1915 Çanakkale Savaşlarının 100. Yılı ve 1918 Kafkas İslam Ordusu Anısına

Transkript

1 ШЦЩЕДА МЕКТУПЛАРЫ Шцщеда Мектупларда Юьренжилер Шещитликлерде Булушуйор Проъе Мектуплары 1915 Çanakkale Savaşlarının 100. Yılı ve 1918 Kafkas İslam Ordusu Anısına Derleyen: Ömer DURAK Bakü Türk Anadolu Lisesi Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni Dizayn: Ülvi Məmmədov Baku 2015

2 İÇİNDEKİLER Onsoz... 4 ŞÜHEDA MEKTUPLARI...5 TAKDİM...6 Əziz Dostlar...7 Bir Proje, İki Devlet, Tek Millet...8 Şuheda Məktubları Bakı Çanaqqala...10 Çanakkale Şehitlerine...14 Kafkas İslam Ordusu...16 Kübra Karagöz - Çanakkale Anadolu Lisesi...21 Rehime Raşidzade - Bakü Türk Anadolu Lisesi...23 İlayda Teoman - Çanakkale Anadolu Lisesi...24 Buse AYGÜN - Çanakkale Anadolu Lisesi...25 Çağıl GÜNDÜZ - Çanakkale Anadolu Lisesi...27 Aytaç MEMMEDOVA - Bakü Türk Anadolu Lisesi...28 Atanur Nəbiyeva- Bakü Türk Anadolu Lisesi...29 Aytaç Bayır - Çanakkale Anadolu Lisesi...31 Atanur Nebiyeva - Bakü Türk Anadolu Lisesi...32 Günay Hüseynova- Bakü Türk Anadolu Lisesi...35 Ahmet Güngör- Çanakkale Anadolu Lisesi...37 Rəhim KƏRİMLİ - Bakü Türk Anadolu Lisesi...39 Beşir Gürdal Çanakkale Anadolu Lisesi...41 Hilal TATLI - Çanakkale Anadolu Lisesi...43 Miray Ateş- Çanakkale Anadolu Lisesi...47 MƏMMƏDBƏYLİ Oruc Saylı Merdekan Tam Orta Mektebi...48 Merve ŞİMŞEK - Çanakkale Anadolu Lisesi...49 Xudaverdiyev Cavid Zamin oğlu Saylı Mərdəkan Tam Orta Mektebi...51 Sekine Namazova Bakü Türk Anadolu Lisesi...53 Kamran RÜSTƏMOV Saylı Mərdəkan Tam Orta Məktəbi...55 Deniz GÜNSEL- Çanakkale Anadolu Lisesi...59 Işınsu ÇEK - Bakü Türk Ortaokulu...60 Oğuz Şahin - Çanakkale Anadolu Lisesi...61 Berke KAYA - Çanakkale Anadolu Lisesi...62 Nazmiye Kaçan - Bakü Türk Anadolu lisesi...63 Aykut KIRLI - Çanakkale Anadolu Lisesi...65 Merve YILDIRIM - Çanakkale Anadolu Lisesi...67 Samet PARLAK - Çanakkale Anadolu Lisesi...68 Elizade Fidan - Bakü Türk Anadolu Lisesi...70 Nagihan Tuna Çanakkale Anadolu Lisesi...71 Aygün Erdem - Çanakkale Anadolu Lisesi

3 Ceren Sezer - Çanakkale Anadolu Lisesi...74 Burçay Tuluk - Çanakkale Anadolu Lisesi...75 Nergiz Agayeva - Bakü Türk Anadolu Lisesi...77 Ezgi Şeyda AKIN - Çanakkale Anadolu Lisesi...79 İdil Aytekin - Çanakkale Anadolu Lisesi...81 Mehmet Hazar - Çanakkale Anadolu Lisesi...82 M.Onur Macit - Çanakkale Anadolu Lisesi...83 Semra Ahmedzade - Bakü Türk Anadolu Lisesi...84 Quliyeva Tamaşa Tanrıverdi Saylı Ağdam Köçkün Tam Orta Məktəbi...85 Buse Özçelik - Çanakkale Anadolu Lisesi...86 Sevinc Kerimli - TÖMER...87 Ferhan Arslan - Çanakkale Anadolu Lisesi...88 Hüseyinov Kenan Vüsal Saylı Ağdam Köçkün Tam Orta Məktəbi...89 İsmayılova Aytac Vüqar Saylı Ağdam Köçkün Tam Orta Məktəbi...90 Müzeyyen Eser PEKER Çanakkale Anadolu Lisesi...91 Bulut SAYIN Çanakkale Anadolu Lisesi...92 Quliyev Murad Tanrıverdi Saylı Ağdam Köçkün Tam Orta Məktəbi...93 Hayri Denizer ERDUR -Çanakkale Anadolu Lisesi...95 İsmayılov Vüsal Vüqar Saylı Ağdam Köçkün Tam Orta Məktəbi...96 Abduni-Kelali Arzu Həsən Saylı Ağdam Köçkün Tam Orta Məktəbi...97 Cəfərova Mədinə Muqəddəs Saylı Ağdam Köçkün Tam Orta Məktəbi...98 Betül Yaprak - Çanakkale Anadolu Lisesi...99 Onat Algül - Çanakkale Anadolu Lisesi Mücessem KARADENİZ - Çanakkale Anadolu Lisesi Quliyeva Gülnar Tanrıverdi Saylı Ağdam Köçkün Tam Orta Məktəbi Hacıyeva İlkanə Azər Saylı Ağdam Köçkün Tam Orta Məktəbi Günay Rehimbeyli - TÖMER Hüseyinli Şahin Tahir Saylı Ağdam Köçkün Tam Orta Məktəbi Fahreddin ACAR - Çanakkale Anadolu Lisesi Hesenov Qudret Ferhad Saylı Mərdəkan Tam Orta Məktəbi Minase ACAR - Çanakkale Anadolu Lisesi Lale Qurbanova - Bakü Türk Anadolu Lisesi Hüseyinli Emin Tahir Saylı Ağdam Köçkün Tam Orta Məktəbi Hacıyeva Pərvin Azər Saylı Ağdam Köçkün Tam Orta Məktəbi Azem Köroğlu - Çanakkale Anadolu Lisesi Fidan ANZUROVA - Bakü Türk Anadolu Lisesi Ferid EMİROV - TÖMER

4 ÖNSÖZ Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ ŞÜHEDA fışkıracak toprağı sıksan ŞÜHEDA Diyor, İstiklâl şairimiz Mehmet Âkif. Şehitlik içinde hüzünle beraber gururun yaşadığı bayraklaşmış bir kelime. Vatan ve bayrak uğruna canından vazgeçenler, Hakk ı ve hakikati kendine yol edinip, yüzlerini ona çevirenler elbette zamana ve mekâna hükmederler. Bunun içindir ki; şehit olmak şahit olmaktır, tanıklık etmektir. Ölümsüzlüğü tadıp, milletin bağrında yaşayan diridirler onlar. Bu bilinç ve inançla yaşayan bu necip milletin asil evlatları, tarihin her devrinde bu payeye namzet olmuş ve bu âli makamın sahipleri olmanın hayali ya da gururunu yaşamışlardır. Başka hiçbir millete nasip olmayacak bu şuur, ŞEHİTLİK kavramında ruh bulmuş ve her devirde millet tarafından saygı ve minnetle anılmıştır. Azerbaycan ve Türkiye gibi kalp coğrafyamızın hemen her yerinde bu yüce kavramın eşsiz makamları, bir abide edasıyla en nezih mekânlarda bir vefa örneği olarak yükselmektedir. Bakü nün Hazar dan gelen rüzgârlarına ilk selamı veren şehitlik, bizlere vazgeçmenin ve kardeşliğin ne manaya geldiğini adeta kulağımıza fısıldıyor. Bu fısıltıyı kutsal bir emanet gibi yüreklerinde saklayan öğrencilerimiz, duygularını bu mektuplara yansıtırken hep bu duygu yoğunluğu içinde kalemlerini kağıtla buluşturdular. Çanakkale Anadolu Lisesi öğrencilerinin yazdığı aynı içerikteki mektupları değişirken şühedayı önce mektuplarda, sonra gönüllerde buluşturdular. Şüheda Mektuplarda Öğrenciler Şehitliklerde Buluşuyor projesi Hazar dan Çanakkale Boğazı na uzanan bir esintinin öğrenci kalplerindeki yansımasının adıdır. Bu proje; Kafkas İslam Ordusu ile kardeşlerine yardıma gelip bu uğurda şehit olan şühedanın selamını baş tacı edip; yine Çanakkale de kardeşlerinin son kalesini tutmaya giden Azerbaycanlı şühedaya teslim etmenin adıdır. Sizlerin de okuyacağı üzere, genç kalemlerde anılan şüheda, mektuplarda adeta tekrar can buldu. Öğrenciler içten ve samimi duygularını bir vefa örneği olarak mektuplara taşıdırlar. Projede desteğini esirgemeyen TİKA yetkililerine, okul idarecilerine ve eli kalem tutan tüm öğretmen ve öğrencilerimize teşekkür ediyorum. Bayrakları bayrak yapan üstündeki kandır, Toprak, eğer uğrunda ölen varsa vatandır. Ömer DURAK EDİTÖR Bakü Türk Anadolu Lisesi Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni 4

