Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2

Transkript

1 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 1

2 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Sahibi: Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği adına Mehmet Veysî DÖRTBUDAK Editör: Prof. Dr. Mustafa YILDIRIM Bu Sayının Editörü Prof. Dr. Atabey KILIÇ Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Gürol PEHLİVAN Yabancı Dil Danışmanları Prof. Dr. Metin EKİCİ - Mehmet Nuri ERDEM - Emine ERSÖZ Redaksiyon Yrd. Doç. Dr. Furkan ÖZTÜRK - Mehmet ERSAL - Mehmet ALTUNMERAL Gülcihan PEHLİVAN - Pınar ERSAL Sanat Danışmanı Özkan BİRİM Teknik Sorumlu Ramazan ÇELİK Yazışma Adresi 5527 sok. No: 41/11 Uncubozköy / MANİSA Elmek: medar.mevlana@gmail.com Baskı Tibyan Yayıncılık Basım Yayım Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. 1145/1 Sok. No: 55/A Yenişehir İzmir Tel: Faks: e-posta: tibyanyayincilik@gmail.com - web: Kültür Bakanlığı Sertifika No: Eylül

3 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 SÛFÎ ARAŞTIRMALARI SUFI STUDIES Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies Cilt/Volume: 1 Sayı/Issue: 2 Yaz/Summer 2010 ISSN MANİSA Yılda iki sayı yayımlanan ulusal hakemli bir dergidir. Sûfî Araştırmaları-Sufi Studies Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği'nin yayın organıdır. 3

4 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği 4

5 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 YAYIN KURULU Esin ÇELEBİ BAYRU (Uluslararası Mevlânâ Vakfı II. Başkanı) Prof. Dr. Rahmi KARAKUŞ (Sakarya Üniversitesi) Prof. Dr. Himmet KONUR (Dokuz Eylül Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Nuri ŞİMŞEKLER (Selçuk Üniversitesi Mevlânâ Araş. Ens. Md.) Yrd. Doç. Dr. Cahit TELCİ (Celal Bayar Üniversitesi) BİLİM KURULU Prof. Dr. Namık AÇIKGÖZ (Muğla Üniversitesi) Prof. Dr. Mehmet AKKUŞ (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Rami AYAS (Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dr. Osman BİLEN (Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dr. İlhan GENÇ (Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dr. Turan GÖKÇE (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Ayşe İLKER (Celal Bayar Üniversitesi) Prof. Dr. Alimcan İNAYET (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Mustafa KARA (Uludağ Üniversitesi) Prof. Dr. Adnan KARAİSMAİLOĞLU (KırıkkaleÜniversitesi) Prof. Dr. Zeki KAYMAZ (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Bilal KEMİKLİ (Uludağ Üniversitesi) Prof. Dr. Yusuf Ziya KESKİN (Harran Üniversitesi) Prof. Dr. Atabey KILIÇ (Erciyes Üniversitesi) Prof. Dr. Mahmut Erol KILIÇ (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Aynur KOÇAK (Kocaeli Üniversitesi) Prof. Dr. Ahmet ÖGKE (Akdeniz Üniversitesi) Prof. Dr. Kazım SARIKAVAK (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Ayşe ÜSTÜN (Uşak Üniversitesi) Prof. Dr. Emine YENİTERZİ (Mevlânâ Üniversitesi) Doç. Dr. Safi ARPAGUŞ (Marmara Üniversitesi) Doç. Dr. Ziya AVŞAR (Bozok Üniversitesi) Doç. Dr. Gülgün ERİŞEN YAZICI (Onsekiz Mart Üniversitesi) 5

6 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Doç. Dr. Mehmet KIRBIYIK (Selçuk Üniversitesi) Doç. Dr. Mustafa SARI (Mevlânâ Üniversitesi) Doç. Dr. Ömer Faruk TEBER (Onsekiz Mart Üniversitesi) Doç. Dr. Ahmet Hakkı TURABİ (Marmara Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Gül GÜLER (Harran Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Mustafa GÜLER (Harran Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Sezai KÜÇÜK (Sakarya Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. A. Yılmaz SOYYER (Süleyman Demirel Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Mustafa TATÇI (Gazi Üniversitesi) Yurtdışı Temsilcileri Prof. Dr. Amin ODEH (Ürdün) Prof. Dr. Ahmad Naseem SHAH (Hindistan) Prof. Dr. Elfine SIBGATULLİNA (Rusya Federasyonu) Dr. Seema ARİF (Pakistan) Dr. Güzel TYUMOVA (Tataristan) 6

7 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 İÇİNDEKİLER EDİTÖRDEN... 9 Prof. Dr. Mustafa YILDIRIM MİSAFİR EDİTÖRDEN Prof. Dr. Atabey KILIÇ MEVLEVÎLİK KÜLTÜRÜNE KATKI MESNEVÎ ŞERHLERİ PROJESİ Contribution to Mevlevism Culture: The Project of Masnavi Commentaries Prof. Dr. Atabey KILIÇ MEVLEVÎ MÛSİKÎSİ ÜSTÜNE About The Mawlawıyah Music Doç. Dr. Fazlı ARSLAN MEVLÂNÂ NIN ÖNCÜLERİNDEN BİRİ: YAHYÂ B. MUÂZ ER-RÂZÎ A Forerunner of Rumi: Yahya b. Muadh al-radhi Doç. Dr. Salih ÇİFT ŞEM Î NİN MESNEVÎ Yİ LAFZEN OKUMA TEKLİFLERİ Şem i s Proposals Upon Literal Reading of Mesnevi Öğr. Gör. Dr. Abdülkadir DAĞLAR MESNEVÎ NİN BİR BEYTİ IŞIĞINDA GÖNÜL AYNASI VE MEVLÂNÂ NIN GÖNÜL E BAKIŞI A Mirror of the Heart in The Light of a Couplet of Masnavi and Rumi s View of the Heart Öğr. Gör. Dr. Nurgül SUCU ANKARAVÎ ŞERHİ NİN TE LÎF SÜRECİ The Writing Process of Ankaravi s Commentary Dr. Ahmet TANYILDIZ SERTÂRİK MESNEVÎHÂN ŞEFİK CAN DEDE NİN MESNEVÎ ÜZERİNE ÇALIŞMALARI Mesnevihan Şefik Can Dede s Invaluable Work On The Mathnawı H. Nur ARTIRAN 7

8 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği DEĞERLENDİRMELER 1001 Günlük Mevlevî Çilesi: MUTFAKTA PİŞEN CANLAR Yrd.Doç.Dr. Nuri ŞİMŞEKLER * BİR DEĞER EĞİTİMİ KİTABI OLARAK MESNEVÎ Dr. h.c. Esin ÇELEBİ BAYRU 8

9 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 EDİTÖRDEN Prof. Dr. Mustafa YILDIRIM Sufi Araştırmaları dergisinin ikinci sayısıyla huzurunuzdayız. Doğan bir çocuğun yaşatılması esas olduğu gibi, dergimizin de uzun yıllar yaşmasını arzu ediyoruz. Bunun gerçekleşmesi için bilim insanlarımızın çok değerli katkıları, doğan çocuğun anne sütü mesabesindedir. Birinci ve ikinci sayılarda gördüğümüz destek bu amacımızın gerçekleşmesi konusunda bizi ümitli kılmaktadır. Yeni açılan üniversitelerimizde görev alan araştırmacılarımızın yapacakları çalışmalar da bu konuda ayrı bir ümit kaynağımızı oluşturmaktadır. Sufi Araştırmalarının, tasavvuf alanında yapılmış olan çalışmaların yayımlanarak değerlendirilmesine imkân tanımasının yanı sıra, tasavvuf mirasının günümüze aktarılmasına ve bu yolla günümüz insanının gönül dünyasının zenginleştirilmesine, daha tahammüllü, daha tevekküllü, daha hoş görülü, daha rızalı, kısacası daha ahlaklı bir toplum oluşmasına katkıda bulunacağına inanıyoruz. Farklı fikir ve hayat tarzlarının ilahi fıtrat/yaratılış kuralı olduğu hatırlanırsa ifade etmeye çalıştığımız ahlaki yapıya hiç şüphesiz her zaman ihtiyaç olacaktır. Bu ihtiyacı karşılayacak olanlar ise, Allah ın lutfuyla çok değerli bilim ve gönül insanlarımızdır. Bu sebeple onlara minnettarız ve duacıyız. Bu sayımızın editörlüğünü üstlenen Prof. Dr. Atabey KILIÇ hocamıza çok teşekkür ediyoruz. Hocamızın teşekkür ettiği, bu sayıda yayımlanan çoğu yazının ortaya çıkmasına imkân sağlayan kurum ve şahıslara biz de kalbi şükranlarımızı sunuyoruz. Keza çalışmaları dergimizde yayımlanan saygıdeğer araştırmacı ve gönül dostlarına ve bu çalışmaları değerlendiren hakem 9

