Doğumunun 800. Yılında. Hacı Bektaş Veli. Sempozyumu (Nevşehir, Ağustos 2009) BILDIRILER ..'-.>- ~--

Transkript

1 Doğumunun 800. Yılında Hacı Bektaş Veli Sempozyumu (Nevşehir, Ağustos 2009)... BILDIRILER..'-.>- ~--

2 T.C. Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 399 Bilimsel Toplantılar Dizisi: 49 ISBN: ı İLESAM: Y.Oı DOGUMUNUN 800. YILINDA HACI BEKTAŞ VELi Atatürk Kültür Merkezi 20 ı O Birinci Baskı ı 000 Adet Editör: Prof. Dr. Filiz KILIÇ Düzelti: Dr. Alev KAHYA BİRGÜL Kapak Resmi: Erdoğan YAVUZ Atatürk Kültür Merkezi Ziyabey Caddesi Nu:ı9, Balgat-Ankara Tel: O 3ı ı Belgegeçer : O 3ı e-posta: gensekreter@akmb.gov.tr Internet : Kapak Tasarımı ve Sayfa Mizampajı Grafiker Grafık-Ofset Matbaacılık Reklamcılık Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. Tel: O ı6 39 (pbx) Faks: O 3ı grafiker@grafiker.com.tr Web: Baskı ve Cilt Yeni Reform Matbaacılık: Yayıncılık Ltd. Şti. Kazım Karabekir Caddesi, No: 9ı/2 İskitler-Ankara Tel: O Faks: O reformmatbaasi@ttmail.com Doğumunun 800. Yılında Hacı Bektaş Veli (2009:Nevşebir) Doğumunun 800. Yılında Hacı Bektaş Veli Sempozyumu, Ağustos:2009:Bildiriler 1 yayma hz!. Filiz Kılıç- Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, xxx, 440 s.: fotoğ. (kimi renkli), res., brt., tb!., 24 cm.- (AKDTYKAtatürk Kültür Merkezi yayını; 399. Bilimsel toplantılar disizi;49). ISBN: HAC! BEKTAŞ-I VELİ, SEMP02YUM --TÜRKİYE 3. BEKTAŞİLİK., TASAVVUF- TÜRKİYE 4. HAC! BEKTAŞ-I VELİ- TÜRKİYE-- SEMPOZWMLAR I. Kılıç, Filiz, Prof. dr., yay. haz. II. E.a. III. Dizi

3 Hacı Bektaş Veli'nin izinden Eva CSAKI* ÖZ Anadolu'ya ışık katan Haa Bektaş Veli Ahmet Yesevi'nin, Yunus Emre'nin ve diğer Horasan tasavvuf erenlerin öğretileriyle kendi halkının kalkınması ve aydınlanması için çaba harcamıştı. Kendi Türk halkı eskilere dayanan Türk dilini kullansın ve anadiliyle övünsün, serbest yaşasın istedi. Dünyayı bir meyve veren ağaca benzetmişti. Ayrıntılarıyla uğraşma, önemli şeylere vakit bul- diye öğüt vermişti. Ancak kendi eksik, hata ve yanlışlarımızdan kurtulmadan ilerlemeyeceğiz. Onları fark edip düzeltmek gerekir ki isteyerek insan erdeme ulaşsın. Haa Bektaş Veli kendi çağında hem Müslüman hem de Hristiyanlar arasında rağbet görmüş bir ermiş, takipçileri bugüne dek onu yaşatmaktalar. Anahtar Kelimeler: Bektaşilik'teki Hristiyan etkiler, ortak nebi ve azizler. ABSTRACT "In the Footsteps of Hacı Bektaş Veli" Haji Bektash Veli arrived in Anatolla from Khorasan (Central Asia) with the teachings of Ahmet Yesevi, Emre Yunus and other Sufi saints to teach his people how to take the steps of progress and development. One of his main efforts was to propagate the use of the eminent Turkish language with a consi derable past among his fellow Turks. He fought for the Turks * Dr., Dilbilgisi Enstitüsü, Peter Pazmany Katalik Üniversitesi, Macaristan, e-posta: eva.cskai@fre .com.