5 ŞÜHEDA MEKTUPLARI İnsan için değerli şeyler var; Para-pul, mal-mülk, çoluk-çocuk, şöhret ve şan gibi Hepsinden daha değerlisi beden ve can gibi Bir de bu en değerli varlık veya kavramların göz kırpmadan feda edilebileceği değerler var; Bayrak, Namus, Millet, Din gibi Bu değerlerin hepsinin anlamını bulduğu vatan gibi İşte biz; bu üzerine titrediğimiz değerler için en değerli varlıklarından vazgeçen, son kertede de canını veren kahramanlara şehit diyoruz. Azerbaycan da yaklaşık 1500 kadar Türkiyeli; Çanakkale de ise kayıplarla birlikte 3000 e yakın Azerbaycanlı şehit vardır. Bu durum; Azerbaycan ile Türkiye nin kardeşlik duygularının ne kadar derin ve üst seviyede olduğunun göstergesidir. Bizce dünyanın en güzel şehitlikleri olan Bakü ve Çanakkale Şehitlikleri, her iki ülke insanının bu yüce duygularının nişanesi olarak öylece durmaktadır. Buralarda yatan ve insan dimağının algılayabileceği en değerli varlıklardan vazgeçen bu insanlar için bir şeyler yapılmalı; en azından unutulmamalıdırlar. Bu düşünceden hareketle; İnancımız gereği bu yüce insanların elde edeceğini düşündüğümüz manevi mükâfatlar bir yana bizler de bir şeyler yapmalıyız dedik ve bir proje geliştirdik. Projemiz Şüheda Mektuplarda Öğrenciler Şehitliklerde Buluşuyor adını taşıyordu ve Şüheda Mektupları teması ile uygulandı. Proje kapsamında; MEB in Azerbaycan daki okulları (TC Bakü Türk Anadolu Lisesi, Bakü Türk Ortaokulu ve Bakü Türkiye Türkçesi Eğitim ve Öğretim Merkezi-TÖMER-) ile yerel okullardan (149. Mektep ve 123. Mektep) öğrenciler, şehitlerin ağzından simgesel olarak Çanakkale deki şehitlere hitaben Şehit Kardeşime genel başlığı altında mektup yazdılar. Bu mektuplar çantamızda, aziz kahramanlarımız için bir şeyler yapma hissi zihnimizde, ulvi duygular ruhumuzda yola çıktık. Bakü deki proje ortağı okullarımızın öğrencilerinden oluşturduğumuz 54 kişilik bir kafile ile Çanakkale ye şehitlik ziyaretine gittik. 10 Haziran 2014 günü çıktığımız yolculukta, güzergâhımızdaki görülesi yerleri hayranlık duygusu içinde gezdik. An oldu eğlendik, an oldu duygulandık ama hiçbir zaman aziz kahramanlarımızı aklımızdan çıkarmadık. Çanakkale deki ortağımız çok güzel bir program hazırlamıştı. Çanakkale deki şehitlik ziyaretleri ve bilgilenme turlarından sonra, Mehter Takımı nın da içinde olduğu çok güzel bir tören yaptık. Öğrencilerimizin simgesel olarak şehitlerimizin ağzından yazmış olduğu mektuplardan örnekler okunduğunda, çok duygulu anlar yaşadık. Çanakkale Anadolu Lisesi öğrencileri de aynen bizim öğrencilerimiz gibi mektuplar yazmışlardı. Onların mektupları ise Türkiye deki şehitlerin ağzından Azerbaycan daki şehitlere hitaben yazılmıştı. O mektupları da alarak dönüş istikametinde yola koyulduk. Dönüşte İstanbul ve Amasya ziyaretlerinden sonra projemizin amaçlarından biri olan Kafkas İslam Ordusu nu yadetme faaliyetimizi gerçekleştirdik. Bu amaçla, Kafkas İslam Ordusu nun Bakü yü kurtarmak için toplandığı Gence de biz de mola verdik. Bu proje uzun soluklu bir proje idi yılında başladı ve 2015 yılında sonuçlandı. Bu tarihlerin önemi büyük; zira 18 Mart 2015 Çanakkale Zaferimizin 100. Yıldönümü. Bu kitap da bu günün anısına şehitlerimize hasredilmiştir. Projenin gerçekleşmesi için destek olan TİKA Bakü Koordinatörlüğüne şükranlarımızı bildiririz. Bu topraklar için toprağa düşmüş olup da adı ve yattığı yer bilinen veya bilinmeyen kim varsa hepsi başımızın tacıdır; hepsinin ruhu şad olsun İdris GÖBÜTOĞLU / Proje Koordinatörü 5

6 TAKDİM Dinimiz, namusumuz, yurdumuz ve özgürlüğümüz gibi yüce değerler, bizim medeniyetimizde, canımızdan öte anlamlar taşırlar. İnancımıza göre Allah (c.c.) bunları kutsal ve dokunulmaz kılmış, bu değerler uğrunda canından geçenleri de yüce bir makam olan «şehitlik» mertebesine ulaştırmıştır. Bu o kadar üstün bir mertebedir ki, şehitlerimizin hayatlarını verip de karşılığında ne çok şey aldıklarını gerçekten anlayabilsek, onların yerinde olmak isteriz. Peygamberimiz (sav) demiştir ki: «Hayatını kaybeden hiç kimse dünyaya dönmek istemez. Sadece şehitler, şehit olunca Allah katında gördükleri ikramlardan dolayı, tekrar tekrar dünyaya gelip bir daha şehit olmayı arzularlar.» Kuran-ı Kerim de Allah yolunda öldürülenlere ölü demememizi, onların aslında bir başka boyutta yaşamaya devam ettiklerini okuruz. Hayatın «haz peşinde koşmak» anlamına gelmediğini, başkaları için yaşamanın ve ölmenin insana yepyeni hayatlar kazandırdığını öğreten bir medeniyetin mensubu olan milletimiz, şehitlik inancından güç alarak tarihinin en zorlu imtihanlarını başarıyla geçmiştir. Bu milletin iki devleti olan Azerbaycan ve Türkiye, yine bu inancın fedaileri olan kahramanlarını birbirlerinin yardımına göndererek kardeşliklerini perçinlemişlerdir. Yeni nesillerin bu kahraman fedaileri daha iyi tanıması, onların dünya hayatından ayrılırken verdikleri dersi hep akılda tutması, geleceğimizin teminatı olacaktır. Bu dersi okutan Bakü Türk Anadolu Lisesi, «Şüheda mektuplarda, öğrenciler şehitliklerde buluşsun.» temennisiyle yola çıkarken, bu hayırlı yolculuğa azık hazırlamak çok şükür ki TİKA nın bahtiyarlığı olmuştur. Bu yolculuğun gönüllerimizi okşayan bereketli esintileri olarak yeni nesillerin gönlüne ilham olunan şüheda mektupları, şehitlerimizin ruhaniyeti gibi bir arada ve okunmayı bekliyor. Türkiye Cumhuriyeti nin dost eli olan TİKA, kardeş Azerbaycan da ortak medeniyetimizin şeref abidelerini diken Kafkas İslam Ordusu şehitlerinin ve Çanakkale de destan yazan Azerbaycanlı kahramanlarımızın ruhunu hürmetle selamlarken, bu kitabı onlara karşı bir minnet borcu olarak takdim etmeyi vazife bilmektedir. Bakü Türk Anadolu Lisesi nin güzel yürekli öğrencilerine ve fedakar eğitim kadrosuna milletimiz adına teşekkür ediyoruz. Mustafa Haşim POLAT TİKA Bakü Program Koordinatörü 6