10 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği heyetine teşekkür borcumuzu ifa etmeliyiz. Son olarak dergimizin mutfağında fedakârca çalışan ve emeğini hiç esirgemeyen M. Veysi DÖRTBUDAK a ve sevgili Gürol PEHLİVAN a teşekkür etmeyi bir tahdisi nimet olarak görüyorum. Üçüncü sayımızda görüşmek üzere sevgiyle kalın. 10

11 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 MİSAFİR EDİTÖRDEN Prof. Dr. Atabey KILIÇ Sûfî Araştırmaları-Sufi Studies Dergimizin bu sayısı; Haziran 2010 tarihlerinde Yozgat-Sorgun da, Sorgun Belediyesi nin katkılarıyla, Erciyes Üniversitesi Klâsik Türk Edebiyatı Topluluğu ve Bozok Üniversitesi Türkçe Kulübü nün ortaklaşa düzenlemiş olduğu I. Neşvegâh-ı Sûfiyâne : Mevlânâ, Mevlevîlik ve Mesnevî Sempozyumu nda sunulan 24 tebliğden tarafımıza gönderilen bir kısmının dergi kurallarına uygun olarak hakem sürecini tamamlayanlarından oluşmaktadır. Bahsi geçen sempozyum, eminiz ki, Anadolu nun bir ilçesinde mahallî imkânların istifadeye sunulması sûretiyle, akademik danışmanlar nezâretinde iki üniversite kulübünün güç birliği yoluyla gerçekleştirdikleri ilmî seviyesi bir hayli yüksek bir tasavvufî faaliyet ve kayda değer bir teşebbüs olarak hatırlanacaktır. Nasip olursa, Neşvegâh-ı Sûfiyâne silsilesi hâlinde devam etmesini arzuladığımız bu sempozyumlar başta İç Anadolu olmak üzere, ülkemizin değişik bölgelerinde devam ettirilecektir. Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği (MEDAR) başkanı kıymetli gönül insanı Mehmet Veysî DÖRTBUDAK Beyefendi, bahsi geçen sempozyumda sunulan bildirilerin dergimizde yayımlanması sûretiyle bilim âleminin istifadesine sunulması yönündeki teklifimizi himmet buyurup kabul etmekle âlîcenaplık göstermişlerdir. Kendilerine bildiri/makale sâhibi gönül erleri adına şükran duygularımızı arz ediyoruz. Bu sayının hazırlanması süresince kıymetli mesâîlerini sarf eden kıymetli bilim ve gönül adamı Gürol PEHLİVAN Beyefendiye teşekkür borçlu olduğumuzu ifade etmek isteriz. Bu kalemden olmak üzere, Sorgun da bir sempozyum düzenlenmesi fikrine başından beri sıcak bakıp gereken hemen her desteği tereddütsüz 11

12 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği karşılayan belediye başkanı Ahmet ŞİMŞEK Bey e, Sorgun Millî Eğitim Müdürü Yusuf YAZICI Bey e, Bozok Üniversitesi Türkçe Kulübü danışmanı kıymetli dostumuz Doç. Dr. Ziya AVŞAR Bey e, sempozyuma ülkemizin çeşitli bölgelerinden katılan kıymetli bilim adamlarına, sempozyum programının başından sonuna kadar büyük bir nezâket ve başarı ile yürümesinde önemli hizmetleri bulunan kıymetli meslektaşım Öğr. Gör. Dr. Abdülkadir DAĞLAR Beyefendi ye, sempozyum boyunca büyük bir heyecan ve hevesle varlıklarını hissettiren her iki topluluk öğrencilerine kalbî şükranlarımızı arz etmek isteriz. Son olarak, Sûfî Araştırmaları-Sufi Studies Dergimizin uzun yıllar tasavvufî araştırmalar için önemli bir merkez olarak hizmet etmesi niyâzımızla, özellikle bu sayı için hakemlik görevini üstlenen kıymetli bilim adamlarımıza minnet duygularımızı sunarız. 12

13 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 MEVLEVÎLİK KÜLTÜRÜNE KATKI: MESNEVÎ ŞERHLERİ PROJESİ * Contribution to Mevlevism Culture: The Project of Masnavi Commentaries Prof. Dr. Atabey KILIÇ ÖZET Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî nin Mesnevî-yi Ma nevî si Türk edebiyatında en çok şerh edilen eserlerdendir. Gerek metni gerekse şerhleri, Mevlevîlik kültürü için son derece önem arz eden ilk el kaynaklardır. Bu vesileyle henüz gün yüzüne çıkmamış klâsik Mesnevî şerhlerini ilmî usullerle hazırlayarak ilgililerinin istifadesine sunmanın ve arûz/imlâ husûsiyetlerine dikkat ederek Lâtin alfabesiyle bir Mesnevî metni ortaya koymanın gereği açıktır. Bu çalışmada Mesnevî metni ve şerhleri üzerine hazırlanan projenin taslağı verilecektir. Anahtar Kelimeler: Mevlevîlik, Mesnevî, Mesnevî Şerhleri ABSTRACT Mevlânâ Jalaluddin Rumi's Masnavi l Ma'nevi is one of the most commented Turkish literatureworks. Both the text and commentaries are extremely important first-hand sources for the Masnavi culture. On this occasion, it is obviously essential to deliver to the persons interested the * Bu çalışma, I. Neşvegâh-ı Sûfiyâne-Mevlânâ, Mevlevîlik ve Mesnevî Sempzoyumu (25-27 Haziran 2010, Yozgat-Sorgun) nda sunulan tebliğin geliştirilmiş metnidir. Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, atabeykilic@gmail.com 13

14 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği uncovered classical Masnavi commentaries prepared with scientific procedures and to put out a text in Latin alphabet making sure of prosody/ spelling. In this study, the draft of the project prepared on Masnavitext and commentaries will be presented. Key Words: Mevlevism, Masnavi, Masnavi Commentaries Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî nin en önemli eseri olan Mesnevî-yi Ma neviyye nin bizatihi metni kadar şerhleri de Mevlevîlik kültürünün müesses bir nizama kavuşmasında ve yaygınlaşmasında hayatî görev üstlenen kaynaklar arasındadır. Ancak son dönemde kaleme alınan şerhlerin dışında bilhassa klâsik dönem Mesnevî şerhleri dünyâsına pek nüfûz edilememiştir. Mesnevî irfânının kaynağına daha yakın olan ilk dönem şerhleri günümüz okuyucusuna ve Mesnevî muhiplerine maalesef ulaşabilmiş değildir. Hem akademik hem de popüler anlamda hissedilen bu ihtiyaca cevap vermek niyeti ile Anadolu sahasında kaleme alınan klâsik Türkçe Mesnevî şerhlerini ilim ve irfân âleminin yararına sunmak için bir Mesnevî Şerhleri Projesi düşünülmüştür. Mesnevî gibi evrensel kültüre ait bir şâheserin lafzı, ilmî okuma yöntemleri ışığında Lâtin harfleri ile basılı hâle getirilmemiştir; bu yüzden Farsça ve klâsik şiir bilgisi olmayan Mesnevî muhipleri orijinal okunuşu ve şiirsel âhenginden yoksun bir şekilde sadece tercümeleri veya bazı şerhleri ile iktifâ etmektedir. Bilindiği üzere şerh metinlerinin birçoğu ortaya çıkmadığı için bu külfetli ve hacimli projenin ciddî ekip çalışması gerektirdiği ortadadır. Bu sebeple Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyatı Ana Bilim Dalı nda hazırlanan seri doktora tez çalışmaları ile söz konusu projeye akademik bir hüviyet kazandırılmıştır. Yapılan/yapılacak çalışmalarda, belirlenen bir sistem çerçevesinde Mesnevî beyitlerinin arûz imlâsına uyularak yapılmış çevriyazılarıyla birlikte beyitlerin metindeki tercümelerine yer verilmiş/verilecektir. Mesnevî nin tüm metninin bu şekilde günümüz alfabesine aktarılması, Mevlânâ nın şiirdeki vezin tasarruflarını belirlemenin ötesinde Mesnevî nin Farsça metnine aşinâ olmayan okurun da rahatlıkla yararlanabileceği bir metni gün yüzüne çıkarmaya vesile olacaktır. Bu sebeple yapılan ilk iş, Mesnevî şerhlerinin eski yazılı metinlerinin ilmî usûllere uygun olarak günümüz alfabesine aktarılmasıdır. Mesnevî Şerhleri Projesi ne Anadolu sahasındaki ilk tam Türkçe Mesnevî şerhi olan Şem î Şem ullâh ın Şerh-i Mesnevî si ile başlandı. Toplam altı cilt olan bu eser, hacmi de göz önünde bulundurularak dört farklı tez çalışması olarak taksîm edilmiştir. 14

