Sinemaya donmuş sinemacı

Transkript

1 Sinemaya donmuş sinemacı Yıl Selanik. Manchester'dan Selanik'e ilk dokuma tezgahlarını getiren kişi olan Refik Efendi'nin evinde bir telaş yaşanmaktadır. Telaşın sebebi göçtür. Osmanlı İmparatorluğu henüz kağıt üzerinde vardır ama sahip olduğu toprakları artık koruyacak güçte değildir. Osmanlı coğrafyasındaki farklı milliyetler bir bir ayaklanmaktadır. Balkanlarda da böyle bir ayaklanmanın sonunda kazan kaynamaktadır. Balkan Harbi geride kalalı çok olmamıştır. Savaşın sonunda buradaki milliyetler Osmanlı'dan kopmaya çalışmaktadır. Kozmopolit Selanik şehrinde de halkı göç telaşı sarmıştır. Çok uzun yıllardır Selanikli olan Refik Efendi de ailesiyle beraber bu göçün telaşını yaşamaktadır. Hazırlıklar yapılır, aile yola çıkar. Yıl İstanbul. İmparatorluğun başkenti İstanbul'da Osmanlı Devleti hazinesi ve idare yapısıyla daha fazla dayanabilecek bir halde değildir. Her taraftan değişik sesler gelmektedir. Osmanlı İmparatorluğu tam anlamıyla çöküşünü geciktirme çabası içindedir. Eşi Faize Hanım'dan olan altı erkek üçü kız toplam dokuz çocuğu ile birlikte Selanik'ten yola çıkan Refik Efendi de bir çok aile gibi yeni yaşayacakları yer olarak İstanbul'u seçer. Refik Efendi, çocukları ile beraber geldiği İstanbul'da eski işini sürdürecektir: "Ailemin en büyük özelliği, özellikle baba tarafımın mensucat işiyle uğraşan bir aile olmasıdır. Manchester'dan Selanik'e ilk dokuma tezgahlarını dedem Refik Efendi getirmiştir. Ailenin diğer kollarından Atabekler, Bezmenler, bütün bu kollar Türkiye'de mensucat sanayiinin kurulmasının öncüsü olmuş kişilerdir." Mutlu azınlık! Refik Efendi yeni yerleştiği İstanbul'a alışmış ve huzurlu bir hayat sürmeye başlamıştır. Ancak ailenin bu mutlu tablosu 1944'e kadar sürecektir: "Oldukça rahat bir çocukluk geçirdim. Dünyaya gözümü açtığım 1930'lu yılların yarılarında Türkiye o zaman en sakin zamanlarını geçiriyordu. Cumhuriyetin onuncu yılının ertesi... Cumhuriyetin artık oturduğu bir dönem. Ben kalabalık bir ailenin ferdiyim. Aile nispeten varlıklı da. Yazları dedemin Burgaz Adası'ndaki (Halit 1/5

2 Refiğ'in burada geçirdiği günler onda deniz ve kaptanlığa karşı merak ve tutkunun oluşmasına neden olacaktır) konağında toplanırdık. İkinci Dünya Savaşı yıllarına kadar çok huzurlu bir çocukluk... bütün ailenin bir arada olduğu, belli sıkıntıların olmadığı mutlu azınlıktandık yani." 1944 yılı Refiğ ailesi için dönüm noktasıdır. Bu tarihte Refik Refiğ (Soyadı Kanunu çıkınca Refik ismi yumuşatılarak Refiğ olur ve ailenin soyadı olarak kullanılır) vefat eder: "Dedemin vefatından sonra ailede miras tartışmaları başladı. Onun için bizim ailemizin benim açımdan mutlu günleri dedemin sağlığında, dedemin otoritesi altında geçen zamanlarıydı." Miras tartışmaları aileyi sarsar. Halit Refiğ'in babası Cemil Refik bu tartışmalar içinde nispeten geri planda kalır. Bu nedenle