7 Əziz Dostlar Bu mənim üçün çox böyük məmuniyyət hissi yaradır ki, sizinlə birlikdə olduğum və hamımız üçün unudulmaz olan bu gəzinti ilə bağlı düşüncələrimi bir daha sizinlə bölüşürəm. Rəhbərlik etdiyim məktəb- 149 saylı Ağdam köçkün tam orta məktəbi artıq 8 ildir ki, Türkiyənin ölkəmizdəki Səfirliyi tərəfindən pilot məktəb kimi fəaliyyət göstərir.bu heç də təsadüfi deyil ki, bizim məktəb məhz Türkiyə Respublikasının Səfirliyi tərəfindən pilot məktəb kimi fəaliyyət göstərir. Bizim məktəbin şagirdləri Qarabağdan olan məcburi köçkün ailələrin uşaqları olduqları üçün onlara biz pedaqoq olaraq daha həssas yanaşırıq və məhz buna görə də bu uşaqlara öz soyunu,kökünü daha yaxından tanımaq,tariximizi daha dəqiq bilmək və nə üçün bu gün məcburi köçkün adını daşımalarının səbəbini unutmamaq üçün tariximizi daha dərindən öyrənmələri üçün bütün məsuliyyətimizlə çalışırıq. Məhz bunun nəticəsi olaraq biz əməkdaşlıq üçün qardaş Türkiyəni seçdik. Hər zaman yanımızda olan kədəri kədərimiz,sevinci sevincimiz olan Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin sözləri ilə desək Bir millət iki dövlət olan Azətbaycan Türkiyə birliyi hər zaman olub və olacaqdır. Pilot məktəb olaraq uşaqlarımıza Türkiyə Türkcəsi və tarixi öyrədilir, lakin bu tarixi məkanları görmək, gəzmək, mədəniyyəti ilə,tarixi ilə tanış olmaq, dünyanı heyrətə salan gözəl İstanbulu - Topqapı sarayını, Yerəbatan Sərnici, Ayasofiya muzesini görmək,eyyub Sultan məscidində sübh namazında olmaq təbii ki,bu gəzintidə olan hər bir şagird üçün unudulmaz tarixdi. Bizim üçün qəhrəmanlıq simvoluna çevrilən Çanakkalaya ziyarətimiz Azərbaycan torpaqlarında uyuyan Türk şəhidlərinin dilindən bizim şagirdlərin Çanakkalada uyuyan Azərbaycan şəhidlərinə yazdıqları məktublar və bu məktubların məhz Çanakkala şəhidliyində (o torpaqların hər qarışı zatən şəhidlikdi ) oradaki məktəblilərə verilməsi doğurdan da eyni vətən üçün şəhid olan əsgərlərimizin ruhunu sanki yenidən goylərə qaldırdı. ( İnşallah tezliklə belə məktublar doğma Qarabağimizda əsir qalmış şəhid məzarlarına götürüləcək). Şagirdlərimiz doğrudan da Çanakkalada tarix yaşadılar və tarixi gördülər. Kitablardan oxuduğu tarixin içinə girmək, həmin tarixlə yaşamaq hər kəsə nəsib olmur. Bizim bu projemizin özəlliyi və məxsusluğu bu idi. Mən məktəbimiz pilot məktəb kimi fəaliyyətə başlayandan bu projenin həyata keçməsini istəyirdim. Ama qismət bu zamana imiş və elə nə yaxşı ki, belə oldu biz çox dəyərli insanlarla birlikdə yolçu olduq. Cox səmimi, xoş əhval ruhiyyə ilə 12 günlük səfərimiz hamımız üçün unudulmaz oldu. Məhşur Sümela manastrını görmək,şahzadələr şəhəri adlanan Amasiyanı gəzmək,dastanlardan oxuduğumuz Koroğlunun şəhəri olan Boludan keçmək, Molla Nəsrəddinin köyündən keçmək uşaqlar üçün həm də ona görə möcüzəli idi ki, onlar sanki tarixlə üz-üzə durmusdular. İllərdi müəllimlərindən eşitdikləri, kitablardan oxuduqları tarixi yerləri görmək, gəzmək hər bir insanın arzusudur. Bunları kiçik yaşlarından yaşamaq isə hər uşağa nəsib olmur. Ümumiyyətlə bu gözəl projedən, unudulmaz anlar yaşadığımız gözəl gəzimizdən çox danışmaq olar ama mən istəyirəm bu anları usaqlara yaşadan hər kəsə bütün kollektivimiz adından və öz adımdan təşəkkür edərək fikirlərimi tamamlayam və bu kitabda yəqin ki, dəyərli insanların dəyərli fikirləri olacaq onlara sayğımı bildirərək belə projelərimizin davamlı olması arzusuyla hər birinizə vətənsevərliyinizdə, milli dəyərlərimizin qorunub saxlanması üçün göstərdiyiniz xidmətlərinizdə uğurlar, başarilar diləyirəm. Dərin Hörmətlə, 149 Saylı Ağdam Köçkün Tam Orta Məktəbin Direktörü Arzu Qədirova 7

8 Bir Proje, İki Devlet, Tek Millet Sıradan bir okul günü toplantıya çağırıldığımda mutsuz olmuştum. Okul müdürümüz bize bir projeden bahsediyordu. Pek ilgilenmemiştim. Aslında az çok bir şeyler biliyordum; ama bu kadar önemseyeceğim aklıma gelmemişti. Dede Korkut dan merakım vardı Azerbaycan la ilgili. Bakü deki Türk şehitliğini duymuştum. Çanakkale deki şehitleri de Eve gittiğimde konuyla ilgili haberleri taradım. Bulduklarım beni biraz mutsuz etti. Bilmemek ne kötüymüş Yazılardan biri şöyleydi: Çanakkale Deniz Zaferi nin 95. yıl dönümü etkinlikleri kapsamında düzenlenen törene Azerbaycan dan katılan yetkililer, Çanakkale Savaşları sırasında Azerbaycan dan giden askerlerin de cephede görev aldığını belirterek, Gelibolu Yarımadası na Azeri şehitler adına bir levha konulması gerektiğini söyledi. Beynal Halk Diaspora Merkezi Başkanı İsmail Agayev, yaptığı açıklamada; I. Dünya Savaşı sürecinde Çanakkale Cephesi nde verilen mücadele sırasında Türklük ve Müslümanlığın ayakta kalması için bu uğurda şehit olan 253 bin Mehmetçikle aynı kaderi paylaşan 3 bin Azerbaycanlının şehit olduğunu belirtti. Devamında. Bizler de bunların hatırasına Gelibolu Yarımadası na bir levha koymak istiyoruz. Bizim levhamız hazır. Abidenin yanına bu levhayı koymak istiyoruz. Biz bir millet, iki devletiz. Biz sadece şehitlerimiz anısına bir levha istiyoruz. Azerbaycanlılar, burada dövüşüp, vuruşup şehit oldu. Biz özümüzü bilmezsek, şehitlerimize kıymet vermezsek, kim bize kıymet verebilir? dedi. Koymak istedikleri levha şuydu: Çanakkale Dövüşlerinde Vuruşan Azerbaycan Askerlerinin Hatırasına Taçlandırılan Abide Biraz bildiğim bu konu üzerine düşünüp araştırmaya başladım. Gerçekten Çanakkale nin kurtuluşu Bakü nün kurtuluşu muydu? Bir forumda şu yazıya rastladım: Azerbaycan la Türkiye bir millettir, Ankara neyse bence Bakü, Nahcivan veya Karabağ ı aynıdır Ne bizler Kurtuluş savaşında, Çanakkale savaşında Mehmetçikle birlikte şehit olan Azerbaycan dan gelen kardeşlerimizi unutabiliriz, ne de Azerbaycanlı Türk kardeşlerimiz Bakü yü kurtaran Nuri Paşa ve silah arkadaşlarını Gün geldi, sabah okulda toplanıp feribota gittik. Yapılan yarışmada dereceye giren öğrenciler heyecan içinde, son provalarını yapıyorlar. Bildiğim birkaç Azeri dilinde birkaç sözcükle öğrencileri rahatlatmaya çalışıyorum. Bizi duyan ve anlayan bir Azerbaycanlının olduğunu bilmiyordum. Abidedeki programda Azerbaycanlı öğrencilerin ezbere İstiklal marşını okuması bizi hem sevindirdi, hem utandırdı. Ve öğrencilerimle verdiğimiz karar, Azerbaycan Milli Marşını Bakü de ezbere okumaktı. Resim yapan talebeyi unutamam. Gün ilerlerken fotoğraf çektiriyoruz, Azerbaycan da şekil deyirler. Bir çocuk; hocam 8

9 ben de fotoğraf çekilebilir miyiz, dedi. Ve hikâye başladı. Gün bitip de ayrılık vakti geldiğinde birbirimizden ayrılmak istemiyor, gözlerimiz dolu dolu oluyordu. Birkaç saatte nasıl olmuştu da bu kadar sevmiştik birbirimizi. Gaspıralı nın dedikleri, Vahapzade nin şiirleri, Dede Kortut un hikâyeleri yalan değilmiş. Biz gerçekten birmişiz. Şeki ile İzmir in, Bakü ile İstanbul un kalbinin birlikte attığı günlerin hayaliyle uyumayı diliyorum. Fuzuli ile Yunus Emre nin bir ağızdan konuştukları zamanlarda yaşamayı istiyorum. Rehime ile Nagehan ın, Sekine ile Kübra nın, İsa ile Kerim in aynı gökkuşağının altında gülümsemediği bir dünya umuyorum. Ve her yerde her zaman kutsal varlığımız analarımız için yazılmış bir şiir paylaşıyorum. Vatana neden ana denir düşünelim. Nə tez əllərini üzdün dünyadan, Balanı tək qoyub hara getdin sən? Necə yox olurmuş bir anda insan, Elə bil dünyada heç yox imişsən. Günəş qürub etdi otaq qaraldı, Bir anda yox oldun sən xəyal kimi. İndi düşünürəm: Səndən nə qaldı, Könlümdə xatirən qara xal kimi. Bu necə dünyadır, İnsan oğlunun Xəyalı göydədir, özü yerdədir, Sağ ikən çiynində həyatın yükü, Öləndə cəsədi çiyinlərdədir Bu necə dünyadır, bu necə dünya, Ölümü həqiqət, həyatı röya. Anam, heç kəs səni incitməmişdir, Mən səni, mən səni incidən qədər. İndi kimə açım dərdimi bir-bir, Kim mənim dərdimə yanar sən qədər? Bahtiyar Vahapzade Gıyasettin YILMAZ Çanakkale Anadolu Lisesi Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni 9