15 Şem î Şem ullâh - Şerh-i Mesnevî Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 1. Cilt: [Abdülkadir Dağlar; Şem î Şem ullâh Şerh-i Mesnevî (I. Cilt) (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük), Yayımlanmamış Doktora Tezi, (Dan.: Prof. Dr. Atabey Kılıç), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2009, 1455 s.] Abdülkadir Dağlar bu çalışmasında ilk olarak Türk edebiyatında geleneksel şerh meselesini tartışmış, Türk edebiyatı araştırmacılarının konu ile ilgili çalışma, tespit ve hükümlerini değerlendirerek şârihlerin eserlerinde kullandıkları usûllerin ortak noktalarını belirlemeye çalışmıştır. Ardından ayrıntılı bir literatür taraması sonucunda geleneksel şerh dünyasının ve özelde Mesnevî şerhleri ve şârihleri hakkında bilgi vermiştir. Dağlar ın çalışmasındaki asıl kısım ise Şem î Şem ullâh ve Şerh-i Mesnevî yi tahlil ettiği bölüm ile şerh metni içeren bölüm ve fonksiyonel sözlüktür. Araştırmacı şârih ve şerh hakkında çeşitli tahlillerde bulunmuş, eserin yazma eser kütüphanelerindeki nüshalarını inceleyip nüsha şeceresi oluşturmuş ve metin tenkidi yoluyla müellif nüshasına en yakın metni oluşturmaya çalışmıştır. Çalışmanın sonunda ise metin içinde geçen kelime, kavram ve terkiplerle ilgili şârihin verdiği anlamlardan yola çıkarak fonksiyonel bir sözlük hazırlamıştır. Bu çalışmanın hazırlanma şablonu şöyledir: beytin tercüme ve şerhi - Metin incelemesi - 5 nüshadan tenkitli metin - Transliterasyon (Şem î nin Mesnevî yi okuma metotları ile) ve transkripsiyon çalışması - Lugavî anlamlar ve Metin İçi Bağlamlı (Fonksiyonel) anlamlar sözlüğü 15

16 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Şem î Şem ullâh Şerh-i Mesnevî I. Cilt 8a-8b 1 Bi şnev ezney çun ikäyet mìkuned Neyden istimäú eyle niçe ikäyet eyler Ezcüdäyìhä şikäyet mìkuned (16) belki aøìøatda cüdälıølardan şikäyet eyler ki yär-ı øadìm ve va anı a lìsinden cüdä vü dùr olmışdur (17) sen anı ikäyet ve bìhùde ef än u şikäyet eyler ann eyleme neyden muräd mürşid-i kämildür ki gerçi ähiren aløıla (18) mu ä abet idüp anı ve bunı ikäyet eyler lìkin derùn-ı pür-sùzı bir nefes va an-ı a lì yädından ve úälem-i (19) ezelìde olan itti ädından färı u äfil degüldür belki ol úälemde olan Ÿevø u afädan cüdä oldu ınuè derd ü eleminden (20) ney gibi feryäd u fi än idüp änenfeänen saúy u kùşişden älì olmayup yine evvelki mertebeye vu ùl bulma a (21) iødäm u ihtimäm eyler şikäyet a ret-i Mevlänuè kendüsine göre degüldür zìrä kendüsi vä ılìnden idi (22) belki ol cänibi ferämùş idenlere göredür ki tä şikäyetüè sebebini fehm idüp ol cänibe küllì meyl ü 16

17 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 ra bet (23) peydä olup vu ùline saúy u kùşiş eyleyeler çùn imäle ile istifhämdur keyfe maúnåsına ki bu maúnå üzre şer (24) olındı ve bu hem vechdür mı räú-ı evvelde neyden istimäú eyle çünki ikäyet eyler belki cüdälıødan şikäyet eyler (25) pes neyüè sözini istimäú idüp aflet eyleme belki anuè şikäyetini da ı gùş-ı cänıla ı ä eyler zìrä (26) saèa ol şikäyetden nefú-i ke ìr vardur zìrä şikäyetüè sırrını fehm itdükde saèa bir sùz u aräret peydä oldı (27) seni va an-ı a lì cänibine älib ü rä ıb eyler bu vech üzre çun imälesizdür ki istifhäm maúnåsı yoødur. (28) Sürùrì Efendi ra metullähi úaleyh şikäyeti taødìm ve ikäyeti teõ ìr eylemişdür neyden muräd insän-ı kämildür ki (29) mürşid-i kämil yine andan úibäretdür neyle münäsebeti ve mürşidüè neye olan müşäbeheti yuøarı yanında 2. Cilt [Turgut Koçoğlu; Şem î Şem ullâh Şerh-i Mesnevî (II. Cilt) (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük), Yayımlanmamış Doktora Tezi, (Dan.: Prof. Dr. Atabey Kılıç), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2009, 1352 s.] Turgut Koçoğlu, Şem î Şem ullâh Efendi nin Şerh-i Mesnevî sinin ikinci cildini ele aldığı bu çalışmasında önce giriş mahiyetinde şerh kavramını değerlendirerek Türk edebiyatında vücuda getirilmiş Mesnevî şerh ve tercümelerine değinmiştir. Ardından Şem î Şem ullâh Efendi nin hayatı ve eserlerine yer vermiş ve Şerh-i Mesnevî nin ikinci cildini; nüshaları, şerhin yazılışı, dil ve muhteva özellikleri ve diğer tam Mesnevî şerhleri ile mukayesesi gibi başlıklar altında incelemiştir. Çalışmanın ikinci önemli kısmı ise şerhin metni ve metinden hareketle hazırlanmış olan sözlüktür. Bu çalışmanın şablonu da şu şekildedir: beytin tercüme ve şerhi - Metin İncelemesi - 4 nüshadan tenkitli metin - Transkripsiyon çalışması - Fonksiyonel Sözlük 17

18 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Şem î Şem ullâh; Şerh-i Mesnevî, Cilt 2, Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi No: 6401, 1b [H1b] (1) baúde edäõi mä-vecebe min amdillähi l-øadìr ve - alätu úalänebiyyihi l-beşìru n-neÿìr ve a bihi l-kirämi ve l-a yär ve (2) älihi lemcädi ve l-ebrär läzım olan va f-ı ıllulläh-ı fi l-úälem ve meläÿ u melce-yi benì-ádemdür ki maø ùd Sul än (3) Muräd a retleridür ki sul än-ı selä ìn-i cihän ferìd-i zamän va ìd-i devrän menbaúu l-cùdi ve l-emän maúdenu l-fa li (4) ve l-úirfändur edämallähu teúälä úumrahu ve iclälehu ve ebbedallähu iläfetehu ve iøbälehu bu ev äf ile mev ùf olan saúädetlü ve mürüvvetlü (5) pädşäh-ı úälem-penäh a retleri cänibinden Me nevì-yi Şerìfüñ lisän-ı Türkìyile şer olınması içün fermän-ı şerìf-i väcibü l-ittibäú (6) värid olma ın bu úabd-i faøìr-i pür-taø ìr Şemúì-yi aøìr ol işäret-i pür-beşäret ve úinäyet-i pür- imäyet mùcebince cän u dilden saúy u (7) kùşiş idüp biúavni l-meliki l-müteúäl cild-i evvel tamäm şer olınup şimdi cild-i änìyi şer itmege şürùú eyledi (8) yä ayru n-nä irìn sen kemäl-i lu fuñdan ayr ile atm eyle 3. ve 4. Ciltler [Oğuzhan Şahin; Şem î Şem ullâh Şerh-i Mesnevî (III- IV. Cilt) (İnceleme - Tenkitli Metin Sözlük), Devam Eden Doktora Tezi, (Dan.: Prof. Dr. Atabey Kılıç), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.] Bu tez çalışması tamamlanma aşamasındadır. Çalışmada ortaya konulması düşünülen taslak şu şekildedir: - 3. Cilt: 4810 beytin tercüme ve şerhi - 4. Cilt: 3855 beytin tercüme ve şerhi 18

19 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 - Metin incelemesi -Transkripsiyon sistemiyle tenkitli neşir çalışması - Fonksiyonel Sözlük Şem î Şem ullâh; Şerh-i Mesnevî, Cilt 3, Süleymâniye Kütüphanesi İsmihan Sultan 272, 1b. bi l-úadli ve l-i sän saúädetlü ve mürüvvetlü Sul än Muräd `an bin Sul än Selìm `an ~a retleridür edämellähu úumrehu ve devletehu ve ebbede iøbälehu ve sal anatehu ilåintihäyi z-zemän ve inøırä i d-devrän ki ~a ret-i Mevlänänuñ øuddise sırrahu l-úazìz Me nevì-yi Şerìfi lisän-ı Türkì ile şer olınmaø muräd-ı şerìfleri oldu ıyiçün säkin-i künc-i va det ve älib-i genc-i øanäúat müläzım-ı alvet ü úuzlet tärik-i dünyä-yı pür-mi net eføaru l-verå øalìlü l-bi äúa Şemúì-yi aøìr cild-i evveli ve cild-i änìyi úavn-i Yezdänì vü tevfìø-i Ra mänì ile tamäm idüp el-än cild-i äli üñ şer ine şürùú eyledi ümmìÿdür ki lu f-ı İlähì ile vech-i a sen üzre a ìrine irişe 19