4 102 Eva CSAKI to live in peace being proud of their culture. He compared the world to a fruit-bearing tree. Do not waist your time for particulars - he recommended - but rather, find time for what is important. W e can progress only after we have got rid of our own insufficiencies, mistakes and faults. Having become aware of them can one make the necessary corrections and can reach virtue. Haji Bektash Veli managed to be a popular saint among both Muslims and Christians of his time, and attracted masses of people as fallawers un til taday. Key Words: Bektashi ideas re:b.ecting Christianity, mutual prophets and saints. Hacı Bektaş Veli ile Hristiyanlık No 417: 1 Hayalı gönlümde yadigar kalan Hünkar H aa Bektaş Ali kendidir 1999 Kasım ayında eşimle başlatılmış, Trakya Bektaşileri arasında gerçekleştirilrniş saha araştırmarnızın sonucu bu sene Macar Bilimler Akademisi Yayınevisi tarafından kitap şeklinde çıkacak. Bizi Hacı Bektaş Veli ile ilk olarak Bektaşiler tanıştırmış, tam on senedir onun felsefesi ile uğraşmaktayız. Detaylarını görmek, ince düşüncelerini fark etmek, tasavvufu biraz olsun anlamak yoğun bir ilgi ve çaba gerektiren bir istektir. Hacı Bektaş Veli'yi anlamadan Türk kültürüne ulaşamayız, kendisini Onat gibi biz de "en önemli köşe taşlanndan birisi" olarak görmekteyiz. ilivayete göre Nişabur kentinde dünyaya gelmiş, ve sonradan Anadolu'ya yerleşmiş 13. asırdaki bu evliyanın çeşitli dinlerle görüşmesi ve güzel gördüklerini benimsemesi, sentez yapması, hatta yayması onu bugün de eşsiz bir pir olarak kabul ettirmektedir. Meryem Ana belki de o zamandan beri Bektaşiler arasında birazize olarak sevilir. Söylentilere göre Bektaşilikte, Anadolu'daki, o dönemdeki Hristiyanlığın izlerini ispat eden birçok ses vai ortada. Bektaşi 1 İçinden seçtiğim örnekler bizim kitabımızdan aldığım No-larla makalemde yer almaktadır.

5 Hacı Bektaş Veli'nin izinden 103 geleneklerinde farkettiğimiz benzer motiflerden konuşmak istersek her şeyden önce bunu vurgularnarnız gerekmektedir. Hristiyan ile Sufi düşünceler arasındaki en önemli benzerlik belki de sevginin her şeyin önüne, ilk sıraya koyulmasıdır. Hacı Bektaş Veli'ye göre dinler insanlar arasında kavga yaratabildiği için farklara bakmaksızın onların iyi taraflarından yararlanmak gerekir. Her insan hür iradesiyle iyiyi kötüden seçsin. Madem insanda cehennem, cennet, her şeyden önce Yaratan da bulunur, o zaman evren - Tann - insan arasındaki ilişkiyi kendisi sevgiyle birleştire bilir. Yunanların Aziz Haralarnbos'u Hacı Bektaş Veli ile o kadar çok benzer özelliğe sahiptir ki bundan dolayı birçok Yunan ve Arnavut asıllı aynca Anadalulu Süryanı Hristiyanı Bektaşiliğe çekmişti (Birge 1982:39). 20. asınn başlangıcında Bektaşiler arasında araştırma gerçekleştiren Birge, J.K.'ye göre yüzeysel özelliği Müslüman olmasına rağmen, Bektaşilikte birçok tabakasından meydana gelen heterodoksi çok önemli bir taban oluşturmaktadır. Hristiyanlık'la Müslümanlık arasındaki benzerliklerini 1-7'ye kadar sıralarnakta olan yazar (Birge 1982:216) aynca İsa ve teslis gibi temel kavramların da her iki gurupta mevcut olduğunu vurgularnıştıtr. Hristiyan inanışiara göre Tann İsa'yı kendi resimi olarak yaratmış, dolayısıyla insan Tannmn benzeri olarak ortaya çıkmıştı. Bektaşilerde de Tann tahmin edemiyeceğimiz bir uzaklıktaki varlıktan daha ziyade içimizde bulunmaktadır. Galilea'dan yola çıkan İsa - hareketinfu felsefesinde Tann'nzn ülkesi sadece belirsiz bir gelecekte değil İsa sayesinde, onun gerçekleştirdiği kerarnetlerinden 2 ve insanlara verdiği yardımlanndan dolayı hemen içinde olduklanm anlatmıştı. Söyledikleri bir Pirin, bir mürşidin verdiği nasihatlar gibi tüm insanlara özellikle ise on iki Havarisille bir eğitim olmuştu. İsa' mn verdiği tüm dersler onun takipçileri tarafından yayılmaya başlamıştır. Havari Pal'ın daha sonra gönderdiği mektuplar birer tane ikrar, ya da nefes niteliğinde, içinde insanlara vermek istediği öğütlerle doludur. 2 Düşmüşlerin elini tutup, kör olanın görebilmesini sağlamış, ölüyü diriltmişti, vs. -~ -'!... '

