a vali olarak atanan Defterzâde Mehmet Paşa yı bulur ve gümrük memuru, müezzin ve musahip sıfatlarıyla ona katılır. 35 Evliya Çelebi nin en uzun süre hizmetinde kaldığı kişi başka bir akrabası olan Melek Ahmet Paşa dır den sonraki 12 yıl boyunca neredeyse sürekli olarak Melek Ahmet Paşa nın hizmetindeydi. 37 Melek Ahmed Paşa nın Evliya Çelebi nin seyahatlerinde önemli bir rolü olmuş, gerek sadâretinde, gerekse Özi, Bosna, Rumeli, Van, Diyarbekir vilâyetlerindeki beylerbeyliği esnasında yanından ayrıl mamış, Anadolu Dizini, (Haz. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı), Yapı Kredi Yayınları, (Digital Kopya) s (Bundan sonra Seyahatname). Semih Tezcan, Evliya nın kendisinin bildirdiği 10 Muharrem i doğum günü olarak kabul etme konusunda temkinlidir. Semih Tezcan, Evliya Çelebi nin Doğum Günü, Evliya Çelebi Konuşmaları/Yazılar, (Haz. Sabri Koz), YKY, İstanbul 2011, s Nuran Tezcan, Evliya Çelebi Ne Zaman Doğdu, Ne Zaman Öldü, Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi, (ed. Nuran Tezcan-Semih Tezcan), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2011, s Seyahatname, s Sır, Seyahatname nin Işığı Altında Evliya s. 330, 336, Dankoff, An Evliya Çelebi, s Dankoff, An Evliya Çelebi, s Dankoff, An Evliya Çelebi, s İlgürel e göre Melek Ahmed Paşa nın sadrazam olması Evliya Çelebi nin hayatının en önemli dönüm noktalarından birini teşkil etti. İlgürel, Evliya, s Dankoff, An Evliya Çelebi, s

19 Firdevs Çetin ve Rumeli de birçok ye ri onun sayesinde gezmiş, bu sebeple kendisine Melek Ahmed Paşalı den miştir. 38 Melek Ahmet Paşa nın ölümünden sonra Evliya bir müddet hâmisiz kaldıktan sonra 1664 yılında Kara Mehmet Paşa nın Viyana elçilik heyetine katılmıştır. 39 Bu noktada dikkat çeken husus, Evliya nın seyahatleri boyunca sürekli bir hâmisinin olmasıdır. Anlaşılan Evliya Çelebi, hâmi bulma konusunda Pirî Reis den çok daha şanslıdır. 40 Aile kültürü ve sosyal çevre ile hâmilik ilişkisinin hem Pirî Reis hem de Evliya Çelebi nin yetişmelerinde etkili olduğu ve seyyah olarak tecrübelerine zemin hazırladığı ortadadır. Başka bir deyişle bu şahısların hayat hikâyelerini anlamlandırırken hâmilik ilişkilerini de dikkate almak gerekir. Diğer taraftan içinde yaşadıkları mekânların kültürel özellikleri, onların meslek seçimlerinde ve uğraşlarında başlıca ilham kaynağı gibi gözükmektedir. Seyahat Tecrübeleri Kitabın yaygın olarak kullanılmadığı zamanlarda çevre bölgelere ve kültürlere ait bilgilerin önemli bir kaynağı da seyahat anlatılarıdır. 41 İş ve görev icabı yolculuk yanında bilgi ve görgüyü artırmak amacıyla çıkılan seyahatlerin neticesinde kaleme alınan eserler, bir edebi tür olarak seyahatnameler külliyatını oluşturur. İnsanın kendi dünyası dışında olanı merakıyla başlayan ve yeni bilgiler elde etmesiyle sonuçlanan bu seyahatler, F. Taeschner in düşüncesine göre, pek çok şark müellifinin coğrafya eserlerinin konularından birini oluşturur. 