20 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Şem î Şem ullâh; Şerh-i Mesnevî, Cilt 4, Süleymâniye Kütüphanesi Dâru l- Mesnevî 204, 1b-2a. bu ev äf-ı amìde ile mev ùf olan saúädetlü ve mürüvvetlü päd-şäh-ı úälem-penäh a retleri arafından Me nevì-yi şerìfüñ lisän-ı Türkì ile şer olınması içün fermän-ı şerìf-i väcibü l-imti äl vürùd bulma ın bu bende-yi aúìf Şemúì-yi şikeste- äl ol pür-beşäret sebebi ile cän u dilden saúy u kùşiş iderise biúavnillähi l-meliki l-vehhäb Me nevì-yi şerìfden defter-i äli üñ şer ini tamäm eyledi fermän-ı úälì sebebi ile defter-i räbiúuñ şer ine şürùú eyledi yä Müyessire l-murädät sen äsän eyle tä ki suhùletile itmämı müyesser ola 5. ve 6. Ciltler [Zehra Gümüş; Şem î Şem ullâh Şerh-i Mesnevî (V-VI. Cilt) (İnceleme - Tenkitli Metin - Sözlük), Devam Eden Doktora Tezi, (Dan.: Prof. Dr. Atabey Kılıç), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.] Bu tez çalışması da tamamlanma aşamasındadır. Çalışmada ortaya konulması düşünülen taslak şu şekildedir: - 5. Cilt: 4333 beytin tercüme ve şerhi - 6. Cilt: 4944 beytin tercüme ve şerhi - Metin incelemesi - Transkripsiyon sistemiyle tenkitli neşir çalışması - Fonksiyonel Sözlük 20

21 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 Şem î Şem ullâh; Şerh-i Mesnevî, Cilt 5, Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi 2072, 1b. Derva f-ı päd-şäh-ı cihän-penäh Sul än Muräd `an ibni Sul än Selìm `an saúädetlü päd-şäh-ı úälem-penäh a retlerinüè emr-i şerìfi ile ki a ret-i Mevlänänuè øaddesellähu sırrahu l-úazìz Me nevì-yi Şerìfinüè şer ine şürùú olınmış idi tevfìø-ı Ra mänì vü úinäyet-i Yezdänì ile dört cildinüè şer olınması müyesser oldı ve Hicret-i Nebeviyyenüè tärì i tamäm biè yıl olduøda mäh-ı Mu arremüè evvel çehär-şenbih güni bu bende-yi aøìr Şemúì-yi pür-taø ìre saúädetlü päd-şäh-ı heft-iølìmüè fermän-ı şerìfi tekrär väøıú oldı defter-i ämisi lisän-ı Türkì ile şer eylemege şürùú eyledüm ve minellähi l-úavni ve t-tevfìø Şem î Şem ullâh; Şerh-i Mesnevî, Cilt 6, Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi b- 2a. Kitäb-ı müste äba Şemúì-yi aøìr-i pür-taø ìrüè lisän-ı Türkì ile väøıú olan şer inüè dìbäcesi `udäy-ı ÿü l-celälüè amd-i celìli ve `udävend-i ÿülcemälüè enä-yı cemìli ile muúanven øılındı tä ki bu şer e küllì şän u şeref ä ıl olup ve tamäm ra bet ü iltifät bulup maøbùl-i ehl-i cihän ola Mesnevî Şerhleri Projesi nin diğer kolu da meşhur Mevlevî şeyhi İsmâîl Rusûhî-yi Ankaravî nin şerhidir. Anadolu sahasında yapılan ikinci tam Türkçe şerh olan Mecmû atu l-letâyif ve Matmûratu l-ma ârif de aynı sistem içerisinde bilim ve kültür dünyasının istifadesine sunulacaktır. Bu maksatla başlatılan çalışmada şerhin ilk cildi tez olarak hazırlanmıştır: 21

22 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği İsmâîl Rusûhî-yi Ankaravî - Mecmû atu l-letâyif ve Matmûratu l-ma ârif 1. Cilt [Ahmet Tanyıldız; İsmâîl Rusûhî-yi Ankaravî-Şerh-i Mesnevî (Mecmû atu l- Letâyif ve Matmûratu l-ma ârif) (I. Cilt) (İnceleme-Metin-Sözlük), Yayımlanmamış Doktora Tezi, (Dan.: Prof. Dr. Atabey Kılıç), Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2010, 1449 s.] Ahmet Tanyıldız, çalışmasının giriş kısmında Ankaravî nin hayatı, kişiliği ve eserlerine temas etmiş, ardından Mecmû atu l-letâyif ve Matmûratu l- Ma ârif in birinci cildini; şerh metodu, şârihin bakış açısı, metnin içeriği, kelime dünyası, dinî ve felsefî ekollere bakış açısı, şerhin kaynakları, diğer şârihlerle etkileşimi vb. yönleriyle değerlendirmiştir. Daha sonra şerh metnine ait nüshalar tasnîf ve tavsîf ederek iki nüsha üzerinden şerhin metnini kurmuştur. Çalışmanın son bölümünde ise şerh metninde geçen kelime ve terkiplerin lugat anlamları ve gramer yönünden açıklamaları ile kelimelerin metin bağlamında üstlenmiş olduğu anlamlarından oluşan fonksiyonel bir sözlük oluşturmuştur. Çalışmanın şablonu şu şekildedir: - Metin İncelemesi - Tenkitli metin - Transkripsiyon çalışması - Metin İçi Bağlamlı (Fonksiyonel) Sözlük ve Gramer Sözlüğü İsmâîl Rusûhî-yi Ankaravî - Mecmû atu l-letâyif ve Matmûratu l-ma ârif, Afyon Gedik Ahmed Paşa Kütüphanesi, No: 18215, 12a. 22

23 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 (1) Me nevì Bi şnev in ney çun ikäyet mìkuned Ezcüdäyìhä şikäyet mìkuned İşit bu ney niçe şikäyet ider şikäyet degül [A12a] (1) belki cüdälıølardan olan ser-güÿeştin ikäyet ider ey gùş kunende-yi esrär-ı arìøat ve şinevende-yi güftär-ı aøìøat (2) ~a ret-i Mevlänä øuddise sırruhu evvelä bi şnev diyü istimäúa emr idüp ayrı úibäretile ibtidä eylemediklerinde nükte-yi úa ìme vardur (3) zìrä ney ki ä äz-ı ikäyet mìkuned diseler øäbil idi ney ki her dem na me-yi ämälì kuned (4) diseler ve bunuè em äli nice gùne úibäretile taúbìr øılsalar øädir idiler ve läkin bi şnev diyü istimäúa emrile evvel ibtidä (5) eylediler anuèçün ki dìn ü arìøatde ibtidä väcib ü läzım olan istimäúdur anuèçün ba ardan ve säyir-i aú ädan (6) ve ceväri den dìn ü arìøatde semú evlädur ve ef aldur SONUÇ Mesnevî Şerhleri Projesi tamamlandığında Mesnevî metninin tamamının okunuşunu ilmî bir şekilde Lâtin harfleriyle ortaya koyan bir çalışma gerçekleşmiş olacaktır. Mesnevî şerhlerinin metinlerinin ilim dünyasına kazandırılması ile muhtevalarındaki zenginliklerin dökümü mümkün olacaktır. Bu sayede tek tek şerh sözlükleri oluşturulabileceği gibi büyük bir şerhler sözlüğü veya konulu şerh sözlükleri hazırlanabilir. 1 Mesnevî-yi Ma nevî gibi dünyanın ortak kültür mirasından kabul edilen bir şâheser üzerinde geleneğin yapmış olduğu bütün tercüme ve şerh eserleri en kısa zamanda akademik ve popüler dünyanın yaygın ve rahat kullanımına kazandırılmalıdır. Bu yolla Mesnevî nin beyitlerine verilen anlamları bir arada mukayeseli olarak veren modern ilmî çalışmalar daha kolay ortaya konacaktır. 1 Bu tarzda hazırlanmış bir sözlük taslağı için bk. Atabey Kılıç Mesnevî Şerhleri Sözlüğü Uluslararası Mevlânâ ve Tasavvuf Kültürü Sempozyumu, 9-10 Ekim 2010, Manisa. 23