6 1 04 E v a C SA K I Bektaşiletin cemaatlerinde kendi aralanndan seçtikleri baba mümkün olduğu kadar kusursuz, herkesin bir önderi, her bakımdan mükemmel, herkes tarafından sevilen birisi olmalıdır. Her ayin-z cem 3 in başlangıcında bütün katılanlar diğer Bektaşiletin önünde işledikleri suçlardan annmak için ondan af dilemektedirler. 4 Cemlerde babalar şairlerin hem akıllı hem güzel sözleriyle herkesin ilgisini çeken bir yöntemle eğitimci olmaktalar. Muhiddin Abdal'ın kendi derlemelerimizden bir örneğinde sıkça duyulan bir nasihat var. Gönlünü yüksekten indir, Ar etme alçağa kondur, Aç doyurup susuz kan dır, İbadet borcun ödene (No 63.). Tıpkı Hristiyan vaazlarda yer alan öğütler gibi aç olana aş, susuz olana su vermemiz bütün diğer insanlara karşı mevcut şartsız sevgimizden dolayı şarttır. Bu düşünce daha sonra diğer nefeslerden de ortaya döküldü: Miskinleri doyuralım, Biz aç duralım, ya, Fatma (No. 85, 193). Miskinleri yedirmek, yaşlılann yanında bulunmak, ihtiyacı olana destek vermek ne güzeldir! Hazreti İsa'nın kerametlerinden biri de aç olan kalabalığı az balıkla yedirmek, hastalan iyileştitip ümit yaşatmaktı. İslam'ın herkese verdiği eğitici öğütlerinden bunlar ancak bazılandır. 15. asırda Timur'un çağdaşı olanotman Baba Velayetnamesinde (p. 258) kendisinin bu alçak dünyaya insanlara yardım sağlamak amacıyla geldiğini söyler. Bektaşiletin ceminde babanın on iki imarnı sembolize eden on iki hizmetçisi bulunabilir. Asırlar boyunca bu hizmetler biraz olsun de- 3 Van Eminessen I. Mıilikoff 'un Bektaşiler hakkında yazdığı kitabını (Hadji Bektach: un mythe et ses avatars) tarutmıştı. Orada Mıilikoff'un ayin-i cem -i Türklerin tay lanna benzetinesini kabul etınişti, çünkü ikisinde de ziyade yemek ve içkinin yanında bay - bayan aynen katılmaktadır. Ancak van Eminessen Melikoff'un Bektaşilikteki Hristiyan unsurlardan (örneğin son akşam yemeği) konuşmadığına üzülmüştü. Van Eminessen (1999: ) hem Aleviliğin hem Bektaşiliğin kaynaklarının hem bu yollara girmiş canlann unsurunun çetin ve fazla kompleks bir konu olduğunu vurgulamıştı. 4 İslam Ansiklopedisinde (EI I:1161b) de yer aldığı gibi bazı kanaatıere göre bu dddi bir ispat oluşturmuştu. Bektaşiliğin oluşumunda, temel taşlarının arasında Hristiyan unsurlar da yer almıştı.