42 Seyahat kavramı ve düşüncesi, asırlar içinde anlam ve kullanılan vasıtalar itibarı ile değişmiş olsa da bazı meraklıların -Pirî Reis i değilse de- Evliya Çelebi nin izinde yürüdüklerini biliyoruz. 43 Caroline Finkel, Kate Clow ve Donna Landry nin uluslara- 38 İlgürel, Evliya, s Dankoff, An Evliya Çelebi, s İmparatorluğun kalbi durumunda olan İstanbul da doğup büyümüş olmasının ve babası Derviş Mehmed Zılli nin sarayın kuyumcubaşı olması hasebiyle yakından tanışma fırsatı bulduğu devlet adamlarının etkisi göz önünde bulundurulmalıdır. 41 Nitekim hem Ortaçağda hem de Yeniçağlarda bilgi ve görgüsünü artırmak isteyen doğulu ve batılıların farklı coğrafyalara seyahat ettiklerini biliyoruz. Bir edebi tür olarak gezi yazıları farklı maksat ve yönlere doğru olsa da bu konuyla ilgili bir literatür oluşturacak kadar çok sayıda seyahatin gerçekleştirildiğini ispat eder durumdadır. Seyahatname olarak adlandırılan bu türden yazıların bilimsel araştırmalarda arşiv kaynaklarının tamamlayıcısı olarak kullanımlarının örneği olması konusunda bkz. Firdevs Çetin, Batılı Seyyahlara Göre İstanbullu Gayrimüslimler, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2012.; Ayrıca bkz. Houari Toutai, Ortaçağda İslam ve Seyahat Bir Alim Uğraşının Tarihi ve Antropolojisi, (çev: Ali Berktay), YKY, İstanbul F. Taeschner, 1923 den aktaran Osman Gümüşçü, Coğrafyaya Davet, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2012, s Lowry Evliya nın Seyahatname sinden belirli bir bölümü seçip o konuda ne dediğiyle ilgilenmekten öte onun seyahat notlarını bir rehber gibi kullanarak onun gösterdiği yerlerde söylediği şeyleri bulup 10

20 İki Osmanlı Tipolojisinin Mukayesesi:... rası bir proje kapsamında yaptıkları Batı Anadolu üzerindeki yolculuk bunun en çarpıcı örneğidir. 44 Aynı grubun içinde olan ve seyahat anlatıları ile ilgili çalışmalarıyla tanıdığımız Gerald MacLean, 40 gün 40 gece süren bu yolculuk tecrübelerini -tıpkı Evliya gibi- anlatır. 45 Pirî Reis in en mühim eseri olarak nitelenen Kitab-ı Bahriye 46 ile Evliya Çelebi ye ait Seyahatname nin de işaret ettiklerine göre, Pirî Reis ve Evliya Çelebi hayatlarının önemli bir bölümünü seyahat ederek geçirmişlerdir. Bir farkla ki Pirî Reis denizci kimliği ile tüm seyahatlerini denizlerde gerçekleştirirken Evliya Çelebi ise, -sadece kısa süreli deniz yolculuklarına katlanabildiğinden- tüm seyahatleri karada gerçekleşmiştir. 47 Bu seyahatlerin asırlar ötesine uzanan en önemli mahsulleri, kaleme aldıkları eserleri olmuştur. Eserlerinin ortak özelliği, her ikisi de müelliflerinin gezilerle kazandıkları tecrübe ve bilgilerini içeriyor olmasıdır. Demek ki seyahat onların hayatlarının ortak olgusudur. Seyahat mefhumu ile ilgili olarak gözden kaçırılmaması gereken asıl husus, bahsi geçen seyahatlerin XVI. ve XVII. asrın şartları içinde mevcut araçlarla gerçekleştirildiğidir. Pirî Reis söz konusu olduğunda, onun seyahat aracı kadırga, baştarda, kalita, kalyon gibi farklı gemiler; 48 Evliya Çelebi söz konusu olduğunda ise at, deve, hatta katırdır. 