24 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği 24

25 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 MEVLEVÎ MÛSİKÎSİ ÜSTÜNE About The Mawlawıyah Music Doç. Dr. Fazlı ARSLAN ÖZET Doğunun edebiyatına, sanat ve felsefesine tarifsiz derinlik katan Mevlevîliğin bir penceresi de mûsikîye bakar. Bilindiği gibi döneminin gerektirdiği ilmi donanıma sahip olan Mevlânâ, aynı zamanda aşk insanıdır. Duyguların ifade araçlarından birisi belki en önemlisi de mûsikî olduğuna göre aşkı musikiden ve dolayısıyla Mevlânâ yı musikiden uzak düşünmek imkânsızdır. Zamanının bir entelektüeli olarak Mevlânâ, musikinin değerine hakkıyla vakıftır. Şiirlerinde musiki kavramlarını, derin mistik, felsefi anlamlar yükleyerek kullanmış, meclisinde musikiye yer vermiştir. Sonraki dönemlerde de Mevlevîler onun izinden gitmişlerdir. Mevlevîler üstadlarından aldıkları ilhamla Mevlevîliği geliştirip şekillendirmiş ve sema esnasında kullanılan kendine has ezgi karakterine, güfteye, icra biçimine sahip, ağdalı musiki eserleri meydana getirmişlerdir. Bu çalışmada Mevlevî mûsikîsinin ortaya çıkışı, sema içerisindeki hareketlerin sembolik anlamları, Mevlevî ayinlerinin müzikal değerine değinilerek bu bestelerin Türk ve Doğu mûsikîsine katkılarına ve millî kültürümüz açısından önemine işaret edilecektir. Bu makale, Haziran 2010 tarihlerinde Yozgat Sorgun da düzenlenmiş olan I. Neşvegâh-ı Sûfiyâne: Mevlânâ, Mevlevîlik ve Mesnevî Sempozyumu nda aynı başlıkla sunulmuş tebliğin geliştirilmiş şeklidir. Erciyes Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi. 25

26 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Anahtar sözcükler: Mevlevîlik, mûsikî, sema, Türk kültürü ABSTRACT One window of the Mawlawiyah, which adds to the Eastern literature, art and philosophy an inexpressible depth, is to music. As is known, Mawlānā is a person of love. If music is one or maybe the very important way of feelings expressions, then we cannot imagine love far from music and therefore Mawlānā far from music. Mawlānā, used music at his gatherings and so did his followers. Mawlawians, with the inspiration of their master, developed and shaped the practising of Sema, they invented the music which had the specific characters, lyrics and the way of performance. In this study, mentioning the origin of Mawlawiyah music, the symbolic movements of sema s action and musical values of ceremonies of Mawlawiyah, we are going to point to the contribution of this art to Turkish and Eastern music and to the cultural importance of it. Key words: Mawlawiyah, music, sema, Turkish culture GİRİŞ İnsan duyguları içinde en yoğun, en yüksek seviyeli, en fazla etkileyici olanı aşktır. Ondan daha esrarlı olanı yoktur. Mûsikî de duyguları ifade etmede en güzel vasıtalardan biridir. Aşk bilinmez, çözülmez ancak bazı şeylerde onun tecessüm ettiğini, yaratılmış olanlarda, aşkla yaratışın eserini görebiliriz. Aşkın, kendisinde tecessüm ettiği kişilerden birisi de Mevlânâ dır. Öyle bir şahsiyet ki Asr-ı saadetten sonra beşeriyet henüz daha samimisini, daha heyecanlısını, daha merhametlisini, daha vefalısını, daha coşkununu tanımamıştır. 1 şeklinde tavsif edilmiştir. Ölümünün arkasından 737 yıl geçti. Bütün dünyanın ilgisini çekmeye devam etmektedir. Birçok ülkede çok sayıda insan onu anlamaya çalışmaktadır. Onu anlamak için Farsça öğrenmektedir. Mevlevî mûsikîsini araştırmakta, bu sebeple Türk mûsikîsini öğrenmektedir. Yüzyıllardır tüm dünya insanlarını bu kadar yakından ilgilendiren, peşine takan şeyin Mevlânâ daki bilgi ve aşk olduğu ortadadır. Evet aşkın olduğu yerde, güzel sanatların her şubesini görmek mümkün. Özellikle musikiyi. Mevlevîlik de aşk esası üzerine bina edildiği için bu binanın temellerinden birisi de mûsikîdir diyebiliriz. Nitekim Mevlânâ nın zamanından beri zikir meclisinde mûsikî kullanılmış ve Mevlevîlikte kullanılmaya devam ediyor. 1 Abdülkadir Karaaslan, Mevlânâ nın Şahsiyeti, Mevlânâ Güldestesi (1968), s. 30 ( Vatan gazetesinden) 26

27 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 Mesnevi nin ilk beyitlerinin ney ile ilgili olması tesadüf değildir. Mevlânâ nın verdiği bu ilham yüzyıllar boyunca milyonları etkilemiş, mûsikîde yeni bir türün doğmasına sebep olmuştur: Mevlevî ayini. Mevlevî ayinlerinin kaynağı -onun zamanında günümüzdeki şekliyle icra edilmese de- Mevlânâ dır. Ayinler, onun meclisinde, vecd ve zevk eseri olarak herhangi bir usûl ve kaideye bağlı kalmaksızın zaman zaman yaptığı semâlardan alınan ilhamla, kendisinden sonra düzenlenip geliştirilerek şekillenmiştir Mevlevî Mûsikîsinin Ortaya Çıkışı Mevlânâ ya göre mûsikî, insana mutluluk verir, cana safâdır, ruhu arındırır. 3 Mevlânâ nın bu düşünceye sahip olmasında onun ilmî-fikrî donanımının ve kişilik özelliklerinin etkisi büyüktür. O şiiriyle, sanatıyla, düşünce ve fikirleriyle coşkun bir sufidir, doyumsuz bir aşk içinde şiirle, mûsikî ile yoğrulmuştur. 4 N. S. Banarlı, Mevlânâ nın, mûsikîyi hangi amaçla kullandığı hakkında şunları söyler: Başta söz sanatı (şiir) olmak üzere bütün güzel sanatları nefis denilen ağır yükten kurtarmak için kullanmıştır. 5 Mevlânâ nasıl sema ederdi? Tabii ki onun semaında günümüzdeki gibi tespit edilmiş kurallar yoktu. Gölpınarlı ya göre herhangi bir vesileyle cezbeye, vecde gelince sema etmekteydi. 6 Mevlânâ nın düşüncelerinin bir tarikat kimliğine bürünüp teşkilatlandırılması oğlu Sultan Veled in zamanında başlamıştır. 7 Mevlânâ, Sultan Veled ve ilk Çelebiler zamanında sema esnasında söylenmek için özel olarak hazırlanmış eserler (Mevlevî ayinleri) yoktu. Kavval ve güyende denilen hanendeler, şeyyad denilen çalgı çalanlar aşıkane şiirleri terennüm edip semaın vecd vasıtası olurlardı. 8 Ancak Mevlevî âyininin 2 Nuri Özcan, Mevlevî Ayini, DİA, c. XXVIII, s Mehmet Önder, Mevlânâ Celâleddin, Mevlânâ Güldestesi (1970), s Önder, Mevlânâ Celâleddin, s Nihad Sami Banarlı, Mevlânâ nın Vuslat Gecesi, Mevlânâ Güldestesi, (1968), s. 37 ( tarihli Hürriyet ten) 6 Abdülbâki Gölpınarlı, Mevlevî Âdâb ve Erkânı, İstanbul: İnkılap ve Aka 1963, s. 71. Gölpınarlı, burada nara atardı, şeklinde ifadelere de yer veriyor ki cezbe kelimesi, günümüzdeki meczupla bir araya getirildiğinde yanlış anlaşılmaya sebep olabiliyor. Bu da Mevlânâ gibi bir entelektüelin ilmî, fikrî konumuna zarar veriyor kanaatindeyiz. 7 Cinuçen Tanrıkorur, Mevlevîliğin, Sultan Veled tarafından babası Mevlânâ nın insanlık felsefesini ve yaşama tarzını takliden kurulmuş, sonra zamanla adap ve erkânıyla müesseseleşmiş bir tarik (tasavvufi anlamda Allah a ulaşma yolu) olduğunu yazıyor. Bkz. Tanrıkorur, Osmanlı Dönemi Türk Mûsikîsi, İstanbul: Dergâh Yay., 2003, s Selami Bertuğ, Sema ve Eski Bir Kitabda Bulunan Âyin Notası, Mevlânâ Yıllığı (1963), s. 74; Gölpınarlı o zaman okunan bu şiirlerin bestelerinin de anonim olabileceğini belirtir. Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul: İnkılap ve Aka, 1983, s

