KONSERVASYON UYGULAMALARI

Transkript

1 KONSERVASYON UYGULAMALARI Kitap Şifahanesi ve Arşiv Dairesi Başkanlığı Hacı Selim Ağa Yazma Eser Kütüphanesi Hacı Selim Ağa Koleksiyonu-1239 Uygulama: Seher YILMAZTÜRK

2 KÜTÜPHANE VE KOLEKSİYON HAKKINDA Hacı Selim Ağa Yazma Eser Kütüphanesi Üsküdar ın Selamiali Efendi Caddesi üzerinde Atlamataşı denilen mevkide yer almaktadır. Hacı Selim Ağa tarafından yaptırılan kütüphanenin avlu kapısının üzerinde bulunan Mehmed Esad Efendi nin hattıyla yazılmış olan inşa kitabesinden anlaşıldığına göre, inşası 1196/1782 senesinde tamamlanmıştır. Halen hizmet vermekte olan kütüphane binası, küçük bir bahçe içerisinde yer almakta olup, ön kısmında bir okuma binası ve arkasında sonradan eklenmiş kitap deposundan (hazine-i kütüb) oluşmaktadır. Hacı Selim Ağa Kütüphanesi Osmanlı döneminde kurulmuş Üsküdar da bulunan kütüphaneler arasında kendine ait binası olan tek kütüphanedir. İran dan satın alınmış bir köle olan Hacı Selim Ağa devlet kademelerinde farklı görevlerde bulunduktan sonra en son Tersane Emini olarak görev yapmıştır. 1203/1789 yılında Sultan III.Selim in tahta çıkışı ile birlikte idam edilerek kütüphanenin yanında bulunan mektebin bahçesine gömülmüştür. Hacı Selim Ağa kütüphaneye 1196/1782 yılında 1265 i yazma, 34 ü matbu olmak üzere 1299 eser vakfetmiştir. Bu koleksiyonda dini eserlerle birlikte edebiyat, coğrafya, tarih, ahlak,mantık gibi farklı alanlarda da eserler bulunmaktadır. İstanbul un önemli bölgelerinden biri olan Üsküdar da, Hacı Selim Ağa Kütüphanesi dışında da kıymetli vakıf kütüphaneleri meydana getirilmiştir. Bunlar; Nurbanu Valide Sultan, Yakup Ağa, Gülnuş Valide Sultan, Kemankeş Emir Hoca, Efgani Ali Haydar Efendi, Pertev Paşa ve Aziz Mahmut Hüdayi Efendi kütüphaneleridir. Bu kütüphaneler genel olarak camilerin kitap dolaplarında, dershane ve tekkelerde kurulmuştur. Tekke ve zaviyelerin kapatılmasının ardından ise, Pertev Paşa Kütüphanesi dışında tamamı, Hacı Selim Ağa Kütüphanesinin müstakil binasında toplanmış ve bu kütüphanenin koleksiyonlarına dahil olmuştur. Buna ek olarak Haşim Paşa, Hüseyin Kazım Bey, İhsan Mahvi Bey koleksiyonları, diğer yazma ve matbu eser bağışları ile Hacı Selim Ağa Kütüphanesi nin koleksiyonları genişlemeye devam etmiştir. Çeşitli koleksiyonlarla birlikte kütüphanede bulunan eser sayısı e yaklaşmıştır. Yer darlığı nedeniyle eserlerin büyük bir kısmı sonradan hizmete açılan Şemsi Paşa Halk Kütüphanesi ne gönderilmiş ve Hacı Selim Ağa bir yazma eser kütüphanesine dönüşmüştür senesinde Gülnuş Valide Sultan, Efgani Şeyh Ali Haydar Efendi, Haşim Paşa, Hüseyin Kazım Bey, İhsan Mahvi Bey ile Asar-ı Cedide ve Müteferrik başlığı altında toplanan koleksiyonlar da Süleymaniye Kütüphanesine nakledilmiştir. 1

