RATTUS NORVEGICUS (BERKENHOUT, 1769) 'UN LABORATUVARDA BESLENME DAVRANI I NUTRITIONAL BEHAVIOR OF RATTUS NORVEGICUS (BERKENHOUT, 1769) AT LABORATORY

Transkript

1 RATTUS NORVEGICUS (BERKENHOUT, 1769) 'UN LABORATUVARDA BESLENME DAVRANI I Ahmet Selçuk ÖZEN*, Ahmet Ali YILMAZ *Dumlup nar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bolümü, 43270, Kütahya, aselcuk@dumlupinar.edu.tr Geli Tarihi: Kabul Tarihi: ÖZET Bu ara t rma, Ekim 2011 ila May s 2012 tarihleri aras nda 218 gün boyunca laboratuar da gözlenen be erkek ve be di i, toplam 10 adet Rattus norvegicus (Norveç s çan ) örne ine dayanmaktad r. Örneklerin hepsi Kütahya ili ehir merkezindeki meskun lokaliteler de yakalanm t r. Bu türe ait laboratuar da beslenme davran kaydedilmi tir. Bu amaçla, 86 adet besin çe idi denenmi tir. Bunlardan 74 besin çe idini tercih ederken, 12 besin çe idini ise tercih etmemi tir. Anahtar Kelimeler: Besin, Beslenme, Davran, Habitat, Norveç s çan, Rattus norvegicus. NUTRITIONAL BEHAVIOR OF RATTUS NORVEGICUS (BERKENHOUT, 1769) AT LABORATORY ABSTRACT This research base on five male and five female, so totally ten Rattus norvegicus (Norway rat) samples, which were observed in laboratory between October 2011 and May 2012 through 218 days. All samples were captured in inhabited localities at the town center of Kütahya. Nutritional behavior characteristics at laboratory were recorded for this species. For this purpose, 86 types of food have been tried. 74 types of food have been eaten, 12 types of food haven't been eaten. Keywords: Food, Nutrition, Behavior, Habitat, Norway rat, Rattus norvegicus. 1. G R Türkiye' de Muridae (Eski Dünya Fare ve S çangiller) familyas n n Rattus cinsine ait, Rattus rattus ve Rattus norvegicus olmak üzere iki tür yay l göstermektedir. Rattus rattus' a, Çat s çan, Ev s çan, Siyah s çan, Gemi s çan ; Rattus norvegicus' a ise Norveç s çan, Göçmen s çan, Kahverengi s çan, La m s çan, Adi s çan ve Keme gibi yerel isimler verilmektedir. Her iki tür de Trakya' da ve Anadolu' da yay l göstermektedir [1, 2] Tutkun, her iki s çan türüne kar ultrasonik dalga yay nlayan Rat Patrol aletinin uzakla t r c etkisinin olmad n belirtmektedir [3]. Tunçdemir, Karadeniz Bölgesindeki zararl kemirici türlerinin içerisinde Rattus norvegicus' un da bulundu unu kaydetmektedir [4]. Güler ve Çobano lu, vektör, kemirici ve ba bo hayvanlar n kontrolünde R. norvegicus' la mücadele metodunu kaydetmektedir [5]. Yi it ve arkada lar, Türkiye' deki Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769) ve Rattus rattus (Linnaeus, 1758)' un taksonomi ve karyolojisi; Verimli ve arkada lar, Bat Türkiye Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769)' 7