28 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği belli bir âdâb ve erkâna tâbi olarak yapılması XV. yüzyılda Sultan Veled in torunu Emîr Âlim Çelebi nin oğlu Pîr Âdil Çelebi dönemine rastlar. 9 Bu konudaki son düzenlemeler ise Konya daki âsitânenin şeyhlerinden Pîr Hüseyin Çelebi tarafından XVII. Yüzyılda gerçekleştirilmiştir. Mukābele-i Şerîf adıyla da anılan Mevlevî âyini haftada bir defa İstanbul dışındaki dergâhlarda Cuma namazından sonra, İstanbul Mevlevîhânelerinde ise haftanın belirli gününde öğle veya yatsı namazının ardından Mevlevîhânelerin semâhâne denilen bölümünde yapılırdı. Ayrıca ihyâ geceleri adı verilen kandil ve bayram geceleriyle hilâfet merâsimlerinde de âyin icrâ edilirdi. 10 Mevlânâ zamanında kudüm, ney ve rebap kullanıldığını şiirlerinden çıkarmak mümkün: 11 Kamış kuru, çomak kuru, bakır kase üzerine gerilen deri de kuru. O halde bu Allah sesi nereden geliyor. 12 Mevlânâ nın mûsikîye bakışını nasıl değerlendirmek gerekiyor? Halil Can ın ifadesiyle, onu bir tarikat kurucusu, bir tekke şeyhi veya pir olarak anlamamak, onu aşk, musiki ve raksın meftunu adeta sembolü bir hakîm 13 görmek gerek. Onu, zamanın kültüründen haberdar bir entelektüel saymak bu sebeple mûsikî bilgisi olan birisi kabul etmek -rebap çaldığı rivayetleri de dikkate alınırsa- 14 zorunludur. Kamış denilen bitkinin ve ney denilen nefesli sazın ne kadar yalnız, ne kadar yanık, zayıf, hisli ve o ölçüde ifadeli, güçlü bir nesne olduğunu şiir ve felsefe tarihinde ilk keşfedenin Mevlânâ olduğunu 15 Arap ve İranlı şairleri iyice okuduğunu, İbn Sina ve diğer İslam filozoflarının felsefi nazariyelerini adamakıllı bildiğini 16 göz önünde bulundurursak şu rivayetler 9 Abdülbâki Gölpınarlı, Mevlevî Âdâb ve Erkânı, s Nuri Özcan, Mevlevî Ayini, DİA, c.xxviii, s Tanrıkorur, ODTM, s. 108; Sonraları Türk müziği sazlarının birçoğu kanun, ud, kemençe ve tanbur kullanılmıştır. Hatta Galata Mevlevîhanesinde bir defa piyano denenmiş ancak esasa uymadığı görülerek terkedilmiş. Viyolonsel sazı da denemiştir başarı sağlanmıştır. Bkz. Nezih Uzel, Paris de Mevlevî Semineri, Mevlevî Güldestesi, (1975), s. 48; Charles Fonton un eserinde mevcut bir çizimde tanbur ve musikar yer almaktadır. Bkz. 18. Yüzyılda Türk Müziği, (Çev. Cem Behar), İstanbul: Pan Yay., 1987, s. 92; Avrupaî keman ve çeng için bkz. Mahmut Ragıp Gazimihal, Konya da Musiki, Ankara: CHP Halkevleri Yayını, 1947, s M. Refi Cevad Ulunay, Mevlevîlikte Rumuz, Mevlânâ Yıllığı (1963), s. 16; Sema, Sema Ayini ve Mevlevîlik, Mevlânâ Güldestesi (1965), s Halil Can, Dînî Musiki, Musiki Mecmuası, sayı 308, (Haziran 1975) s Halil Can, Dînî Musiki, s. 25; Selami Bertuğ, Sema ve Eski Bir Kitabda Bulunan Âyin Notası, s Ahmet Kabaklı, Çıldıran Ney, Mevlânâ Güldestesi, (1968), s. 47. ( tarihli Tercüman dan). 16 Gölpınarlı, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s

29 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 Mevlânâ nın yukarıda arz edilen kimliğine gölge düşürür: Mevlânâ bir gün kuyumcular çarşısından geçerken Selahaddin-i Zerkûb un dükkânından çekiç seslerini duymuş vecde gelerek semaa başlamış ve Selahaddin i de semaa çekmiş ancak Selahaddin yorulmuş semaı bırakmış fakat altınların ziyan olmasına rağmen çıraklarına altını dövmelerini emretmiş. Yine Mevlânâ birisinin pazarda dilgü dilgü diye tilki sattığını görünce vecde gelerek sema etmeye başlamış ve dil kû dil kû (gönül nerede..) anlamına gelen beyti okumuş medreseye kadar dönerek gitmiş. 17 Mevlevîliğe ait bazı değerleri tezyif ettiği için Gölpınarlı yı eleştiren Asaf Halet Çelebi de bu rivayetlere rahatça yer verebilmektedir. 18 Bu tür rivayetlerin menkıbe kitaplarında yer alması mümkündür ancak bugün bunları üstelik bilimsel yazılarda, toplantılarda kullanmanın Mevlânâ yı yüceltmeye ne kadar yarayacağı tartışılmalıdır. Mevlânâ yı büyük bir din ve sanat bilgini olarak kabul edeceksek böyle menkıbeleri tekrar etmeye ne hacet? Mevlânâ dan çok daha önce sema kelimesi mûsikî/mûsikî dinleme karşılığı İslam literatüründe kullanılmaktaydı. Adabu s-sema, Şerhu s-sema risaleleri mevcut idi. Mesela vefatı 912 olan İbn Hurdazbiz, Kitabu Adabi s- Sema yı yazıyor, fıkıhçılara karşı semaı savunuyor de Halep te şehit edilen İşrakilerin şeyhi Şihabüddin Sühreverdi semaın bir ibadet olduğunu ilan ediyor. 20 Mevlânâ nın yaşadığı asır, bilim tarihi açısından çok önemli eserlerin kaleme alındığı, mûsikî teorisine dair de Urumiyeli Safiyyüddin in iki büyük eser yazdığı dönem. Kısacası mûsikî/sema denen olgu biliniyor ve Mevlânâ da bunu kullanıyor doğal olarak. Bunu birtakım meczub hareketlerle anlatmak pek mantıklı görünmüyor. Menkıbe kitaplarında yer alan bu rivayetlerin hâlâ kullanılması kabul edilebilir olmasa gerek. Türk mûsikîsi, Doğu mûsikîsi kavramları içinde bir de Mevlevî mûsikîsi adlandırması ne kadar doğrudur? Mevlevî mûsikîsinin hususiyeti nerededir? Mesut Cemil bu yönde kendisine sorulan bir soruya şöyle cevap veriyor. Mevlevî musikisi de İslam-Şark musiki müessesesi içinde, yalnız bu musikiye has malzeme ve unsurlarla meydana getirilmiş fakat şekil ve karakterindeki özellikleri ile ayrı bir üslup, mektep vasfını ve Mevlevî musikisi adını kazanmıştır. Gerçekten Osmanlı Türklerinin klasik devrinde Mevlevî seremonisine refakat eden ayin-i şerif müzikal formunda telif edilmiş musikinin, cami musikisinden, klasik profan musikiden, halk musikisinden, askeri yeniçeri musikisinden bu üslup ve iklim bakımından maada icra, şekil ve 17 Abdülbâki Gölpınarlı, Mevlevî Âdâb ve Erkânı, s Asaf Halet Çelebi, Mevlânâ ve Mevlevîlik, İstanbul: Nurgök 1957, s Bkz. Farmer, The Sources of Arabian Music, Leiden: 1965, s Asaf Halet Çelebi, Mevlânâ ve Mevlevîlik, s. 177, 29