aile işlerinden ayrılıp kendi işini kurar, fakat baba mesleğinden başka bir alana yönelmez. Refik Efendi'nin çocuklarından en küçüğü olan Ata Refiğ, İstanbul Sanayi Odası'nda 1960'lı yıllarda ikinci başkanlık yaparken, Fahri Refiğ de Hürriyet'in iki numaralı kurucusu olarak tanınacaktır: "Amcam Fahri Refiğ, Sedat Simavi'nin en yakın arkadaşı idi." Bu yıllarda Selanik'ten göç eden bir aile daha vardır. Selanik'te asıl işi eczacılık olmasına rağmen, fotoğrafhanesi de olan Kemal Vamık, Refik Efendi gibi eşi Ayşe Hanım ve çocuklarıyla beraber İstanbul'un yolunu tutar. Kemal Vamık'ın üç çocuğundan biri olan İsmet Hanım evlilik çağına geldiğinde Refik Efendi'nin evine gelin gidecektir. 1933'te evlenen İsmet Hanım ve Cemil Refik'in işleri sebebiyle gittikleri İzmir'de bir çocukları dünyaya gelir: "Orada doğmuşum ama gözümü açtığım zaman kendimi İstanbul'da buldum. Nüfus kaydım da İstanbul'da. İzmir'i çok sonra askerlik döneminde Kore'ye gitmeden önce katılacağımız bir kamp dolayısıyla tanıdım. Aslında İzmirli sayılmam." Bir film izledi... Yukarıda bahsettiğim gibi kalabalık ve Halit Refiğ'in deyişiyle 'belli sıkıntıların olmadığı mutlu azınlıktan' sayılabilecek bir aile ortamında rahat bir çocukluk döneminin ardından 1940 yılında okullu olan Refiğ, ailesinin de kurucuları arasında bulunduğu Şişli Terakki'ye kaydolur. Burada kendisinden üst ve alt sınıflardan Şarık Tara, Bilge Karasu, diplomat Nazmi Akıman, okuldaki felsefe hocası İhsan Kongar'ın oğlu Emre ile beraber okuyan Halit Refiğ, lisenin son yıllarında sinemacı olma kararını kesinleştirmiştir. Ama ailesi onu Robert Kolej'in mühendislik kısmına girmeye zorlar: "Aile teşviki ile beraber mühendis olmaya zorlandım ama sinemacı olmaya kesin karar verdiğimde 18 yaşımı da geçtiğimden baba evinden çıkıp hayatımı kendi düşündüğüm gibi kurdum." Bunun sonucunda Refiğ, dört yıllık olan okulu ikinci yılında bırakır. Ondaki sinema merakı daha gördüğü ilk filmden itibaren başlamıştır: "Daha ilkokula gitmediğim zaman Nişantaşı'nda Tan Sineması diye bir semt sineması vardı. Annem orada bir Rus masal filmine götürdü beni. O beni çok etkiledi." Ama Refiğ'in sinemacı olmaya karar vermesi liseyi bitirmek üzere olduğu dönemde, nasıl bir meslek edineceği yönünde kafasında beliren soru işaretleriyle olur. İdeali uğruna bıraktığı okuldan sonra, BBC Radyosu'nun Türkçe Yayınlar 2/5

3 kısmında çalışan amcasının oğlu Mehmet Refiğ'in yardımı ile sinema eğitimi almak için İngiltere'ye gider. Ama hayal kırıklığına uğrar. İngiltere'de o tarihlerde ciddi bir sinema eğitimi yoktur. Refiğ, dönüp askere gitmeyi düşünür. Polatlı'daki Yedek Subay Topçu Okulu'nda vatani vazifesine başlar: "Kore Savaşı devam etmekteydi. Kore'ye gidecek birliklerde İngilizce bilen subaylara ihtiyaç vardı. Gönüllüleri seçiyorlardı. Daha önce İngiltere'ye gittiğim için Batıyı biliyordum. Uzakdoğu'yu merak ettiğim için ben de