7 Hacı Bektaş Veli'nin İzinden 105 ğişmiş, fakat esası değişmemişti. Paralel olarak Hz. İsa'run da on iki tane takipçisi, havarisi olmuştu. Nasıl Hazreti İsa kerametlerinden bazılarımn inanması güç olan mucizeler niteliğinde ise aynen Hacı Bektaş'tan da Pir Sultan Abdal böyle bahsediyor: "Her Mürşid ölüyü diri kılamaz Hünkar Haa Bektaş Vel(i) olmayınca" (Eyuboğlu 1993: 81). Demin bahsettiğimiz Hz. İsa'mn da gerçekleştirdiği mucizelerinden birisi buydu. Herkesin her çeşit ihtiyacım giderebilen niteliğini taşıdığı için kimse Hacı Bektaş'tan mahrum kalmak istemez. Pir Sultan Abdal'ın şürinde. "Pirim Rünkar Haa BektaşVeli Bizi dergahından eyleme cüda" (Kaya 1999: 139). Çoğunlukla resimlerde Hacı Bektaş Veli'yi Elif Tacı olarak bilinen ve sonra yeniçerilerin ve Abdalların 5 da geleneksel başlığı olarak da bilinen başlık takmış bir er olarak görmekteyiz. Sağ elinin altında aslan, sol elinin altında bir geyikle beraber oturup onlan banştırmayı başarmış vaziyette. Medrese eğitimi almamış, halk içinden çıkan bir mutasavvıf olarak tanınmış, Arapça ve Farsça yazabilen birisiymiş. Bir devasa dahi olarak değil, halk onu bir olağanüstü insan olarak görmeyi tercih etti, tıpkı İsa'yı onun takipçilerinin gördüğü gibi. Tasavvufi eğitim pek fazla okul görmeyen babalar tarafından da verilebilir. Yeter ki kendisi ahlaki bakımdan mükemmel olsun, bir örnek şahsiyete sahip olsun. Mürşide herkesin ihtiyacı olduğunu Hacı Bektaş Veli bu şekilde anlatmış: "Uzun süre kendi çabanla elde edemeyeceğinin daha fazlasını evliyanın ve kamil şeyhin yanında bir saatlik sohbetiyle elde edersin. Nitekim bir kimse kendi çabası ve bilgisi ile bir sanat öğrenmek isterse başaramaz. Zamanla kendi gayreti ile öğrenmiş olsa da eksik olur... öğretmenin yamnda, kendi çabasıyla yıllarca öğrenemeyeceğini bir anda öğrenir." 5 Otrnan Baba Velayetnamesinde: "Bu giydügüm börk Rünkar Haa Bektaş kisvetidür." (s. 202).

8 1 06 E va C S A K I Hacı Bektaş Veli Heykeli, Haabektaş Keramet sahibiydi, hastaları iyileştirebilen, onlara şifa verebilen bir ermişti. Bektaşiliğin verdiği nasihatlar kolay anlaşılır bir şekilde ortada: Sen doğru yürü, doğru bak, Doğru gidene zeval yok (No 63) Bu dervişlik bir dilektir, Bilene büyük devlettir (No 192) Tarlasına haram tohumu eken, Helal mahsulünü biçer mi bilmem (No 519). Varyantıarını da bulduğumuz, cönk defterlerden de ortaya çıkmış (Ey, erenler bezmimize, No 154) bir nefesteayrıca İsa'nın çarmıha ge. rilrniş şekli önümüze çıkmıştı: Sen vucudunu çarmıha Ger, dediniz, gerdik işte