10 Şuheda Məktubları Bakı Çanaqqala Bu səfər mənim üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Çalışacağam bu səfər təsüratlarımı ən maraqlı şəkildə və yadda qalan anılarımı yazıya alım. Böyük Türk Dünyasını daha yaxından tanımaq və maraqlı yerlərini yaxından görmək, tanış olmaq imkanı yaratdı. Səfərimiz 50 nəfərlik bir heyətlə Bakıdan - Şəhidlər Xiyabanını ziyarətlə başladıq. Həm Azərbaycanın azadlığı uğurunda canlarında keçmiş şəhidlərimizi, həm də 1915 ci ildə Bakıda şəhid olmuş Türk qardaşlarımızın xatirə abidəsini ziyarət etdik və uzun yola çıxdıq. Nümayəndə heyəti Türk Anadolu Liseyinin şagird və müəllimləri, bizim məktəb yəni Ağdam rayon 149 saylı məktəbi və Bakını Xəzər rayonu 123 saylı məktəbin şagir və müəllimləri idi. Bir Birmizə qarşı olan isti münasibət və xoş əhval ruhiyyə bu səfərin daha gözəl və maraqlı olacağından xəbər verirdi. Birimiz hamımız üçün, hamımız birimiz üçün devizi var idi aramızda. Hamıdan çox bu səfərin gerçəkləşməsində böyük zəhməti olan Türkiyənin Azərbaycandakı səfirliyinin təhsil müşaviri Durmuş Gökmən bəyə dərin təşəkkür edirəm. Cənab müşavir bizi Bakıdan şəxsən yola saldı. Bu da bizə qarşı olan hörmətdən irəli gəlirdi. Sonra Təhsi Müşavirliyinin koordinatort yönəticisi, Tömerin müdiri İdris Göbütoğlunun və 149 saylı məktəbin direktoru Arzu xanım Qədirovanın üzərinə daha çox məsuliyyət düşürdü. Səfər boyu hər kəsə çox böyük diqqət və qayğı göstərirdilər. Səfərimizin əsas məqsədi Azərbaycanlı şagirdlərin Bakıdakı Şəhidlə Xiyabanından Türkiyənin Çanaqqala şəhərindəki Şəhidlər Xiyabanına şəhid məktublarının aparılması və şəhid ruhların sanki bir biri ilə görüşü idi. Bu görüşün Çanaqqala şəhidlərinin 100 illiyi ərəfəsinə təsadüf etməsi isə hər kəs kimi mənim üçün də daha çox önəmli idi. Çünki torpaqlarının 20 % - i düşmən taptağı altında olan, 1 milyondan çox köçkünü, doğma yurd yuvasından didərgin düşəni ürəyində Qarabağ böyüklükdə dərdi olan bir Azərbaycanlı, qarabağlı qızın 100 il əvvəl qəhrəmanlıq göstərərək şəhid olmuş babaları ilə görüşü idi. Həmdə ona görə əhəmiyyətli idi ki, 3000 Azəri Türkü də Çanaqqalada, bu döyüşlərdə öz Türk qardaşlarının yanında, onlarla çiyin çiyinə döyüşüb, şəhid olublar. Artıq biz gecə yol gələrək 11 iyulda Gürcüstan sərhəddini keçdik. Bizim Türkiyəyə girişimiz Qara dəniz bölgəsindən Rize şəhərindən başladı. Sanki gözlərim önündə gözəl bir mənzərə açılmışdı. Bir tərəfdə Qara dəniz, bir tərəfdə isə yaşıl bir vadi uzanırdı. Qara dəniz boyunca Trabzona və oradan İlçe adlanan yerin Maçka bölgəsində tarixi yer olan Sümela monastırınada olduq. Bu yerin özünə məxsus gözəlliyi adamı heyran edirdi. Gözlə baxanda adama elə gəlirdi ki, oraya çıxmaq olmaz, amma dar pillələrlə dəqiqəyə Monastıra çıxdıq və çox maraqlı mənzərə ilə qarşılaşdıq. Monastır nağıllardakı sehirli aləmi xatırladırdı, hər tərəf yaşıl dağlarla əhatə olunmuşdur. Orada gecələdikdən sonra sabahı xoş təssuratlarla Qara dəniz boyunca Çoruma getdik. Yol üstü Ordu şəhərində dayandıq. Yeri gəlmişkən bizimlə bir səfərdə olan Anadolu liseyinin müəllimi Ömər hocanın yaşadığı şəhər idi Ordu. Onu biləndə bizə daha da xoş oldu. Kiçik gəzinti etdi, şəhərin yerli televiziyası ilə görüş keçirtdik. Səfərimizin məqsədini bildirdik. Görüş hər iki tərəf üçün daha xoş və maraqlı oldu. Onu da qeyd edumki, Qara dəniz boyunca fasilələrlə şıdırğı yağış bizi təəqib edirdi. Bizə bildirdilər ki, bu bölgənin təbii halı belədir. Yolçuluq heç kimi yormurdu, çünki elə avtobusta uşaqlar hər iki dövlətin himnin və qəhrəmanlıq şeirleri söyləyirdilər maraqlı diskusyalar edirdilər. Avtobusta xoş əhval - ruhiyyə var idi. Bizi qabaqda daha maraqlı səfər gözləyirdi. 10

11 Yolumuz Samsun şəhərindən keçirdi. O şəhər ki, Türkiyə tarixində mühüm yeri var. Böyük Mustafa Kamal Paşa Atatürk o şəhərə gələrək, orada yenidən mübarizəyə başlayıb. Bu baxımdan Samsun Türkiyəni azadlığının başlanğıc yeri də adlandırmaq olar. Biz o şanlı tarixi əks etdirən Atatürk parkında olduq, çox maraqlı muzeylə tanış olduq, məşhur gəmini gördük və gəzdik. Atatürklə bağlı bir sıra maraqlı eksponatlarla tanış olduq. Gördüyümüz hər bir eksponat haqqında bizə maraqlı məlumat verdilər. Hər bir məlumat Atatürkü gözlərimizdə daha da böyüdürdü. Yenidən yol aldıq Çorum şəhərinə orada bir az fasilə etdik, şəhərlə tanış olduq, sonra tarixi və maraqlı yer olan Hattuşaya getdik orada gecələdik. Sabahı gün biz Hattuşada Hitit mədəniyyətini əks etdirən tarixi yerlərlə, yeraltı tunel, o dövrü əks etdirən daş abidələr, şəhərin qala divarları və bir çox maraqlı yerlərlə tanış olduq. Bələdçi bizə hər daş və abidə haqqında ətraflı məlumat verirdi. Buraları gəzdikcə sanki o dövrə, əsrlər öncəyə aparırdı bizi. Hər bir abidə gözlərimiz önündə canlandırıdı hər şeyi. Hitit abidələri bizim üçün yaddaqalan bir gəzinti oldu. Yolçu yoluna deyib yenidən yol alıriq Türkiyənin paytaxt şəhəri olan Ankaraya. Ankara bir dövlətin paytaxtı, həm də bir çox tarixi yerləri, muzeyləri ilə, bizim hər birimiz çox maraqlı idi. Burada maraqlı gəzintilərmiz, ekskursiyalarımız oldu. Onu qeyd edim ki, səfər boyunca gəzdiyimiz yerlərdə bələdçilər bizə nə qədər məlumatlar versələrdə bütün səfər boyu mənə yaxından bələdçi olan, soruşduğum hər şeyə böyük həvəslə və hörmətilə cavab verən İdris bəyə böyük təşəkkür edirəm. Ankara həm də İdris bəyin yaşadığı bir şəhərdir. Ona görədə bu dəfə hər bir yer haqqda bələdçidən əvvəl o bizə məlumat verirdi. Bizi Ankaranın girişində Ankara qalası qarşıladı. Şəhər ümumi coğrafi relyefinə görə dağlıq ərazidi. Müəyyən hündürlükdə şəhərin çox hissəsini görmək olur. Səfər zamanı Ankara ilə tanışlığa bizə iki gün vaxt ayrılmışdı. Biz çalışdıq ki, bu günlərdən səmərəli istifadə edək. Ankaraya gəlişimizin ilk günü biz şəhərin ən önəmli yerlərindən olan Hacı Bayram məscidində olduq, qeyd etdiyim kimi ərazi şəhərin hündür yerlərindən biri idi. Ərazini gəzdik, maraqlı məlumatlar aldıq, eksponatlar gördük. Bir maraqlı məlumatı bizə bildirdilər ki, Hacı Bayram Fatih Məhəmməd Sultanın müəlliminin müəllimi olmuşdur. Ona görə də bu məscid cox böyük dəyər və əhəmiyyət kəsb edir. Sonra uşaqlar üçün daha maraqlı yerlərdən biri Gənclik Luna parkında olduq. Orada maraqlı zaman keçirdik və yenidən otelə qayıtdıq. Səfərimizin ikinci günü bütün Türk dünyası üçün müqəddəs olan tarixi yerləri ziyarət etdik. Günün birinci yarısı Böyük Atatürkün Anıt qəbri ziyarət etdik. Biz öncə Samsunda Atatürklə bağlı bəzi eksponatlar görmüşdük. Lakin buranı ziyarət etmək daha möhtəşəm və əzəmətli idi. Burada biz Atatürklə bağlı maraqlı eksponatlar, onun şəxsi geymi, əşyaları, minik maşınların gördük, ona müxtəlif ölkələr və şəxsiyyətlər tərəfindən verilmiş qiymətli hədiyyələrlə tanış olduq. Sanki o böyük şəxsiyyət yenidən gözlərim önündə canlandı «Nə mutlu Türküm deyə» kəlamə qulaqlarımda cingildədi. Anıt qəbirdə mənim üçün yadda qalan anlardan biri də muzeyin içərisin də Çanaqqala müharibəsini əks etdirən dekorativ səngərin quraşdırılması idi. Müharibəni əks etdirən səslərin verilməsi iləadamda həqiqi müharibə təəsüratı yaradırdı. Bu məni cox kövrəltmişdi. Bir anlıq doğulduğum Qarabağ və orada gedən müharibə gözlərim önündə canlandı. Mənin yeniyetməlik dövrüm o müharibədə keçib. Bu mənin üçün çox təəsirli yadda qalan bir gün oldu və oradan ayrılanda bu qənaətə gəldim ki, bu möhtəşəm ziyarətgahı, bir milləti yenidən quran, yaradan öz övladına vəfə borcudur. Sonra günü ikinci yarısı Türkiyə tarixi üçün əhəmiyyətlıi olan birinci və ikinci məclis binalarında olduq. Bura da çox maraqlı və fərqli məkan idi. Məclis binasında da zəngin eksponatlar öz əksini tapmışdı. Sonra Ankara Anadolu Mədəniyyət muzeyində, Ankara qalasında olduq. 11