3 Günümüzde Hacı Selim Ağa Kütüphanesi nde bulunan koleksiyonlar şunlardır: Hacı Selim Ağa, Kemankeş Abdülkadir Emir Hoca, Nurbanu Valide Sultan, Yakup Ağa ve Aziz Mahmut Hüdayi Efendi Koleksiyonu. Farklı yıllarda yayınlanmış makalelerde kütüphanede bulunan eser sayısı yıllar içinde kütüphaneler arası yapılan nakiller nedeniyle farklılık göstermekle birlikte şu anda kütüphanede 2988 yazma eser, 1375 matbu eser olmak üzere, toplam 4363 eser bulunmaktadır. Kütüphanede bulunan en eski tarihli yazma eserler Hacı Selim Ağa Koleksiyonu ndaki El-Fıkhü l Ekber (80 H.) ve El-Vasiyye Ebu Hanife li Ashabihi (150 H.), en yeni tarihli yazma eser ise Hüdai Efendi Koleksiyonu ndaki Şerhu l Ahlaki l Adudiyye (1202 H.) adlı eserdir.

4 MÜELLİF VE ESERİ HAKKINDA Ebû Nasr İsmâîl bin Hammâd el-cevherî (ö dan önce) Türk asıllı olup Fârâb da doğmuştur. Tahsil hayatına burada dayısı İshak b. İbrâhim el-fârâbî den ders alarak başlayan Cevherî eğitimine Bağdat ta devam etmiştir. Yazmayı düşündüğü sözlük çalışması için Arapça ya olan vukufiyetini arttırmak ve çalışmasıyla ilgili veri toplamak amacıyla Kuzey Irak, el-cezîre, Suriye, Hicaz ve Necid de ve ardından tekrar Bağdat ta bulunmuştur. Daha sonra ilim tahsil etmek amacıyla bir süre Damgan da kalıp buradan Horasan a geçmiş ve ömrünün sonuna kadar Horasan da yaşamıştır. Es-Ṣıḥâḥ adıyla da anılan Tâcü l-luġa adlı eserini burada yazmıştır. Kur ân-ı Kerîm müstensihi ve iyi bir hattat da olan Cevherî nin istinsah ettiği nüshalar oldukça beğenilmiş ve talep görmüştür. Tâcü l-luġa yanısıra diğer eserleri Kitâbü Arȗzi l varaka, Kitâbü l Kavâfî ve günümüze gelip gelmediği bilinmeyen el-mukaddime fi n nahv dir. Cevherî nin Ṣıḥâḥ ul-luġa ya da es-ṣıḥâḥ olarak bilinen en önemli eserinin tam adı Tâcü l-luġa ve ṣıḥâḥ ul- Arabiyye dir. Yirmi sekiz bab ve her babda on altıdan yirmi sekize değişen miktarda fasıldan oluşan sözlük çalışması, aranılan kelimenin kolay bir şekilde bulunmasını sağladığı ve içinde sadece fasih kelimelere yer verildiği için Arap sözlük bilimi tarihinde önemli bir yer teşkil etmektedir. Sözlüğün diğer bir ayırt edici özelliği kelimelerdeki harekelerin yazı ile belirtilmiş olması ve böylece yazım hatalarının önüne geçilmiş olmasıdır. Arapça gramerine hakim olması ile bilinen ve çalışmasında sarf ve nahve dair bilgiler de paylaşan Cevherî bu eserinde diğer sözlükçülerle benzer olarak kelimeleri sıhhat derecelerine göre kategorilendirmiştir. Eserin pek çok kütüphanede nüshası bulunmakta olup, eser ilk defa 1270 yılında Tebriz de basılmıştır. Tâcü l-luġa nın muhtelif dillerde tercümeleri yapılmış olup ayrıca eser ihtisar, hâşiye, zeyil, tenkit, savunma gibi pek çok çalışmaya da konu olmuştur. Vankulu Lügatı adıyla Mehmet b. Mustafa Vâni tarafından Türkçe ye tercüme edilmiştir.