30 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği şartları, vasıta ve aletleri ile de ayrılarak istiklâl kazandığını zengin repertuarını tetkik ederek görüyoruz Mevlevî Ayinleri Ayinler, na t-i şerif, ney taksimi, Sultan Veled devri denilen üç devir, dört selamdan oluşan sema, Kur andan bir aşır, bir dua ve gülbanktan ibarettir. 22 Burada Mevlevî ayinlerinin nasıl icra edildiği konusuna girmeyeceğiz. Ayinlerdeki ve bu ayinlerin icra edildiği mekândaki her bir unsura Mevlevîliğin hangi sembolik anlamları yüklediğini belirterek, müziğin ve zikrin, bir arada ne kadar felsefi anlamlar kazandığını ve bu ameliyenin insan eğitiminde ne denli büyük bir yer tuttuğuna değineceğiz. Mevlevî mûsikîsini, Mevlevî ayinleri oluşturur. Mevlevî ayinleri, Nâyî Osman Dede nin Miraciyesi (2.5 saat süren icrası ve çok sayıda makam kullanması ve tek örnek olması ilginçtir) 23 hariç tutulursa, Türk mûsikîsinin en asil, en sanatlı, en nadide eserleri sayılmıştır. Bu eserler ses veya saz icracıları için de birer mektep eser olarak görülmüşlerdir. 24 Ayin bestekârlığı diğer tarz bestekârlıktan büsbütün başka vasıflara ihtiyaç gösteren bir şube kabul edildiği için her bestekârın ayin besteleyemeyeceği ifade edilir. 25 Diğer Türk müziği repertuarına nispetle çok az sayılabilecek ayin vardır. Tanrıkorur un verdiği bir listeye göre, 103 adet ayin bestelenmiştir. (Hüseyin Sadettin Arel in bestelediği 51 ayini ise hiç icra edilmedikleri gerekçesiyle listeye dahil etmemiştir.) 26 Mevlevî ayinlerinin üç tanesi 16. yüzyıldan kalmadır ve bestekârı belli değildir. Pençgah, Dügah ve Hüseyni üç eser yüzyıldan ise bir 21 Mesut Cemil, Mevlevî Musikisi, Musiki Mecmuası, sayı 190 (Aralık 1963), s M. Refi Cevad Ulunay, Mevlevîlikte Rumuz, Mevlânâ Yıllığı (1963), s Sadettin Heper, Miraciye yi klasik Türk mûsikîsi repertuarımızın en kıymetli varlığı ve Osman Dede nin mûsikî sahasındaki dehasının en başta gelen delili olarak kabul eder. Bkz. Heper, Türk Musikisi ve Nây-î Osman Dede, Mevlânâ Güldestesi, (1964) s Ayinlerdeki üstün sanatı ifade etmek için çeşitli tanımlamalar yapılıyor. Örneğin Halil Can ayinlerden bahsederken, onlara abide diyor. Başlarındaki peşrevleri de o abidelerin girişlerine yapılan çok süslü bağçeler olarak nitelendiriyor. Halil Can, Mevlevî Musikıysinde Beyatî Ayinin Yeri ve Bestekârı, Mevlânâ Güldestesi (1965), s. 52; Galip Alnar, Mevlevî ayinlerinin daima öteki tekke musikilerinin önünde olduklarını belirtir ve onları yüksek sanat musikisiyle yarışmaya savaşan sanatkârca ve çok ince bir musiki olarak niteler. Bkz. Mevlevî Musikisi, Türk Musikisi Dergisi, sayı 29. (Mart 1950), s Halil Can, Ruy-i Irak Ayin-i Şerifi Bestekârı Ahmed Avni Beyefendi, Mevlânâ Güldestesi (1965), s Tanrıkorur, Osmanlı Dönemi Türk Musikisi, İstanbul: Dergâh yay., 2003, s. 126 vd. 27 Sadeddin Heper, Mevlevî Âyinleri, Mevlânâ Yıllığı (1963), s. 60; Bu üç ayini Meragi, Molla Cami, Meragi nin oğlu Abdülaziz in bestelemiş olabileceği yolunda düşünceler var. Bkz. Köroğlu, Erdoğan, Mevlevî Âyinleri ve Usullerimiz, Musiki Mecmuası, sayı 134 (Nisan 1959), s

31 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 eser kalmıştır. 28 Günümüze bu kadar az sayıda eser kalmasının sebebi bütün Doğu mûsikîlerine has bir durum sebebiyledir. Nota kullanımı kabul görmemiş, usta çırak ilişkisi/meşke dayalı öğretim sistemi ile sayısız eser tarihin karanlıklarına gömülmüştür. Oysa Doğu mûsikîsi Urmevî ve Kutbeddîn-i Şîrâzî gibi dehalara sahiptir ve onların harf nota sistemleri 13. yüzyılda ortaya konmuştur. Ancak Doğu toplumları bunları yüzyıllarca ihmal etmişlerdir. 3. Ayinleri Nasıl Tanımladılar? Ayinleri niçin seviyorum diyor Osman Şevki Uludağ. Cevabı şöyle: Herhalde mistik ruhlu olduğum için değil. 15. asırda yapılıp bugün hâlâ tazeliğini muhafaza eden çinilerle döşenmiş bir duvar, abanozdan yapılmış bir çekmece veya kutuya, yorgunluk bıkkınlık duyulmadan yapılan sedef yahut fildişi işlemeler, bir santimetre karesinde elliden fazla atması bulunan ve genel heyeti ile dikkatli bir ressamın fırçasından çıkmış sanılan ince ipek bir halı, bende ne tesir yaparsa bu ayinler de bana aynı sanat, zevk, sabır, titizlik tesiri yapar. 29 Mesut Cemil ayinler hakkında şöyle diyor: Mevlevî musikisi dans, şiir, jest, kostüm, ışık ve mizansen gibi sanat ve sanat unsurları ile beraber gelişmiş fakat hepsinden ziyade saf musiki olarak da tesir değerinden kaybetmeyecek bir sıhhat ve sağlamlık gösterebilmiştir. Mevlevî tekkeleri ve dergâhlarının fonksiyonu kalmadığından beri Mevlevî ayininin bütünündeki vizüel unsurlar kısa bir zaman içinde kaybolmuştur. Henüz bazı dervişler ve şeyhlerin hayatta ve tam bir ayini icraya yetecek sayıda oldukları yakın geçmiş senelerde bu eski ve bütün dünya kültür ve sanatı bakımından son derece değerli eserin filmle tespiti işi mümkün olmamıştır Bu ayinlerden şu veya bu vesile ile dinlemeye muvaffak olduğumuz dağınık ve bir bütün fikri vermekten uzak parçalar bile hatta mesnevinin farsça metnini anlamadığımız halde bile hatta çalan ve söyleyenlerin mikrofonunun arkasına saklandıkları şartlar altında bile en gelişmiş bir musiki kültürünün halis işaretlerini vermektedir. Mevlevî na tının ve ayinlerinin yalnız bir kısmını, az muvaffak icra imkânlarıyla dinleyen pek çok batılı musiki şahsiyetlerini veya başka meslekten kültürlü yabancıların hayret ve heyecan içinde kaldıklarına şahit olduğumu söylerken o anlardaki gibi acı duyuyorum. Mevlevî sanatı ve sadece Mevlevî musikisi sanat tarihimizde ve dünya sanat tarihinde karanlıklar içinde kalmıştır. Sanat tarihçilerimiz kadar geleceğin sanatçı ve bestecilerine bakir ve zengin kaynak olduğundan şüphe edilemez Sadettin Heper, Eylül Töreni, Mevlânâ Güldestesi (1965), s Osman Şevki Uludağ, Mevlânâ ve Musiki, Türk Musikisi Dergisi, sayı, 24 (1949), s Mesut Cemil, Mevlevî Musikisi, Musiki Mecmuası, sayı 190 (Aralık 1963), s

32 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Heper, ayinlerin Türk müziğinin terakkisine yaptığı katkıyı şöyle dile getirir: Mevlevî ayinleri klasik musikimizin esasını teşkil eden muazzam eserlerdir. Bu ayinlerin musikimizin inkişaf ve tekâmülünde başlıca amil olduklarına şüphe yoktur. 31 Mevlevî ayinlerini klasik Osmanlı mûsikîsinden ayıran Necip Asım Bey in görüşleri önemlidir. O, ney ve kudüm ile Mevlevîhanelerdeki sema fasıllarının o mekânlara gerçekten uygun, vecd veren şeyler olduğunu vurgularken, bunun da sebebini, o müziğin Türk zevkine uygunluğuna ve asli vatanın mahsulatından olmasına bağlar. 32 Türk Mûsikîsinin lâ-dinî sahasında yaşanan bozulmanın, Mevlevî âyini besteciliğindeki gelenekçi yapının korunması sebebiyle bu sahaya çok fazla sirâyet edemediği, Mevlevî âyinlerinin lâ-dinî sahada yapılan eserlere de tesirleri olduğu bir gerçektir Semboller Mevlevî ayini sadece müzik olmayıp sadece görsel unsurlardan da ibaret değildir. Baştan sona bir takım sembollerle örülüdür. Sembollere geçmeden önce ayinlerin, insan eğitimindeki rolüne dair birkaç hususa vurgu yapmakta yarar var: Mevlevî ayininin tam bir zikir olduğunu Tanrıkorur şöyle ifade eder: Mevlevî zikri kıyâmi, devrâni, hafî yapılan bir zikir türüdür. Müziğin eşliğindeki -sadece devran eden semazenlerin çıplak veya mesli ayak hışırtılarının duyulduğu- bu sessiz zikirde sağa sola, öne arkaya baş veya vücudu döndürmek ya Allah veya Allah hu nidaları çıkarmak ve hançereyi ritmik nefes alışverişleriyle zorlamak yoktur. Zikir gizlice İsm-i Celal çekmekten ibarettir. Mevlevî mûsikîsi mana olarak sathi taşkınlıkların çok ötesinde insana yaratılışındaki amacı düşündürüp deruni bir vecd içinde onu mana aleminin burçlarına kanatlandıran bir mûsikîdir. Hele Mevlânâ nın gerek murakabe gerek cezbesinde mûsikînin yeri ve önemi göz önüne alınacak olursa Mevlevîliği mûsikînin dışında düşünmenin mümkün olmadığı kendiliğinden ortaya çıkar. Bu açıdan Mevlevî ayininin bütün nizam ve sembolleriyle semavî bir mûsikî 31 Sadettin Heper, Musikimiz ve Mevlevî Ayinleri, Musiki Mecmuası, sayı, 190 (Aralık 1963), s Necip Asım, Türk Musikisi Malumat, sayı 103 (5 Teşrîn-i Evvel 1313), s ; Fazlı Arslan, Erken Cumhuriyet Dönemi Türk Musikisi Siyasetinde Necip Asım, Doğu Araştırmaları, sayı 3 (2009/1), s Bkz. Ayşe Başak İhan, XIX. Yüzyıla Kadar Olan Mevlevî Âyinlerinde Usûl-Vezin İlişkisi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006, s