12 Buranın da özünə məxsus zənginliyi və gözəlliyi var idi. Muzeydə zaman zaman Anadolunun müxtəlif yerlərindən tapılan və toplanan eksponatlar saxlanılırdı. Biz iki günlük gəzintimizi başa vurub yenidən otelə qayıtdıq. Səhəri günü səfərimizin əsas məqsəd hədəfi olan tarixi Canaqqalaya üz tutduq. Əvvəlcə Əski şəhəri keçib, Bursa şəhərində fasilə etdik. Bursanın da yaşıl örtüklü dağlarla əhatə olunmuş gözəl mənzərəsi var idi. İlk baxışdan şəhər mənə çox gözəl təsir bağışladı. Bursanın özünə məxsus tarixiliyi də var. Osmanlı dövlətinin yaradıcısı Bəylər bəyi Qara Osman kimi tanınan Osmanın vətəni idi Bursa. Biz Bursada bir çox tarixi və maraqlı yerlərdə olduq. İlk tanış olduğumuz Ulu cami adlanan yer oldu, sonra Süleyman Çələbi türbəsi, «Hacıvend və Qaragöz» muzeyi, Osman Qazi türbəsi, 1000 illik yaşı olan çinar, Uludağ Milli parkı və s. Bütün bunları görmək bizim üçün çox maraqlı idi. Yeri kəlmişkən qeyd edim ki, Uludağ turuzim bölgəsidə Bursada yerləşir. Dünyanın bir çox yerlərindən turistlər buraya gəlirlər. Buda Bursanın təbii gözəlliyi idi. Biz yenidən yol alırıq Çanaqqalaya. Çanaqqala haqqında çox eşitmişdim, bir çox məlumata malik idim. Lakin hər şeyi öz gözlərimlə görmək, ziyarət etmək məni həm sevindirirdi, həm də nədənsə çox kovrəltmişdi. İki dəniz arasında Türkiyə tarixində zəfər, qəhrəmanlıq səlnaməsi olan Çanaqqala ilə görüş məni bir azda həyəcanlandırırdı. Nədənini özüm də dərk edə bilmirdi. Nəhayət biz o tarixi yerə - Çanaqqalaya gəldik. Mənə ele gəldi ki, sanki gətirdiyimiz şəhid məktublarını, arzularını əvvəlcədən bilirmiş kimi daşı torpağı, havası suyu ilə bizə xoş gəldin dedi Çanaqqala. Gözüm hara baxdısa al qırmızı bayraqlar, şəhid məzarları və birdə Türk şairi Necməddin Halil Onan ın «Dur Yolçu» adlı çağrı dolu bir simvoliq tablonu gördüm. Sanki bütün vücudumun bir anlıq qanı dondu. Aman Allah zaman zaman tarixin sərt sınaqlarından, acı rüzgarlarından keçən və hər dəfə də Qalibiyyət bayragı ilə ucalan bir yer idi Çanaqqala. Demək olar ki, hər qarış torpağın, hər daşın altı bir şəhid məzarı idi. Biz ilk öncə Mərmərə dənizi sahilində Çanaqqala müharibəsində istifadə olunan silah muzeyi ilə tanış olduq. Onu da qeyd edimki Çanaqqalada bizə bələdçi olan Mətin bəy bizə böyük həvəslə ətraflı və maraqlı məlumatlar verirdi. Sonra biz gəmi ilə dənizin iki hissəyə ayırdığı şəhərin o biri tərəfinə keçdik. Çanaqqala müharibəsində qeyri adi qəhrəmanlıq göstərib, şanlı tarix yaradan Səid onbaşının xatirə abidəsini ziyarət etdik və onun göstərdiyi misilsiz qəhrəmanlıq haqqında bizə məlumat verdilər. Bir Türk əsgərinin bu qəhrəmanlığı hər kəsi həm heyrətləndirdi, həm də qürurlandırdı. Çanaqqalada bizi qarşılayan məktəbli dostlarımızla görüşdük, tanışlıqdan sonra biz Şahin Dərə xəstəxana məzarlığını ziyarət etdik. Əslində Çanaqqala torpaqlarının hər qarışı şəhid məzarlığı idi. Biz bunu hər tərəfdə dalğalanan al rəngli bayraqlardanda görürdük. Mənim fikrimcə vətən torpağının müqəddəsliyi o şəhid məzarlığından baylayır. Yolumuza davam edərək o möhtəşəm, müqəddəs şəhidlər abidəsinə gəldik. Orada çox möhtəşəm tədbir keçirdik. Həm bizim məktəblilər həmdə Türk dostlarımız Çanaqqala və Qarabağ şəhidlərinə həsr olunmuş şiirlər söylədilər, şəhid məktubları oxundu və hər iki tərəfin nümayəndə heyəti ürək sözlərini tədbir iştirakçılarına çatdırdılar və gətirilmiş hədiyyələr təqdim olundu. Tədbirin ən maraqlı hissəsindən biri də o idi ki, Osmanlı dövründə hərb döyüş hazırılığı xüsusi geyimlərdə nümayiş olunurdu. Yəni Mehtər Osmanlı dövrünün əsgəri musiqi qrupu gözəl səhnə göstərdilər. Elə bu zaman Türk ordusunun əsgərləri də orada təlim keçirdilər. Mənə elə gəldi ki, sanki böyük Türk dünyasının qüdrətli ordusunun keçmişi ilə bu gününün görüşü idi. Sonda məktəblilər şəhid məktublarını bir birinə verdilər. O an sanki hamı kövrəlmişdi. Əllərdəki məktub yox, şəhid ruhları idi, bir biri ilə görüşürdü. Biz o müqəddəs yerdə Türk qardaşları ilə çiyin çiyinə döyüşüb şəhid olmuş Azərbaycanlıların da xatirə abidəsini ziyarət etdikdən sonra oradaki müəllimin şəxsi hesabına yaratdığı Çanaqqala şəhidlər muzetində olduq, orada da maraqlı eksponatlarla tanış olduq və Qarabağ müharibəsi haqqında dostlarımıza məlumat verdik. İki qardaş bir biri ilə dərdələşirmiş kimi. Günün ikinci yarısı biz 57 piyada şəhidliyi, Atatürkün qərərgah yerini, Conq Bayr kitabələrini, İstanbul Tibb tələbələri şəhidliyini və s yerləri ziyarət etdik. Bələdçi Mətin bəy bizə hər ziyarət 12