gönüllüler arasında idim." Halit Refiğ Kore'ye gittiğinde ateşkes ilan edilir: "Bir nevi tatil gibi oldu." Halit Refiğ'in hayatında Kore'de başlayan bu şans hiç eksik olmayacaktır. Adeta görünmeyen bir el sürekli onun yolunu açacaktır. Buradaki Amerikan mağazalarından sinema ile ilgili malzemeler temin eden Refiğ, Türkiye'ye dönüş yaptıktan sonra Ankara'da Amerikan yardım heyetinde tercüman olarak çalışmaya başlar: "Kore'deki şartlar bana simena malzemesi sağlama imkanı verdi. Döndükten sonra bu adam sinema ile ilgili epey bilgiye sahip. Buna yazı yazdıralım teklifi geldi. Sonra senin Ankara'da ne işin var seni İstanbul'a transfer edelim dediler. İstanbul'a geldim o tarihte sinemanın önde gelen bütün kişileri bana dostluk gösterdi." Refiğ, fotoğrafçı bir arkadaşının ondan İnönü'nün damadı gazeteci Metin Toker'e bahsetmesi ile Akis dergisine sinema yazıları yazmaya başlar. Yıl 1956'dır. Buradaki yazıları vesilesi ile İstanbul'daki Yeni Sabah'a transfer olur. Akşam gazetesi, yönetmenliğe başladığı 1960'da Refiğ için son gazetecilik durağı olacaktır. Bu yazılar sayesinde zamanın önde gelen sinemacıları olan Metin Erksan, Atıf Yılmaz, Lütfi Akad ve Memduh Ün'le dostluk kurar. 1957'de Akad ve Atıf Yılmaz'ın rejisör yardımcılığını yapmaya başlar. Memduh Ün'den asistanlık teklifi alır. 1958'de ise Alman'lar ona bir film için yönetmenlik teklif eder. Ama o Türk geleneklerine aykırı unsurlar içeren bu projeden son anda vazgeçer. Attila İlhan, edebiyatın içine nasıl paraşütle inmişse, Halit Refiğ de jet hızıyla sinemanın içine inmiştir: "Jet hızıyla geçtim ama geçmem gereken bütün aşamalarda da bulundum." 1960'ta ilk filmi Yasak Aşk'ı çeker. Halit Refiğ için 'görünmez el' yine devrededir: "27 Mayıs İhtilali'ne kadar Türkiye'de sinema üzerindeki baskı çok kuvvetli idi. Özellikle toplumsal gerçekçi filmler yapma imkanı yoktu. Benim beğendiğim tarz da toplumsal gerçekçi tarz idi. 27 Mayıs'tan sonra 1961 Anayasası düşünce ve ifade özgürlüğü alanında bir çok haklar sağladı. Görünmeyen bir el benim önümü açmış oldu." Yine bu dönemde Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel, Metin Erksan'ın Yılanların Öcü filmini himaye edince sansürde bir yumuşama olur. Böylece Refiğ, ailesinin mensup olduğu Rumeli kültürünü daha Avrupalı bir kültür sayma yerine sinema seyircisi olarak hedef kitle olan Anadolu insanının kültürüne hitap edecek içerikli filmleri konu eder çalışmalarına: "Türkiye'de mutlu azınlık denebilecek, çoğunluktan farklı yaşam tarzı olan ailem dolayısıyla bir ölçüde yabancısı olduğum Anadolu kültürünü mümkün olduğu kadar iyi tanımaya çalıştım. Sinema seyircisi de yardımcı oldu bana. Ben başından itibaren dünyaya film yapmayı hayal etmedim. İlk baştan itibaren kendi dilimle konuşan insanlarla nasıl daha iyi anlaşabilirim diye düşündüm." Refiğ'in sinemada kendisini tamamiyle ifade etmesi 1962 ve sonrasında olacaktır. Şehirdeki Yabancı, Şafak Bekçileri, 3/5