49 Saydığımız araçlarla seyahat, yolcu için zahmetli olduğu kadar, süresi uzadığından maddi külfeti sıradan bir insanın karşılayabileceğinden fazladır. Belki de bunun içindir ki her iki seyyahımız da kendilerine hâmilik yapacak birilerine ihtibulamayacağını tecrübe etmiştir. Evliya nın 350 yıl önceki anlatımı ile gezilen yerlerin günümüzdeki hallerini yansıtır fotoğraflar esere özgünlük kazandırdığı kanaatindeyiz. H. Lowry, In the Footsteps of Evliya Çelebi The Seyahatname as Guide Book, Bahçeşehir University Press, İstanbul 2012, s Bu geziyi yapanlar hazırladıkları kitaba öyle açıklayıcı bir isim vermişlerdir ki daha fazla açıklamaya gerek olmadığı kanaati hasıl oldu. Bkz. Caroline Finkel, Kate Clow ve Donna Landry, Osmanlı Seyyahı Evliya Çelebi nin İzinde Evliya Çelebi Yolu Türkiye nin İlk Uzun Mesafe Yürüyüş ve Atlı Gezi Yolu, Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Bursa Ayrıca şu yazı da aynı konudadır. Caroline Finkel, Travelling The Evliya Çelebi Way: How A Wild Idea Became A Turkish Cultural Route, Doğumunun 400. Yılında Uluslararası Evliya Çelebi Sempozyumu Bildirileri, (Haz.Yusuf Akçay), Gelişim Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012, s MacLean, Evliya Çelebi, Travel and Travel Writing, s Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, s Seyahatlerinin başlangıcında Kırım dan İstanbul a dönmek üzere bindiği gemi Karadeniz de batma tehlikesi geçirince denizde seyahatten soğumuş ve bir daha Karadeniz e çıkmaya tövbe etmiştir. Dankoff, An Evliya Çelebi Bibliography, s İlgürel e göre muhtemelen bu korku yüzünden İstanbul a döndükten sonra dört yıl kadar seyahatlerine ara verdi. İlgürel, Evliya, s Bir denizci olarak Pirî Reis in gemiler konusundaki bilgilerini yine Bahriye den öğrenmekteyiz. Bu konuda Ülkekul un kitabında Bahriye de adı geçen gemilere dair bir değerlendirme vardır. Bkz. Ülkekul, XVI. Yüzyılın Denizci Bir Bilim Adamı Yaşamı, s Evliya nın seyahat arkadaşı ve aracı olarak özellikle sahip olduğu bazı atlarla ilişkilerini anlatan şu satırlar okunmaya değerdir. Donna Landry, Evliya Çelebi and Ottoman Enlightenment, Evliya Çelebi nin Sözlü Kaynakları, s. 95. Landry nin çalışması seyyahın aydınlanma döneminde ilişkide olduğu hayvanlara gösterdiği sevgi, ilgi ve şefkati farklı bir açıdan değerlendirerek sunmuştur. Bkz. Evliya Çelebi and Ottoman Enlightenment, s

21 Firdevs Çetin yaç duymuşlardı. Hem seyahat edip gözlem yapmışlar hem de hâmilerinin emrinde devlet görevi icra etmişlerdir. Örneğin, Pirî Reis Navarin in Kemal Reis tarafından istirdadı müjdesini (1501) İstanbul a, Sultan II. Bayezid e götürmüş ve kendisine padişah 3000 akçe, 1 kırmızı benek kaftan ihsan etmiş, ayrıca ulufesine 5 akçe zam yapılmıştır. Ayrıca, Barbaros Hayreddin in hizmetinde iken de onun gemileri tarafından ele geçirilen Fransız ticaret gemilerini diğer hediyelerle birlikte İstanbul a yine Pirî Reis getirmiş ve kendisine iki kadırga ile bir hil at ihsan edilmiştir. 