13 etdiyimiz yer haqqında ətraflı məlumat verirdi. Bütün bu ziyarətlər hamımızı, təsirləndirmiş və kövrəltmişdir. Ən çox təsirləndirici məqam isə orada gördüyüm Azərbaycanlı şəhid məzrları idi. Mənə elə gəldiki bir anlıq yenidən doğulduğum Qarabağa qayıtdım. Hardansa qulaqlarıma top tüfəng səsləri gəldi və sonda Böyük Atatürkün sözlərini xatırladım «Şəhidlər vurulanda yox, unudulanda şəhid olurlar». Nə yaxşıki biz unutqan millət deyilik. Nəhayət biz Çanaqqala ilə vidalaşıb İstanbula yol aldıq. Türk dünyası üçün mənəvi dəyəri olan, dünyanı öz gözəlliyi ilə, tarixi memarlıq abidələri ilə heyrətləndirən iki qitəni, Qara və Mərmərə dənizlərini birləşdirən İstanbula. Bəli, o İstanbula ki, Böyük Məhəmməd Fatih fəth edib. İstanbulda iki günlük səfərdə olduq. İlk ziyarət etdiyimiz yer məşhur Sultan Eyyub məscidi oldu. Sonra Haliç adlanan ərazidə minyətürkdə olduq. Ərazi çox maraqlı idi. Türk dünyası üçün dəyərli əhəmiyyətli olan bütün tarixi abidələr toplusu idi. Hər bir abidə haqqında maraqlı məlumat aldıq. İkinci gün isə daha maraqlı oldu. İlk öncə Sultan Əhməd məscidini, Ayasofyanı, Yeraltı Sərnici və Topqapı muzeyini gəzdik. Doğurdanda bu tarixi abidələrin hər birinin öz gözəlliyi və maraqlı yaranma tarixi vardı. Burada da biz maraqlı məlumatlar aldıq. Bu bir daha Türk dünyasının zəngin tarixi keçmişə malik olduğunu göstərirdi. Nəhayət biz İstanbuldan ayrılıb, tarixdə şahzadələr şəhəri adlanan Amasyaya getdik. İstanbuldan ayrılanda iki qitəni birləşdirən Fatih Məhəmməd Sultan körpüsündən keçməli olduq. Onda bir anlıq fikrə getdim. Allahım kimlər keçmiş bu körpüdən, nələrə şahid olub bu körpü. Sanki Fatihin əzəmətli, möhtəşəm səsini eşidirəm. «Ya sən məni alacaqsan, ya da mən səni alaca İstanbul!» İstanbulla Amasya arasında uzun bir yolumuz var idi. İzmiti, Sakaryanı, Bolu şəhərlərini keçib Amasyaya getməli idik. Keçdiyimiz yerlər özəlliyi və gözəlliyi ilə bizi valeh edirdi Bolu Koroğlunun məskənlərindən biri olub. Bu tarixilik baxımından Bolu mənə daha doğma və əziz gəlirdi. Sanki Koroğlunun dəli nərəsi qulaqlarımda əks səda verirdi. Qəlbimdən həzin bir hiss keçdi, anlamadım nə idi bu hiss. Axşam Amasyaya çatdıq sanki sehirli bir aləmə düşmüşdük. Hər tərəf uca dağlarla əhatə olunmuş sakit bir şəhər. Yerləşdiyimiz otel də Amasyanın tarixiliyini bizə xatırlatdı. Sabahı günü biz şahzadələr şəhəri Amasyanın görməli yerlərini, muzeylərini, məsçidləri, məşhur Kral qaya məzarlığını gəzdik və maraqlı məlumatlar aldıq. Mənim üçün maraqlı idi ki, niyə bu şəhər şahzadələr şəhəri adlanır. Öyrəndim ki, Osmanlı dövründə Amasya həm strateji coğrafi baxımdan əhəmiyyətli olub, həm də böyük mədəniyyət mərkəzlərindən hesab olunurdu. Şəhərdə diqqətimi çəkən maraqlı faktdan biri şəhərin içərisindən axan Yaşıl çay boyu Osmanlı şahzadələrinin sıra ilə qoyulmuş heykəlləri və şərq ədəbiyyatında məşhur məhəbbət əsəri «Fərhad və Şirin» kompazisiyası oldu. Onu da deyim ki, gəzdiyim şəhərlər içərisində sevdiyim yerlərdən biri də Amasya idi. Mənə onuda bildirdilər ki, Amasya alması ilə çox məşhurdur. Nəhayət biz Amasya şəhəri ilə Türkiyə səfərimizi başa vurmuş olduq. Hər şeyin bir başlanğıcı olduğu kimi, bir sonu da olurmuş. Bu həyatın bir qanuna uyğunluğudur. Biz yenidən gəldiyimiz yolla Qara dəniz boyunca geri qayıtdıq. Yeri gəlmişkən onuda deyim ki, Türkiyə səfərimizdən diqqətimi daha maraqlı bir görüntü çəkdim. Hündür dağların altından keçən yeraltı tunel yollar çox idi və həm də maraqlı idi. Geri qayıdarkən bizi ara bir yağış qarşılayırdı, onun da öz gözəlliyi vardı. Sanki bizi yola salan dostlarımız arxamızca su atırdı. Bu Allahın bizlərə qarşı şəfqət və mərhəməti idi. Sonda belə qənaətə gəldim ki, bu 10 günlük səfər təkcə şəhidlərlə yox, Böyük Türk dünyası ilə görüş idi. Səfər bu baxımdan mənim üçün çox dəyərli, əhəmiyyətli və yadda qalan oldu. Demək olar ki, səfərimiz öz gözəlliyi və marağı ilə, bəzən də gərgin anları ilə çox əhəmiyyətli və özəl bir səfər oldu. Arzu edirəm ki, belə səfərlərimiz axırıncı yox, axarıncı və davamlı olsun. Xəzangül Möhsümova 149 Saylı Ağdam Köçkün Tam Orta Məktəbin Direktör Muavini 13

14 Çanakkale Şehitlerine Şu Boğaz harbi nedir? Var mı ki dünyâda eşi? En kesif orduların yükleniyor dördü beşi. -Tepeden yol bularak geçmek için Marmara ya- Kaç donanmayla sarılmış ufacık bir karaya. Ne hayâsızca tehaşşüd ki ufuklar kapalı! Nerde-gösterdiği vahşetle bu: bir Avrupalı Dedirir-Yırtıcı, his yoksulu, sırtlan kümesi, Varsa gelmiş, açılıp mahbesi, yâhud kafesi! Eski Dünyâ, yeni Dünyâ, bütün akvâm-ı beşer, Kaynıyor kum gibi, mahşer mi, hakikat mahşer. Yedi iklimi cihânın duruyor karşında, Ostralya yla beraber bakıyorsun: Kanada! Çehreler başka, lisanlar, deriler rengârenk: Sâde bir hâdise var ortada: Vahşetler denk. Kimi Hindû, kimi yamyam, kimi bilmem ne belâ... Hani, tâuna da züldür bu rezil istilâ! Ah o yirminci asır yok mu, o mahlûk-i asil, Ne kadar gözdesi mevcûd ise hakkıyle, sefil, Kustu Mehmedciğin aylarca durup karşısına; Döktü karnındaki esrârı hayâsızcasına. Maske yırtılmasa hâlâ bize âfetti o yüz... Medeniyyet denilen kahbe, hakikat, yüzsüz. Sonra mel undaki tahribe müvekkel esbâb, Öyle müdhiş ki: Eder her biri bir mülkü harâb. Öteden sâikalar parçalıyor âfâkı; Beriden zelzeleler kaldırıyor a mâkı; Bomba şimşekleri beyninden inip her siperin; Sönüyor göğsünün üstünde o arslan neferin. Yerin altında cehennem gibi binlerce lağam, Atılan her lağamın yaktığı: Yüzlerce adam. Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer; O ne müdhiş tipidir: Savrulur enkaaz-ı beşer... Kafa, göz, gövde, bacak, kol, çene, parmak, el, ayak, Boşanır sırtlara vâdilere, sağnak sağnak. Saçıyor zırha bürünmüş de o nâmerd eller, Yıldırım yaylımı tûfanlar, alevden seller. Veriyor yangını, durmuş da açık sinelere, Sürü halinde gezerken sayısız teyyâre. Top tüfekten daha sık, gülle yağan mermiler... Kahraman orduyu seyret ki bu tehdide güler! Ne çelik tabyalar ister, ne siner hasmından; 14

15 Alınır kal â mı göğsündeki kat kat iman? Hangi kuvvet onu, hâşâ, edecek kahrına râm? Çünkü te sis-i İlahi o metin istihkâm. Sarılır, indirilir mevki-i müstahkemler, Beşerin azmini tevkif edemez sun -i beşer; Bu göğüslerse Hudâ nın ebedi serhaddi; O benim sun -i bedi im, onu çiğnetme dedi. Asım ın nesli...diyordum ya...nesilmiş gerçek: İşte çiğnetmedi nâmusunu, çiğnetmiyecek. Şühedâ gövdesi, bir baksana, dağlar, taşlar... O, rükû olmasa, dünyâda eğilmez başlar, Vurulup tertemiz alnından, uzanmış yatıyor, Bir hilâl uğruna, yâ Rab, ne güneşler batıyor! Ey, bu topraklar için toprağa düşmüş asker! Gökten ecdâd inerek öpse o pâk alnı değer. Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor tevhidi... Bedr in arslanları ancak, bu kadar şanlı idi. Sana dar gelmiyecek makberi kimler kazsın? Gömelim gel seni tarihe desem, sığmazsın. Herc ü merc ettiğin edvâra da yetmez o kitâb... Seni ancak ebediyyetler eder istiâb. Bu, taşındır diyerek Kâ be yi diksem başına; Ruhumun vahyini duysam da geçirsem taşına; Sonra gök kubbeyi alsam da, ridâ namıyle, Kanayan lâhdine çeksem bütün ecrâmıyle; Ebr-i nîsânı açık türbene çatsam da tavan, Yedi kandilli Süreyyâ yı uzatsam oradan; Sen bu âvizenin altında, bürünmüş kanına, Uzanırken, gece mehtâbı getirsem yanına, Türbedârın gibi tâ fecre kadar bekletsem; Gündüzün fecr ile âvizeni lebriz etsem; Tüllenen mağribi, akşamları sarsam yarana... Yine bir şey yapabildim diyemem hâtırana. Sen ki, son ehl-i salibin kırarak savletini, Şarkın en sevgili sultânı Salâhaddin i, Kılıç Arslan gibi iclâline ettin hayran... Sen ki, İslam ı kuşatmış, boğuyorken hüsran, O demir çenberi göğsünde kırıp parçaladın; Sen ki, rûhunla beraber gezer ecrâmı adın; Sen ki, a sâra gömülsen taşacaksın...heyhât, Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihât... Ey şehid oğlu şehid, isteme benden makber, Sana âğûşunu açmış duruyor Peygamber. Mehmet Akif Ersoy 15