5 MÜHÜR VE DİĞER KAYITLAR «Allah bana yeter, bu güzel kitabı Allah için Hacı Selim Ağa vakfetti. Ve (kütüphaneden) çıkarılmamasını ve rehin verilmemesini şart koştu. Vasiyeti işittikten sonra değiştiren olursa, bunun günahı değiştirenlerin üzerinedir.» (Mührün sonundaki ayet : Kur an 2/181) 4

6 YAZMANIN TANIMI Cilt Kısmı Koyu kahverengi deri ciltli eserin, ön ve arka kapağı köşebent, şemse, salbek ve kartuş pafta ile süslenmiştir. Bu kısımlara yine bakır içerikli bir boya ile renklendirilmiş kağıt yerleştirilerek kalıpla gömme bezeme yapılmıştır. Kenarlarda bakır içerikli yaldız ile zencerek yapılmıştır. Şemse ½ bitkisel motiflerden oluşmaktadır. Kapak içleri yeşil renkli deri ile kaplanmış olup yaldız ile boyanmış şemse ve salbeklerle bezeme yapılmıştır. Mıklep içinde de şemse ve kenarlarında kartuş pafta bulunmaktadır. Mıklep ve sertabın muhat paylarında kahverengi parşömen kullanılmıştır. Kapaklar ile metin kısmı birleşme bölümünde ise aynı kahverengi parşömenin kullanıldığı görülmüştür. 5

7 YAZMANIN TANIMI Metin Kısmı Yazmanın metin kısmında kullanılan kağıt el yapımı doğu kağıdı olup eser 539 varak ve varak ölçüleri 18,5*25*7 cm dir. Yan kağıtları Avrupa kağıdıdır. Kağıt kalınlığı 10 μ, satır sayısı ise 29 dur. Serlevha kısmında mavi yeşil ve turuncu renk kullanılmıştır. Mürekkep olarak is mürekkebi, söz başlarında ise kırmızı mürekkep kullanılmıştır. Sırt dikişi kırmızı renk bir iple 2 li dikiş olarak yapılmıştır. Eserin sırt kısmındaki kolon ve dikişler sağlam olup şirazesi mevcuttur. Kolonlar ilk forma ve son 3 4 formada kopuk olup bazı ara formalarda da kopukluk vardır. XRF cihazı ile yapılan çalışmalar sonucunda cetvel alanından alınan ölçümlerde majör element olarak Cu varlığı tespit edilirken, minör element olarak Fe, Zn ve Ca ile eser miktarda K ve Cl tespit edilmiştir. Cetvellerde kullanılan bakır zamanla kırıklara sebep olmuş kitabın açılmasını engellemiştir. 6

8 Metin kısmından örnekler 7

9 BOZULMALAR Cilt Kısmı Sertap mıklep kenarlarında eksik kısımlar Kapak ile eser birleşme noktasında açılma Yırtılmalar, eksik kısımlar Kopmalar, kırılganlıklar, aşınmalar 8

10 Deri yüzeyinde derin çizikler, gömme bezemelerde dökülmeler görülmektedir. İç kapakta yeşil deri yüzeyinde, içeriğindeki bakır nedeni ile renk değişiklikleri bulunmaktadır. Sertabın dudak kısımlarında parça kayıpları ve kırılmalar tespit edilmiştir. Sırtın baş ve etek kısmında aşınma sebebiyle kayıplar görülmektedir. 9

11 BOZULMALAR Metin Kısmı Cetvel kırıkları nedeni ile ilk ve son sayfalarda parçalanma ve metin kısmının tamamındaki cetvellerde kırılma söz konusudur. Formalarda kopmalar ve dağılmalar görülmektedir. 10

12 Bazı formalar kolon yerlerinden kopmuş ve tamamen çıkmış durumdadır. Serlevha ve en son sayfalarda kayıplar mevcuttur. Metin kısmında eski onarımlar vardır. Eserin sırt kısmındaki kolon ve dikişler sağlam olup şirazesi mevcuttur. Kolonlar ilk forma ve son 3 4 formada kopmuştur. Aradaki bazı formalarda da ayrılmalar tespit edilmiştir. Cetvel kırıkları nedeni ile kitap açılamamaktadır. 11