4 İstanbul'un Kızları, Gurbet Kuşları (1965'te Hindistan'da Altın Şehrin Fatihleri ismiyle gösterilen Gurbet Kuşları, sinemalarda oynadığı zamanlarda trafik kilitlenir, filme karaborsada bile bilet bulmak mümkün olmazdı. Ama filmin yönetmeni Refiğ'i Hindistan halkı, 1990'da Türk filmleri haftası düzenleninceye kadar tanımayacaktır) onun artık sinemada yer bulduğunun fazlasıyla kanıtıdır yılından itibaren Türk sineması tarihinde hiç bir zaman olmadığı şekilde dış pazarlar edinmeye başlar. Yunanistan, İran, İsrail, Arap ve demirperde ülkelerine giren Türk sineması, 1971'den itibaren renklenmeye başlamıştır. Artık sinema filmlerinin renkli çekilmesinin yanında gişe yapmış eski filmlerin de renkli versiyonları yapılır. Renklilik, beraberinde seyircinin toplumsal gerçekçi filmler yerine popüler filmleri tercih etmesini de getirir. Bu durum Halit Refiğ gibi toplumsal gerçekçi sinemacılar için düşündüklerini uygulama alanı bulamama demektir sonrası TRT için çektiği Yorgun Savaşçı ise uzun yıllar sürecek tartışmalara konu olur. Yorgun Savaşçı'nın başına 1960 öncesinde bile eşine rastlanmayan bir olay gelecektir. Film yakılır: "Filmin Atatürk düşmanı olması değil, asıl gerekçe benim TRT bürokrasisi ile olan takışmamdır." Sinemaya doymuş sinemacı Tv dizi ve filmleri de dahil 70 civarında projeye imza atan Halit Refik Refiğ için en rahat çalıştığı dönem ise son onbeş yıllık dönemidir: "Son 15 yıllık dönemim kendi düşündüklerimi en çok yapma imkanı bulduğum ve hatta belli bir ölçüde doygunluğa ulaştığım dönemdir. Artık bundan sonra film yapmasam da olur. Alıp başımı Sapanca'ya gitmek daha ilginç geliyor ama işte tam kopma imkanı yok şu anda." Özellikle Türker İnanoğlu'nun ona sağladığı imkanlarla sinemada düşündüğü projeleri büyük oranda gerçekleştiren Refiğ, onunla tanışmasını dönüm noktalarından biri saydığı Kemal Tahir'in Karılar Koğuşu ile İki Yabancı romanlarını sinemaya aktararak ve Köpekler Adası'nı çekerek sinemada yapmak istediklerini yapmıştır: "İlle de şu tasarıyı yapmak istiyorum dediğim hiç bir tasarı yok." Doğru olduğuna inandığı durumlarda sözünü budaktan esirgemeyen bir yapıya sahip olan Refiğ, bu yüzden ailesi ile de uzak düşer. 1961'de evlendiği Aydan Canbula'dan beş yıl sonra ayrılan, 1968'de ise Eva Abrahamson'la yaptığı ikinci evliliğini de yürütemeyen Halit Refiğ, 25 yıl önce de "Beni ev adamı haline getirdi. Beni adam etti" dediği musiki tarihi doçenti Gülper (Savaşçın) Hanım'la üçüncü evliliğini gerçekleştirir. Çocuğu bulunmayan, sağ ve sol partilerden teklif almasına rağmen, ilgisini muhafaza ederek siyasetin dışında kalmayı tercih eden Halit Refik Refiğ, sinemanın dışında hiç bir meslekte dikiş tutturamayacağını düşünmektedir: "Sinemacı olmasaydım belki işsiz kalırdım." Sağolasın Refiğ usta, sen işsiz kalmadın biz de filmsiz /5

5 Muhabir: Cemal A. Kaly oncu 5/5