16 Kafkas İslam Ordusu 28 Mayıs 1918 de Musavat Partisinin Lideri Mehmet Emin Resulzade nin başkanlığında Azerbaycan Milli Şurası Azerbaycan ın bağımsızlığını ilan eder. Bakü, İngiliz Rus Ermeni işgali altında olduğu için, Milli Hükümet, Bakü den sonra ikinci büyük şehir olan Gence ye yerleşir. Bakü nün İngiliz-Rus-Ermeni işgali altında olması ve Ermeni Taşnakların Bolşevik adı altında 20 binden fazla Azerbaycanlıyı katletmesi Azerbaycan da çok ciddi rahatsızlık doğurdu. Bakü nün işgali bir anlamda genç cumhuriyetin varlığını tehdit eder nitelikteydi. Bu nedenle Azerbaycan hükümeti kardeş Türkiye den yardım isteğinde bulundu. Osmanlı Devleti ile irtibata geçildi. Haziran ın dördünde Osmanlı Türkiye si ve Azerbaycan Cumhuriyeti arasında dostluk anlaşması imzalandı. Bu anlaşma ile iki ülke arasında daimi sulh ve ebedi dostluk münasebetleri oluşturuldu ve Osmanlı gerektiği takdirde Azerbaycan a silahlı yardım yapmayı kabul etti. Anlaşmanın 4.üncü maddesine göre Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti nin Başkanı M.E. Resulzade Kafkaslardaki Türk ve Müslüman halkına yönelik katliamın bir an önce durdurulması için Osmanlı Devletinden askeri yardım istedi. Türkiye nin müttefiki olan Almanya Türk Ordusunun Azerbaycan a askeri yardım etmesine karşı çıkmakta idi. Yalnız Başkomutan Vekili Enver paşa Azerbaycan da durumun çok ciddi olduğunu anlayınca ve Almanlarla olan sıkıntının aşılabilmesi için Kafkas İslam Ordusu adını taşıyan teşkilat kurdu. Şark Orduları Komutanlığı bünyesinde bulunan beşinci Kafkas Piyade Tümeninin Kafkas İslam Ordusunun arasına katılması emrini verdi. Bunun üzerine, 9 10 Haziran da Türk askerlerinin birlikleri Gence ye hareket etti. Azerbaycan topraklarından Kazağ, Tovuz bölgelerinden geçerek yol boyunca halkın sevgi gösterileri ile karşılandılar. 10 Haziranda Gence ye ulaşarak Kafkas İslam Ordusu nun emrine girdiler. Gence halkı Türk askerlerini kurbanlar keserek karşılamakta idi. Osmanlı Devletini kurtarıcı olarak gören Genceliler şehrin her tarafında Osmanlı Devletinin ve Azerbaycan ın bayraklarını astılar. Halkın bu sevincini Azerbaycan Milli Şairi Ahmet Cevad Selam Türkün Bayrağına (Türkiye de bu şiiri Çırpınırdı Karadeniz olarak bilinmektedir) şiirinde; Vefalı Türk geldi yene, selam Türkün bayrağına sözleri ile aktarıyor, kendisi de Türk Ordusunu selamlıyordu. Ahmet Cevad yazdığı başka bir Türk Ordusuna şiirinde sanki haykırmakta idi: Ey şanlı ülkenin şanlı ordusu Unutma Kafkas a geldiğin günü Gelirken kovmaya Turan dan Rus u Ayağını Karadeniz öptü mü? İlk atarken eski burca adımı Kars Kalesi selam topu attı mı? Sen yaparken orada zafer şenliği Mağlup düşman kaşlarını çattı mı? 1937 de diktatör Stalin in emri ile Pan-Turanist, Pan-Türkçü gibi ithamlarla Ahmet Cevat ı kurşuna dizip öldürdüler. 16

17 Gence de Nuri Paşa, bir yandan düzenli ordu kurmak, diğer yandan Gence nin Ermeni mahallesinde bulunan silahlı Ermenilerin itaat altına alınması ve ellerindeki silahlarının toplanması için çalışmalar yapmakta idi. Gence Ermenileri ise silahlarını teslim etmemek için direnmekte idiler. 14 Haziran da Gence Müfrezesi Ermeni mahallesine girip, denetimi ele aldı ve onlardan silahları topladı. Böylece, Türk askerlerinin Azerbaycan da ilk silahlı çatışması Gence de oldu. Kafkaslarda Mehmetçik ilk kez Gence de şehit düştü. 18 Haziran 1918 de Kafkas İslam Ordusu Gence den Bakü ye hareket etti. Bu zaman Bolşevik Kızıl Ordusu, çevredeki Ermeni ve Rusları yanlarına katarak, 30 bin kişilik bir kuvvetle yiyecek ve içecek sıkıntısı çekmeyerek Kafkas İslam Ordusu na karşı Bakü den hareket ederek yol boyunca 50 den çok Azerbaycan köylerini yakıp, insanları öldürmekte idiler. 27 Haziran da Karameryam-Gökçay karayolu boyunca Kafkas İslam Ordusu ile yüz yüze geldiler. Türk birlikleri hücuma geçerek düşmanı 3 km geriye atıp bozgun şekilde doğu istikametinde kaçmasını sağladılar. Panik içinde kaçan düşman askerleri karşılarına çıkan Aksu kasabasını tamamen yakıp yok ettiler. Gökçay Savaşı, Türk Kafkas İslam Ordusu için ve Azerbaycan için çok önemli sonuçlar ortaya çıkarmıştır. Bakü de bulunan Bolşevik Sovyet yöneticileri Kızıl Ordunun önünde hiçbir askeri gücün duramayacağını düşünmekte idiler. Kafkaslarda yaşayan halklar da, Rus Bolşevik ordusunun mağlup edilemez bir askeri güç olduğuna inandırılmışlardı. İnsanların düşüncelerinde yer eden Kızıl Ordu mağlup edilemez mitolojisini, Türk Kafkas İslam Ordusu Gökçay önlerinde tamamen ortadan kaldırdı. Türk Kafkas İslam Ordusu, Gökçay Savaşı ndan sonra bütün gücünü Bakü nün kurtarılmasına yönetti. Almanlar, Bolşevikler, Ermeniler ve İngilizler petrol bakımından zengin olan Bakü nün Türklerin eline geçmesine karşı idiler. O tarihte Bakü de 18 bin silahlı Ermeni, 1200 İngiliz ve 1500 Rus birlikleri, yani 20 ile 30 bin kişilik düşman kuvveti bulunmakta idi. Bakü cephesinde savaşa hazırlanan Türk Kafkas İslam Ordusunda Anadolu dan gelen 8 bin Türk askeri, 7 bin Azerbaycan Türklerinden milis kuvveti vardır. 15 Eylül 1918 tarihinde sabah saat sularında topçu ateşinden sonra Kafkas İslam Ordusu taarruza geçti. Ermeni ve Rus askerleri, sokak aralarında veya gizlendikleri binaların üstünden ateş açmakta idiler. İngilizlerin Bakü den kaçmaya başladığını anlayan Bakü yönetimi, Türk komutanları ile temasa geçerek şehrin teslim edilmesine ilişkin işaret vermekte idiler. Ruslar ve Ermeniler Dağıstan istikametine gitmek üzere gemilere doluştular. İngilizler ise Türkmenistan istikametine doğru kaçmaya başladılar. Bakü sokaklarında saat e kadar devam eden çatışmalarda Ermeni ve Rus birleşik güçlerinin direnişi tamamen kırıldı. Bakü nün düşman işgalinden kurtarılmasına dair, 16 Eylül 1918 tarihinde Nuri Paşa Harbiye Nazırı ve Başkomutan vekili Enver Paşaya telgrafla bildirdi. Allah ın yardımı ile Bakü şehri otuz saat şiddetli muharebeden sonra tarihinde düşmandan tamamıyla temizlenerek zapt olunmuştur. 54. Alayın kahramanlığı zikredilmeye değer. Tafsilat arz olunacaktır. No:424 17