13 Serlevha kısmında mavi, yeşil ve turuncu renk kullanılmıştır ve kopmalar vardır. Böcek delikleri ve eksik kısımlar 12

14 KONSERVASYON Metin Kısmı Sert sünger silgi ile kuru temizliği yapılmıştır. İşlevi kalmayan eski onarımlar uzaklaştırılmıştır. 13

15 Kitap cildi ve metin kısmı birbirinden ayrılmadan onarıma alınmıştır. Cetvel kırıkları ön ve arka taraftan olmak üzere çift taraflı biçimde, re-moistenable (Klugel G ile hazırlanmış) ve alkol yardımı ile sağlamlaştırılmıştır. Yerlerinden ayrılan parçalar yerleştirilmiştir. 14

16 Parçalanmış olan son sayfa cetvellerden kopmuştur. Fazla onarımlar çıkartılarak cetvel dışı ve içindeki bölümler kendi içinde düzeltilmiş, eksik kısımlar tamamlanmış ve son olarak re-moistenable ile birbirine birleştirilmiştir. 15

17 Yerlerinden kopmuş ve kitabın sırt bölümde bulunan parçalar yerlerine yeniden yerleştirilmiştir. Bazı formaların kolon dikişleri kopmuş olup, kopan kısımlarda yırtıklar oluşturmuştur. Bu kısımlarda gerekli tamamlamalar yapılmıştır. 16

18 Çıkarılan formaların eksik kısımları tamamlanmış kenarları düzleştirilmiş sırt kısımları birleştirilmiştir Forma haline getirilen sayfalar kitaba yeniden 2 li zincir dikiş yöntemi ile dikilmiştir. Sırt kısmı, etek ve baş bölümünden 1 er cm açılarak kolonlar yeniden dikilmiştir. Etek kısmına yeniden şiraze örülerek mevcut eski şiraze ile birleştirilmiştir. 17

19 KONSERVASYON Cilt Kısmı Eserin sırt kısmındaki açıklıklar nişasta yardımı ile kapatılmıştır. Tamamlamalar için uygun ebatlarda deri renklendirilerek tıraşlanmıştır. 18

20 Mıklebin ve sertabın baş ve etek kısmındaki yırtıklar deri ve nişasta ile tamamlanmıştır. 19

21 Sertap ve mıklebin dudak payı uygun renkte yapılmıştır. Ayrılmış olan deri şeritler ise üzerine yeniden yapıştırılmıştır. Sırtta baş ve etek bölümlerinde açık olan bölümler tamamlanmış ve açıklamalar yapıştırılmıştır. 20

22 Kapak içlerindeki yeşil derinin kalkmış olan kısımları yerine yeniden yapıştırılmıştır. Son rötuşlar yapılarak eser Maraquin ile temizlenmiştir. 21

23 22 ÖNCESİ VE SONRASI

24 ÖN KAPAK İÇİ Konservasyon Öncesi Konservasyon Sonrası ARKA KAPAK İÇİ 23

25 ÖN KAPAK Konservasyon Öncesi Konservasyon Sonrası ARKA KAPAK 24

26 SIRT KISMI Konservasyon Öncesi Konservasyon Sonrası ÖN KENAR ÖN KENAR 25

27 BAŞ KISMI Konservasyon Öncesi Konservasyon Sonrası ETEK KISMI 26

28 İÇ SAYFA ÖRNEĞİ/1 Konservasyon Öncesi İÇ SAYFA ÖRNEĞİ/2 Konservasyon Sonrası 27

29 İÇ SAYFA ÖRNEĞİ/3 Konservasyon Öncesi Konservasyon Sonrası İÇ SAYFA ÖRNEĞİ/4 28