2 unun nonspesifik esteraz özellikleri; Yi it ve arkada lar ise her iki s çan türünün kan serum proteinleri üzerine ara t rmalar kaydetmi lerdir [6, 7, 8]. Galef, Rattus norvegicus' un yiyecek için suya dal davran nda sosyal ö renmenin olas durumlar n n analizi ve besinlerle ilgili sosyal ö renme üzerine güncel ara t rmalara tarihsel bak aç s hakk nda çal malar kaydetmi tir [9,10]. Whishaw, Rattus norvegicus' un yabani populasyonu üzerinde yapt ara t rmalarda, tür içi sald r lar ile türün bireylerinin yiyecek ta nmas n engelledi ini ifade etmektedir [11]. McGuire ve arkada lar, canl yakalama esas na dayanarak Rattus norvegicus' un k rsal populasyonunun genel ekolojisi hakk nda bir çal ma yapm t r [12]. Kerbiriou ve ark., la m s çan (Rattus norvegicus)' n n kökünün kaz nmas n n Trielen adas ndaki kara ku lar faunas üzerindeki etkilerini ortaya koymu tur [13]. Kimura ve ark., Rattus norvegicus' da do um öncesi ve sonras ön ve ard extremitelerde parmak yast kç klar ile avuç içi deri k vr mlar n n geli imini [14], Hölscher ve arkada lar da sanal ortamlarda Rattus norvegicus' un ö renme davran ile ilgili bir çal ma kaydetmi tir [15]. Ettema, bu tür ile Notomys alexis türündeki bald r kas n n uzama gücü ve esnekli ini kar la t rm t r [16]. May ve ark., Rattus norvegicus' un yavrular ile biyorobotlar n davran özelliklerinin benzerli i üzerinde bir ara t rma yapm t r [17]. Özen ve ark., Anadolu sincab (Sciurus anomalus) ile Tarla faresi (Microtus guentheri)' nin laboratuvardaki beslenme biyolojisi üzerine çal malar kaydetmi lerdir [18, 19]. Norveç s çan (Rattus norvegicus) k uykusuna yatmaz. Ya am alanlar insan yerle im yerlerinin içerisine kadar geni lemi tir. Bu sebeple ev, ambar ve depolarda bulunan her türlü tar msal üründe ve özellikle kabuklu ve kabuksuz f nd k, f st k ve m s r tohumlar na vermi oldu u zarar ile pek çok bölgede zararl olarak nitelendirilen yaban hayvan d r. Tohum ve meyvelerle beslenmesinden ve bunlar yuvas na ta mas ndan dolay baz bitki türlerinin co rafik yay l nda önem ta rlar. Türkiye' de Rattus norvegicus' un beslenme davran ve di er davran motifleri tam olarak incelenip ortaya konulmam t r. Bu türün laboratuvarda beslenme davran na ait Türkiye' de yap lm bir çal ma mevcut de ildir. Ekosistemdeki hassas dengede önemli rolü olan bu türün beslenme davran na ait motiflerinin bilinmesi, insan ve hayvan ili kisi bak m ndan büyük önem ta maktad r. Bu tür ile yap lacak mücadelenin boyutlar n n belirlenmesinde beslenme davran n n bilinmesi önem ta maktad r. Bu ara t rman n esas amac, Türkiye' de geni bir yay l alan na sahip ve bol birey say s yla temsil edilen Rattus norvegicus' un laboratuvar artlar ndaki beslenme davran ile do al ya am nda baz habitat özelliklerini incelemek ve biyolojisi hakk ndaki bilgi noksanl n gidermektir. 1.2 Muridae Familyas n n Cinsleri çin Anahtar (D karakterlere göre) [20] 1-Vücut büyük, ardayak 30 mm' den fazla...rattus - Vücut daha küçük, ardayak 30 mm' den daha küçük S rt n arka k sm yass la m...acomys - Kürk dikensiz A rl k 10 gr' n alt nda, kulak k sa ve 10 mm' nin alt nda...micromys - A rl k 10 gr' n üstünde, kulak 10 mm' nin üstünde Ardayak k sa, bedenin %20' sinin alt nda s rt taraf nda çizgi bulunmaz...mus - Ya s rt çizgili yada ardayak bedenin %25' inden fazla...apodemus 8

3 1.3 Rattus Türleri çin Anahtar (D Karakterlere Göre) [20] - Kuyruk erginlerde bedene nazaran daha uzun, ardaya n üst taraf koyu gri-kahverengi, gö üs bölgesinde 2 çift meme bulunur...rattus rattus - Kuyruk erginlerde bedene nazaran daha k sa, ardaya n üst k sm aç k gri-kahverengi tonda, gö üste genellikle 3 çift meme bulunur...rattus norvegicus 2. MATERYAL VE METOT Ara t rma Ekim 2011 ve May s 2012 tarihleri aras nda 10 birey üzerinde yap lm t r. Örneklerden üçü Dumlup nar Üniversitesi (DPÜ) Merkez Kampüsün de, üçü Bahçelievler Mahallesinde, ikisi Saray Mahallesinde, biri Atatürk Bulvar nda, biri ise Fatih Mahallesinde yakalanm t r. Bu amaçla 47 x 23 x 21 cm ölçülerinde ah aptan yap lm özel canl yakalama kapanlar kullan lm t r ( ekil 2.1). ekil 2.1 Rattus norvegicus örneklerini yakalamada kullan lan kapan 9

4 Kapanlar n içerisine ekmek, kavrulmu f st kla birlikte çi nenmi ekmek ve üzerine ezilmi ha ha tohumlar sürülen ekmek parçalar b rak lm t r. Kapanlar, ertesi gün gün a ar rken toplanm t r. Yakalanan bireyler 25 m 2 'lik karanl k ve oda s cakl ndaki laboratuvar içerisinde 100 x 50 x 30 cm ölçülerinde kenarlar ah aptan yap lm çevresi gözenekli çelik tel ile kaplanm kafese b rak lm lard r ( ekil 2.2, 2.3). ekil 2.2 Rattus norvegicus ' un beslendi i bir kafes ekil 2.3 Kafesteki Rattus norvegicus örnekleri 10