50 Bazı seyahatlerin mahiyeti hakkında Evliya Çelebi konusunda İlgürel in aşağıdaki satırları oldukça ilgi çekicidir: Hayatını seyahate vakfeden Evliya Çelebi, seyahatlerine yar dımcı olması için zaman zaman mektup götürüp getirmek, köyleri tahrir etmek, vergi toplamak gibi görevleri kabul et miştir. Bazen elçi kafilelerine katılarak daha emniyetli bir yolculuk yapma fır satını değerlendirmiştir. Ailesinin zen gin olması, uzun seyahatleri için gerekli kaynağı teminde kolaylık sağlamış ol malıdır. Nitekim seyahatlerinde kölele ri, uşakları veya dostları yanında bulu nurdu. Yerine getirdiği hizmetler karşı lığında aldığı atıyyeler, seferlerde payı na düşen ganimetler ve satışlardan el de ettiği kârlar da ona yeni gelirler sağ lıyordu. Bazı seyahatlerinde ise katıldığı heyetler sayesinde aşırı masrafı olmu yordu. 51 Bahse konu olan seyahatler, bir görev icabı olup Devlet-i Aliye ye ya da onun bir paşasına hizmet etmek amaçlıdır. Onların seyahatlerinin bir diğer amacı, mesleki tecrübeleri kayıt altına almak ve dolayısıyla meslektaşlarına faydalı olmaktır. Bunu yaparken, örneğin, Pirî Reis Bahriye nin daha ikinci sayfasında sebeb-i telif-i kitab budur kim diye başladığı cümlenin sonunda, denizcilik ve gemicilik sanatlarıyla ilgili olan böyle faydalı bir kitabın daha önce kaleme alınmadığını ifade eder. 52 Evliya Çelebi ise, Osmanlı devlet adamı olmanın yanında, özellikle barış zamanında öncelikle ve sadece bir seyyahtı. Bu, kendisi için onun en uygun gördüğü bir kimliktir. 53 O da tıpkı Pirî Reis gibi, tecrübelerini, yani gördüklerini ve öğrendiklerini, kendisinden sonrakilere bir kılavuz olsun diye yazmıştır. Seyahatname nin asıl mahiyeti aslında budur. 54 Diğer bir ifade ile; bu iki mühim şahsiyetin ikinci ortak özelikleri, müellif olarak eserlerini oluşturma amaçlarıdır. Bu da kendilerinden sonrakilere rehberlik etmektir. Bugün dahi ilim insanlarınca değeri tartışılmaz bulunan yapıtlarının muhteviyatı incelendiğinde de birbirine benzer, paralel ya da birbirini tamamlayıcı bilgiler kaydettikleri görülebilir Ezgü, Pirî Reis, s İlgürel, Evliya, s Pirî Reis, Kitabı Bahriye, (Tıpkıbasım), TTK Yayınları, Ankara 2002, s Dankoff, An Evliya Çelebi, s İnalcık, Çağının Sıradışı Yazarı Evliya Çelebi Uluslararası Sempozyumu Açış Konuşması, s Örneğin Pirî Reis ve Evliya Çelebi nin eserlerinde Akdeniz de temas ettikleri yerlerden Bozcaada, Aynaroz, Selanik, Foça ve İzmir ile ilgili notlarını kıyasladığımızda bu sonuca varmıştık. Firdevs Çetin, 12