30 KONSERVASYON RAPORU ÖZETİ Konservasyonu yapılan eserler, ameliyattan yeni çıkmış yaşlı hastalara benzer. Hassasiyetle ele alınmalı, sayfalar açılırken güç kullanılmamalı, incelenirken dikkat ve özen gösterilmelidir. Saklandıkları koşullar düzenli olarak takip edilmeli, eserler kendileri için özel olarak hazırlanmış olan kutular içinde muhafaza edilmelidir. Depolandıkları alanlar periyodik olarak temizlenmeli gün ışığından ve UV içeren aydınlatmalardan uzak tutulmalıdır. Eserin belgeleme formu doldurulmuştur İlk hal fotoğrafları çekilmiştir Forma çizimi yapılmıştır Fiziksel temizliği yapılmıştır, fazla onarımlar ve yapıştırıcılar uzaklaştırılmıştır. Cetvel kırıkları ön arka çift taraflı gerek olan her noktadan remoistenable ve alkol yardımı ile tamamlanmıştır. Son formalar ve ilk forma dikişi kesilmeden açılarak çıkartılmıştır. Çıkarılan formaların eksik bölümleri tamamlanmış kenarları düzleştirilmiş sırt kısımları birleştirilmiştir. Forma haline getirilen sayfalar kitaba yeniden 2 li zincir dikişi ile dikilmiştir. Böcek delikleri bulunan kısımlar uygun Japon kağıdı ile tamamlanmıştır. Bazı formaların kolon dikişleri kopmuş olup, kopan kısımlarda yırtıklar oluşturmuştur. Bu kısımlarda gerekli tamamlamalar yapılmıştır. Sırt kısmı, etek ve baş bölümünden 1 er cm açılarak kolonlar yeniden yapılmıştır. Etek kısmına yeniden şiraze örülerek mevcut eski şiraze ile birleştirilmiştir. Mıklep ve sertap dudak payında oluşan yırtıklar, baş ve etek kısmından nişasta yardımı ile tamamlanmıştır. Ciltte sırtta baş ve etek bölümlerinde açık olan bölümler tamamlanmış ve açıklıklar yapıştırılmıştır. Köstek için deri hazırlanıp ön kapakta eksik bölümler tamamlanmıştır. 29

31 KULLANILAN MALZEMELER Malzemenin Kullanılan oran Kullanılma nedeni adı Metil selüloz %1,5 Yıpranmış kenarların sağlamlaştırılmasında kullanıldı. Metil selüloz %4 Eksik kısımların Japon kâğıdı ile tamamlanmasında yapıştırıcı olarak kullanıldı. Nişasta 8/1 Ciltte eksik bölümlerin tamamlaması ve açıkların kapatılmasında Deri Boyaları Alkol su ile Tamamlama için kullanılan derilerin renklendirilmesinde Akrilik boya Burnt umber-titan buff-row umber-raw sienna Tamamlama için Japon kağıdının renklendirilmesinde Japon kağıdı RK-17 19gr Eksik kısımların tamamlamasında. Sırt tamamlamasında Re-moistinable Klugel G ve alkol ile Cetvel kırıklarının tamamlanmasında Deri Pamuk Ciltte sırt yapımında Dezenfekte işleminde Alkol %70 lik Dezenfekte işleminde ve cetvel kırıklarının yapıştırılmasında Keten iplik Kolon ve sırt dikişi yapımında şiraze yapımında 30

32 KAYNAKLAR Bayraktar, N., Üsküdar Kütüphaneleri, Vakıflar Dergisi, 16, (1982), s Erünsal, İ.E., Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, TTK, Ankara, (2008) Bolat, S., Hacı Selim Ağa Yazmalarının Tezhip Sanatı Açısından Tanıtılması, Yüksek Lisans Tezi, FSM Vakıf Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Geleneksel Türk Sanatları Tezhip Anasanat Dalı, İstanbul, (2014) Kut,G., Bayraktar, N., Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, (1984) Repairing Paper Artifacts, Conservation Procedures, Erişim: freeresources/preservation-leaflets/7.-conservation-procedures/7.3- repairing-paper-artifacts Kağıt Tamamlama, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Koruma ve Onarım Yayınları, İstanbul (2015), Erişim: Cilt Tamamlama, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Koruma ve Onarım Yayınları, İstanbul (2015), Erişim: 31