33 Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 2 olduğu söylenebilir. 34 Mevlevîhaneler insan eğitim yapan mekânlardır: Mevlevîhaneler insanı en ham halinde alıp çeşitli bedeni fikri ve ruhi eğitim devrelerinden geçirerek pişirdikten sonra insan-ı kâmil haline getirmeyi amaçlayan manevi ocaklardı. Asitane adı verilen büyük mimari programlı (1001 günde çile çıkarılıp dede olunabilen) Mevlevîhanelerin eğitim bölümü olan matbah-ı şerifte pişirilen yemek değil derviş (yani insan) idi. 35 Mevlevî ayini, sema, raks, devran, zikir vb. birçok adlandırmalarla ifade edilmektedir. Raks olarak tanımlamaya karşı çıkan, yazarı belli olmayan bir yazıda sema fikrî bir ibadet olarak tavsif edilir: Mevlânâ nın çok sevdiği sema bir ibadet-i fikriyedir. Bilmeyenler buna raks derler. 36 Mevlevîlikte âyinin sembolik anlamlarına gelince M. Refi Cevad Ulunay ın ifadesine göre ayin tamamen rumuzdur. Ayinde en ufak bir hareket dahi rumuz dışına çıkamaz. 37 Mevlevî âyininin kendisi, kıyamet gününü tasvîr eder. Mevlevî dervişinin başındaki sikke mezar taşı, tennure kefeni, sırtındaki hırkası da kabridir. Kâinâtı temsil eden semâhânenin sağ tarafı görünen maddî âlem (nâsût âlemi), sol tarafı ise görünmeyen mânâ âlemidir (gayb, melekut âlemi). Ney insan-ı kâmili, neyin üflenmesi ölümden sonra sur sesiyle dirilmeyi anlatır. 38 Kudümün ilk vuruşu Allah ın Kün (Ol) emrinin ifadesi olup kalkarken yere ellerle vurma hem olmayı hem de sûru işitince kabirden kalkmayı (haşr) temsil eder. Semâhânenin, hatt-ı istivânın başlangıcı sayılan noktası, yâni şeyhin bulunduğu yer mutlak varlık âlemine, tam karşısındaki nokta ise insan mertebesine işârettir. Bu durumda posttan sağa doğru hareket mutlak varlıktan insana inişi 34 Tanrıkorur, ODTM, s. 111; Mevlevî ayinlerini, Ahmed Avni Konuk, ahkâm-ı şeriyyeyi icradan sonra yapılan bir meclis-i aşktır Halil Can, Dini Musiki, Musiki Mecmuası, sayı 308 (Haziran 1975), s. 26; Halil Can, Ruy-i Irak Ayin-i Şerifi Bestekârı Ahmed Avni Beyefendi, s Tanrıkorur, ODTM, s Sema, Sema Ayini ve Mevlevîlik, Mevlânâ Güldestesi (1965), s M. Refi Cevad Ulunay, Mevlevîlikte Rumuz, s Sembollerde sıralama da yapılmıştır. Mevlevîlikteki ilk sembolün ney ikinci sembolün de kudüm olduğu ifade edilir. Mevlânâ neyle insanı remzeder. Ney yani insanın vatan-ı aslisinden ayrılışı Mesnevi nin dibacesinde yer almıştır. Dinle neyden ki şikayet ediyor. Ayrılıkları hikâyet ediyor. İkinci sembol kudümdür. Kudüm, kamus manasına göre bıçağın taşa vurulmasıdır ki buna tasavvufta vücudun insilahı derler. Mevlevîler bu insilah-ı vücudu semaa kalktıkları zaman üzerlerinden hırkaları atarak tecerrüdü remzederler. M. Refi Cevad Ulunay, s ; Sema, Sema Ayini ve Mevlevîlik, Mevlânâ Güldestesi, s. 56; Mesnevi nin ilk beytine oldukça farklı ve ilginç bir anlam yükleyen Ahmet Kabaklı ya ait yazı en sonda yer almaktadır. 33

34 Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği (kavs-i nüzûl), hattı- istivânın sonunda posta sola doğru yürüyüş ise insandan mutlak varlığa çıkışı (kavs-i urûc), yâni seyr-i sülûkü (mânevî olgunluğa erişme yolculuğu) anlatır. Bu da tasavvuftaki devir anlayışının Mevlevî âyinine aksetmesidir. Devr-i Veledî deki üç dönüş ilme l-yakîn, ayne l-yakîn ve Hakka lyakîn mertebelerine aynı zamanda mutlak varlıktan cansızlar, bitkiler ve canlılar âlemine erişmeye işarettir. Semâ esnâsındaki selâmlar zât, sıfat, fiil, vahdet gibi tasavvufî anlamlar taşır. Birinci selâm insanın Allah ı ve ona kulluğunu idrak etmesi, ikinci selâm insanın Allah ın büyüklüğü ve kudreti karşısında hayranlık duyması, üçüncü selâm insanın hayranlık duygularının aşka dönüşmesi, Hakk a tam teslîmiyet yâni vuslattır. Dördüncü selâm ise mânevî yolculuğunu mi râcını tamamlayan insanın yaratılıştaki vazîfesine, kulluğuna dönüşüdür Mevlevîhanelerin Konservatuvarlar ve Güzel Sanatlar Akademileri İşlevi Mevlevîhanelerin güzel sanatlar akademisi, konservatuvar, Edebiyat fakültesi olarak hizmet ettiğini vurgulayan Süheyl Ünver, Mevlevîlerin güzel sanatlarla ilişkisi konusunda şöyle der: Mıtrıbde vazife ile veya misafir olarak bulunanlar dedenin odasında musiki sohbetleri, temrinleri yapıyorlar. El işlerine meraklı olanlar yine bunlardan her birine meraklı bir dedenin odasında resimle tezyinatla, oymacılık, hakkâklık, güzel yazı öğrenim ve öğretimine devam ediyorlar. Resim yapanlar, levhaları tezhip usuliyle süsleyenler, ciltlere elleriyle nakış yapan ve bunları vernikle ömrünü artıran ciltçiler. 40 Çeşitli sanat dallarında ustalaşmaları ruhlarının inceliği ile bizzat ilgilidir. Ruhun inceliğinde de mûsikînin rolü inkâr edilemez. Bu hakikat, aslında bütün tarikatlarda vardır: Dergâhlar (genel anlamda tekkeler) insanı sadece en ham ve karmaşalı halinde alıp uzun süren bir eğitim (çile) sonunda pişmiş bir insan-ı kâmil haline getirmekle kalmıyor. Zikir sema ve nevbe meclisleri içinde onu mûsikî ile de eğiterek ruhunu tasfiye ediyorlardı. 41 Mevlevîlikte mûsikî işte bu amaç için kullanılmış. Mûsikîsiz devranın ne kadar mümkün olabileceği gerçekten düşünülmelidir. Mûsikînin bu sahada kullanılması -hem de en sanatlı eserlerle/ayinlerle- gerçekten önemlidir. 39 Özcan, Mevlevî Ayini, s. 465; Ayrıca bkz. Tanrıkorur, ODTM, s Süheyl Ünver, Mevlevîlik Medeniyeti, Türk Yurdu Mevlânâ Özel Sayısı (Temmuz 1964), s. 38. Ayrıca bkz. Tanrıkorur, ODTM, s Tanrıkorur, ODTM, s. 108; Ayrıca bkz. Süleyman Arısoy, Mevlevî Musikisi Ruhiyatı Musiki Mecmuası, sayı, 142 (Mevlânâ Özel Sayısı), s