22 İki Osmanlı Tipolojisinin Mukayesesi:... Seyahat Çektirisinin Demir Attığı Son Durakları Pirî Reis ve Evliya Çelebi nin hayat hikâyelerinin nihayetinde, acı bir tesadüf de olsa, aynı ülkenin ismi geçer. Mısır bu iki mühim şahsiyetin kaderlerinin kesiştiği bir nokta, son duraktır. Pirî Reis in ölümü ya da öldürülmesi konusu, belki de sebebi tespit edilemediğinden, onu konu alan kimi kaynaklarda, tabiri caizse, tam anlamıyla geçiştirilmiştir. Örneğin, Afetinan onun ölümünü şu tek cümle ile anlatmıştır: Pirî nin Osmanlı İmparatorluğunun Mısır eyaletinde 1554 yılında hayatı son bulmuştur. 56 Sezgin ise Yıllar süren başarıların ardından Mısır da şanssız bir girişim sonrası ölüm cezasına çarptırılarak idam edilmiştir yazmıştır. 57 Üstelik ölüm tarihi olarak 1552 ve 1554 yılları ile ölüm yeri olarak bazen sadece Mısır bazen de bu ülkenin Kahire şehrinin ismi geçmektedir. 58 Bu belirsizliklere rağmen kesin olan şey Mısır ın onun son durağı olmasıdır. Benzer şekilde Evliya Çelebi nin ölüm tarihi ve yeri kesin olarak bilinmemektedir. 59 Akalın ın tespitine göre tüm seyahatleri süresince 257 farklı şehir gezmiş olan Evliya 60 eserini Mısır da tamamladığını zikretmektedir. Bu ayrıntıyı Evliya nın kendi dilinden dinleyelim: lâ nihâye hamd [ü] senâ olsun kim Cenâb-ı Bârî yârî kılup Mısır Kâhire-i nâdiretü l-asrda bu evrâk-ı perîşânımız hırka-i dervîşân-ı nemedpûşân gibi elvân elvân olup itmâm buldu. 61 Her iki şahsın da ölüm tarihleri ve öldükleri yer konusundaki bu belirsizliklere rağmen Mısır ortak bir nokta olarak karşımıza çıkmaktadır. Mısır Pirî Reis için bu dünyadan demir alınan yer, Evliya Çelebi içinse, uzun seyahatlerinin son durağıdır. 62 Pirî Reis ve Evliya Çelebi nin Notlarında Akdeniz Uluslararası Pirî Reis ve Türk Denizcilik Tarihi Sempozyumu Bildiriler, Eylül 2013, İstanbul (Yayım Aşamasında). 56 Afetinan, Pirî Reis in Hayatı ve Eserleri, s Fuat Sezgin, Amerika Kıtasının Müslüman Denizciler Tarafından Kolomp Öncesi Keşfi ve Pirî Reis, Boyut Yayıncılık, İstanbul 2013, s Üstelik Afetinan ölüm tarihi olarak 1554 ü zikrederken Ezgü 1552 yılının daha muhtemel olduğu kanaatindedir. Ezgü, Pirî Reis, s Aynı şekilde Tekeli gibi kimi yazarlar Mısır da Kahire şehrini zikrederlerken Sezgin gibi diğer yazarlar sadece Mısır ülkesinin ismini verirler. Sevim Tekeli, İlk Japon Haritasını Çizen Türk Kaşgarlı Mahmud ve Kristof Kolomp un Haritasına Dayanarak En Eski Amerika Haritasını Çizen Türk Amirali Pirî Reis, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 1997, s Seyit Ali Kahraman, Evliya Çelebi Seyahatnamesi nin Yazılış Hikâyesi, Çağının Sıradışı Yazarı Evliya Çelebi, (Haz. Nuran Tezcan), YKY Yayınları, İstanbul 2009, s Şükrü Haluk Akalın, Seyyah-ı Alem Evliya Çelebi, TDK yayınları Ankara, 2011, s Seyahatname, (digital kopya) c. 10, s Evliya nın nerede öldüğü kesin olarak bilinmemekle birlikte Mısır da öldüğü ve oraya gömüldüğü gibi bir görüş de vardır. Akalın, Seyyah-ı Âlem Evliya Çelebi, s Sheridan ın Evliya Çelebi nin yarım yüzyıla yaklaşan bir süre boyunca gezip gördüğü ve eserinde anlattığı yerlerdeki başlıca durakları gösteren harita için bkz. Michael D. Sheridan, Evliya Çelebi nin Seyahatlerinin Haritası Seyyah-ı Alem in Başlıca Durakları, Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi, (ed. Nuran Tezcan-Semih Tezcan), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2011, s