9 Hacı Bektaş Veli'nin Izinden 107 Gittikçe yozlaşan dünyamızcia hepimizin gerçek erenlerin mucizevi kerametlerinden yola çıkarak, onlara bir güç kaynağı gibi bakabiliriz. Bunun için Kul Himmet böyle seslenir "Uyan Balım Sultan halim pek yaman Haa Bektaş Veli göndersin iman" CAslanoğlu 1997:16). Başka bir şiirinde ise aynı şair "Şunda müşkülümüz seçilmez oldu Hünkar Hacı Bektaş sen imdat eyle Zahirinde Haa Bektaş Veli' sin Batınında kırklar başı Ali' sin Dört köşede cümle ilmin varısın CAslanoğlu 1997:45). Rünkar Haa Bektaş sen imdat eyle" -tıpkı Hristiyanların İsa'ya yalvarclıklan zaman burda yardım boz atlı Hızır'dan değil, Hacı Bektaş'tan beklenir, yalnız sözdeki bizim bildiğimizden daha ziyade bir sır olarak Hz. Ali'dir. izole olarak tek başımıza kalmadan şairin sözlerinden yararlanabilmekteyiz. "Pir Sultan Abdal'ım gönlümüz paslı Tuti kumru gibi kafeste besli Hünkar Haa Bektaş Veli'dir nesli Dediler bir suna aştı yalınız." CEyuboğlu 1993:1 79). Hacı Bektaş Veli (2004:63) öğrencilerine verdiği vasiyetinde en önemli şeyler olan akıl, edep, takvadan konuşarak bunları söyler: "Tüm durumlarda geçmişierin eserlerini izle, ehli sünnet ve cemaate bağlı ol... Cahil suelerden sakın... Hiç bir zaman şöhret arama ki, şöhret afettir." Sonuç Hem Müslümanlık hem Hristiyanlık tek Tanrılı din olup Tanrının adı bile aynı etimolojiye sahiptir: İndfdeki Tann El, Kuran'daki ise Allah olarak bilinmektedir. Kurban kavramı her iki tarafta bilinen önemli bir kavramdır. Hristiyanlarda kurban kuzudur, Hz. İsa'mn hatırasına oruçtan sonra Paskal ya' da biz çocukken kes erdik. Ayrıca Moğolistan'da oturan Kazaklarda da tamk olduğumuz ayın amaçla kuzu kesme geleneği hiç de şaşırtıcı değildir.

10 1 08 E v a C S A K I Tasavvufun önemini bugüne dek etkileyici oluşu kanıtlamaktadır. Bektaşiliğin ve Aleviliğin de çeşitli gruplara cazip gelmesini sağlayan birçok özellikten bahsedebilmekteyiz. Bunlann birisi doğal ortamda kadın - erkek biraraya gelip temiz kalbiyle Tannyı arayıp bütün cemiyetin iyiliğini düşünmekte olduklandır. Her gün her an Tannya yaklaşmakta olanlara, Anadolu'ya yerleşen Türklerden başka haberini duyan bütün herkese Haa Bektaş Veli derin ve kalıcı izler bırakmıştı. Kaynaklar Aslanoğlu, İ. (1997), Kul Himmet. Yaşamı, Kişiliği ve Şiirlen. İstanbul. Birge, J. K. (1987), The Bektashi Order of Dervishes. London - Hartford, Conn.. Eyuboğlu, S. (1993), Pir Sultan Abdal. (Kültür Dizisi) İstanbul. Gnilka, J. (2007), Biblia es Kordn ami összeköti es ami elvalasztja o-ket. Budapest. Haci Bektaş Veli (2004), Makalat-z Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye. (GÜ Türk Kültürü ve HBV Araştırma Merkezi Yayınlan 1.) Ankara. Kaya, H. (1999), Pir Sultan Abdal. Yaşamı, Sanatı, Yapztlan. (Engin Yayıncılık Türk Klasikleri Dizisi) İstanbul. Kılıç, F.- Arslan, M.- Bülbül, T. (eds) (2007), Otman Baba Velayetnamesi. (Tenkitli Metin) Ankara. Olsson, T. - Özdalga, E. - Raudvere, C. (eds) (1999), Alevi Kimliği. (Tarih Vakfı Yurt Yayınlan 70) İstanbul. Onat, H. (1997), "Haa Bektaş Veli'nin Din Anlayışındaki Evrensel Boyut ve Bazı Düşünceler." In: K. Eroğan H aa Bektaş Veli Armağanı. Ankara. ss