18 Azerbaycan ın ve özellikle Bakü nün düşman işgalinden kurtuluşu münasebetiyle Başkomutan vekili Enver Paşa 29 yaşındaki genç komutan Nuri Paşanın şahsında Türk askerini kutlamıştı. Enver Paşa Şark Orduları Grubu Komutanı Halil Paşa ya, Nuri Paşa ya kutlama mesajı göndermişti Büyük Turan İmparatorluğunun Hazar Denizi Kıyısındaki zengin bir konak yeri olan Bakü şehrinin zaptına ilişkin haberi büyük sevinç ve mutlulukla öğrenmiş bulunuyorum. Türk ve İslam tarihi sizin bu hizmetinizi unutmayacaktır. Gazilerimizin gözlerinden, öper, şehitlerimize fatihalar ithaf ederim. Türk Ordusunun Kafkaslara girmesinin esas amacı Ermeni Taşnakların Doğu Anadolu da başlattığı ve Azerbaycan ın birçok bölgesinde sürdürdüğü katliamı durdurmaktır. Çünkü Azerbaycan da, Anadolu ile coğrafyası bir olan Oğuz Türkleri yaşamakta idi. Her iki halkın Oğuzhan, Metehan, Dede Korkut, Fuzuli, Nesimi, Nasrettin Tusi, Köroğlu gibi birçok ortak tarihi ve kültürel değerleri mevcuttu. Tek milletin birlikte kurduğu Türk Kafkas İslam Ordusu Azerbaycan ı hür ve bağımsız bir Devlet olarak kendi ayakları üstünde durabilmesi için düşmanlarla savaşarak 1130 Mehmetçik şehit vermiştir. Türk Dünyası nın büyük şiir ustası Bahtiyar Bey Vahapzade şiirinde şöyle söyler. Yolun kenarında tenha bir mezar Üstünde ne adı ne soyadı var Yolcu arabayı durdur bu yerde Bir sor kimdir tenha kabirde O bir Türk askeri kahraman metin O, öz kardeşine yardıma geldi Kurşuna dizilen milletimizin Haklı savaşına yardıma geldi Uzaktan ses verip sesine geldi O dönmedi ülkesine Düşman sağlarını o soldan sağa Biçti dostlarıyla cepheyi yardı Toprağın yolunda düştü toprağa Senin toprağın sana gaytardı Kendi koruduğu hem can verdiği Yolun kenarında defnedildi o Uğrunda canını kurban verdiği Toprağı kendine vatan bildi o Yolcu, arabayı bu yerde eğle O mezar önünde sen tazim eyle El aç, dua eyle onun ruhuna Ayak bastığın yer borçludur ona Bugün hemin mezarın etrafında bizim ayaklarımızı bastığımız o toprak, o şehirde, Türk askerlerine borçludur. Bunu, bu şiirimle milletime telkin etmek istemişim (Bahtiyar Vahapzade) Hanım Halilova 18

19 Şehit Kardeşime 15 Eylül 1334 (1918) / BAKÜ Ben Süleymanoğlu Memed! Bugün Eylül ün 15 i, az sonra Bakü ye girecek kardeşlerimiz ve ben o anları göremeyeceğim. Kardeşim, güneşe bak. Bakmadan ölmeyelim demiştin. Bak, gün batıyor ve ben ölebilirim artık. Aslında biliyorsun korkarım karanlıktan, ölümü pek sevmem. Bilirim, ölüm; ölenlerin tekrarını göremeyecekleri bir tecrübedir. çok üşüyorum. Gözlerim kararıyor, sesler uğulduyor kulağımda. Mevsimlerden güz, aylardan eylül, ayrılığın iklimi denir bizim ellerde. Güzeldir bizim havalar demiştin. Beşikteki bir bebek gibi insanı sallıyor. Bir türkü söylüyordun kardeşim, sözlerini anımsamaya çalışıyorum. Elimi kalbime attım, çok acıyor canım. Kan ve ter Hak için akmalı. diyordu ninem. Ter tamamdı hep, kanı da şimdi akıtıyorum. Toprak kana karışır, kan toprağa ve bir millet olur, bir memleket. Yoksa taşla toprağın, yağmurla suyun, Aras la Hazar ın farkı ne? Artık hatırlıyorum sözleri; Uzundur hicrimden gara geceler Bilmirem men gedim hara geceler Buruktur galbime yara geceler Ayrılık, ayrılık aman ayrılık Her bir dertten âlâ yaman ayrılık Söylemeye çalışıyorum, sol yanımdan kan ılgıt ılgıt akıyor. Ilık ve ekşi bir tadı varmış ölümün. Demiştin babama bu mektubu ver! Sanırım mümkün olamayacak. Tekrar bakıyorum mektubuna, satır satır ezberledim; gördüğüm herkese okuyorum. Hasanoğlu İbrahim diyordun kendine, buralarda Hasanov diyorlar. Dağlar bizim dağlar, rüzgâr bizimki gibi fısıldıyor; az önce bir bulut belirdi, umut gibi bir şey. İstikbalden müjdeler getiriyor. İbrahim sen, ben memed; bizi buluşturan neydi? Gözlerim kararıyor; az önce Korkut Atam ı gördüm. Yine söylüyordu, Banu dan, Basat tan, Deli Dumrul dan, Karçar dan Bir kopuzu duydum, bir sazı; bir Bakü yü gördüm, bir Çanakkale yi. Son sabah helalleşip cephede düşmana taarruza geçmeden önce demiştin ki bana; Git, bul anamı ve de ki; oğlun ölmedi, şehit oldu! Gözlerim kararıyor, üşüyorum kardeşim. Elimi tekrar sokuyorum sol yanıma, ölümün ılık ve ekşi bir tadı varmış. Biz ölmeyeceğiz kardeşim, şehidiz biz derdin, hep! Ben bilmiyordum vatan nedir, millet nedir? Sevda ne yana düşer, hasret ne yana; ölüm ne yana düşer, vatan ne yana? O sabahı hatırlarsın! Kırık buğday çorbasıydı, kahvaltımız. Sarı Paşa geldi ve dedi ki; Ben size savaşmayı değil, ölmeyi emrediyorum! 19

20 Sen; ben savaşmaya değil ölmeye gidiyorum, dedin. Başımızın üstünden kurşunlar ıslık çalarak geçiyordu; gözlerim kararıyor, üşüyorum kardeşim. Seni o çukurda bulduğumda son defa görüyorum sanmıştım, bak konuşuyoruz. Mektubunu son defa okuyorum sanırım, kavuşuyoruz. Bir tepeden bakıyorum Bakü ye, göğün kızı alev saçlarını Hazar ın kahırlı sularında yıkıyor. Ne çok günah yıkadın be Hazar, ne çok ağladın! Bak ufuktan ala bir duman yükseliyor. Bu duman, bir davanın dumanı mıdır? Hasanoğlu İbrahim ile Süleymanoğlu Mehmet in kanı farklı mı? O vakit Çanakkale ye Eren köyden bakmakla Bakü ye buradan bakmak neden farklı olsun? Ölüyorum kardeşim; üşüyorum, kulaklarım uğulduyor. Sol yanıma elimi attım, kanın ılık bir rengi soğuk bir tadı var. Ölüyorum kardeşim; ölümün çirkin bir rengi, soğuk bir kokusu varmış! Dedin ya: Öleceksen bir anlamı olsun, ölmeyen tek şey ölümdür; ölüyorum kardeşim, anlamı var mı? Âdem gitti âlem kalıcı, biz gidiyoruz, vatan kalıcı! Ve demek gerekmez mi, vatan sağ olsun? Son sabah helalleşip cephede düşmana taarruza geçmeden önce demiştin ki bana; Git, bul anamı ve de ki; oğlun ölmedi, şehit oldu! Yetişemedim kardeşim, ölüyorum! Ölümün farklı bir tadı varmış, nurlu bir rengi? Bak; mektubunu okuyacağım sana, sen söylersin annene yetişemedi kardeşin! Kardeşim, sen Çanakkale de vurulup bir ışıklı yoldan Hakka yürüdüğünde sana söz vermiştim bu mektubu götürmeye fakat nasıl yapacağımı bilmiyordum. Sonra haber aldım bizi Kafkas Cephesine gönderdiklerini öğrendim. Üç yıldır sürekli savaşıyoruz. Öldürüyoruz, ölüyoruz. Kafkas İslam Ordusu, diyorlar adımıza! Mart-Ağustos 1918 tarihlerinde kuruldu. Harbiye Nazırı Enver Paşa nın emriyle ve tamamen Müslümanlardan oluşuyor. Kâğıt üstünde Ordu diyorlar, üç tümen hepsi. Yoğun çatışmalarla eridik. Bir sabah Ağrının eteklerinden harekete geçtik. Yürüyün dediler, yürüdük; ölün dediler, öldük. Azerbaycanlı ve Dağıstanlı gönüllülerinin katılımıyla toplam 20,000 civarında bir güce eriştik. Önce Gence ye girdik kardeşim. Gence den sonra Bakü ye ilerledik, 2 Nisan 1918 de Van ı işgalden kurtardık. 8 Haziran 1918 de Tebriz deydik. 15 Eylül 1918 de Bakü ye giriyoruz. Ve bak okuyorum mektubunu. 15 Eylül 1915 / ÇANAKKALE Anam; Gidiyordum, dur demedin! Biliyorum gitmek gerek bazen! Gözünden sakınırdın beni, öksürsem kan tükürürdün, gülsem güneş olurdun! Geçen Cuma namazında dedi ki molla; Peygamber (s.a.s.) mealen söyle buyurmaktadır: Her kim Allah (CC.) yolunda evinden çıkar da ölür ya da öldürülürse o kimse şehittir ve muhakkak onun için cennet vardır. 20