5 Kafes içerisine hayvanlar n saklan p korunmalar için bir miktar yün b rak lm t r. Hayvanlar n su ihtiyaçlar n kar lamak için plastik kaplar içerisinde sürekli olarak su bulundurulmu tur. Ara t rman n yap ld sonbahar, k ve ilkbahar mevsimi boyunca elde edilen taze meyve ve sebzelerin yan s ra baz kuru meyve ve tohumlar da hayvan n beslenme davran n tespit etmek amac yla diyetini olu turmu tur. Besin çe itleri en fazla 10 gün süreyle diyette bulundurulmu, bu sürenin sonunda tüketilmediyse diyetten kald r lm t r. Tür te hisi konu ile ilgili literatürden yap lm t r [2, 20]. 3. BULGULAR Hayvanlar, ara t rma süresince k mevsimi de dahil, sürekli hareket halinde olmu ve beslenme faaliyetlerini gece ve gündüz sürdürmü lerdir. Bireylerden alt s ara t rma esnas nda farkl tarihlerde ölmü tür. Aç olduklar nda verilen yiyecekleri kafes içerisindeki yuvalar ndan hemen ç karak yedikleri gözlenmi tir. Tutsakl k artlar na 10 gün sonra al abilmektedirler. Onuncu günde ölümlerin oldu u tespit edilmi tir. Rattus norvegicus' un laboratuvar ortam ndaki davran lar nda kannibalizm görülmü tür. Bir s çan n öldürülerek iç organlar n n yendi i tespit edilmi tir ( ekil 3.1). ekil 3.1 R. norvegicus' da görülen kannibalizm davran Rattus norvegicus örnekleri, de i ik iddette ani sesler ç kar ld nda ve tehdit anlar nda, ya yünden yapt klar yuva içerisine saklanmakta ya da kafesin bir kö esine kaçarak kümelenmekte ve hareketsiz kalmaktad rlar. Kafeste içerisinde kemirme ihtiyaçlar n kar lamak için, kafese b rak lan plastik su kab n kemirdikleri tespit edilmi tir. 19 Nisan 2012 tarihinde s çanlardan birinin kuyru unun yaraland ve kuyru un kafesteki yün parçalar na yap arak s çan n hareketini engelledi i gözlemlenmi tir. Bu olaydan sonra kafesteki yün parçalar azalt lm ve kalan az miktardaki yünü bo plastik su kab na doldurarak yuva yapma davran sergiledikleri gözlemlenmi tir ( ekil 3.2). 11

6 ekil 3.2 R. norvegicus' da görülen yuva yapma davran Hayvanlar kuyruklar ndan ba a a tutulduklar nda, manevralar yaparak el üzerine ç kmaktad rlar. Ayr ca, s rma davran göstermedikleri tespit edilmi tir. Hayvanlar n, d k lar n ve idrarlar n kafes içerisinde her bölgeye yapt klar gözlemlenmi tir. Ayr ca, z plama kabiliyetlerinin oldukça fazla oldu u saptanm t r. Tüketmi oldu u besin türlerinden, tercih derecesi "yüksek" olanlar her gün veya gün a r yemi ler ve çabucak tüketme davran göstermi lerdir. Tercih derecesi "orta veya az" olan besin türlerini birkaç gün arayla tüketmi, "tercih etmedi i" besinler ise 10 gün süreyle bekletilmi ve tüketmedikleri varsay larak bu sürenin sonunda diyetten ç kar lm t r. Tercih derecesi yüksek ve orta derece olan besin türlerini, kafes içerisinde yün parçalar ndan yapm olduklar yuvan n içine ta m lard r. 3.1 Tercih Derecesi Yüksek Olan Besinler Kabu undan ar nd r lm nar (Punica granatum), portakal (Citrus sinensis), greyfurt (Citrus paradisi), mandalina (Citrus reticulata) meyvelerini oldukça severek tüketmi lerdir. Ancak portakal ve greyfurt birlikte verildi inde portakal daha çok tercih ettikleri gözlemlenmi tir ( ekil 3.3). 12

7 ekil 3.3 R. norvegicus' un yedi i portakal Elma (Malus domestica) ve erik (Prunus sp.)' in taze ve kurutulmu meyvesi ile tohumlar n da severek tüketmektedirler ( ekil 3.4). Üç yeti kin s çan n büyük bir elmay belli bir yerinden ba layarak yiyip, bir günde bitirebildi i tespit edilmi tir. ekil 3.4 R. norvegicus' un yedi i elma ve erik tohumu Kavun (Cucumis melo)' un kabu unu açarak içini ve tohumlar n, karpuz (Citrullus lanatus)' un içini, tropik pepino (Solanum muricatum)' un iç k sm n yemi lerdir. Ayva (Cydonia oblonga), armut (Pyrus sp.) ve mu mula (Mespilus germanica) da tercih edilmi tir. Trabzon hurmas (Diospyros kaki)' n n meyve ve çekirdeklerini, kivi (Actinidia deliciosa)' nin kabu unu açarak içini, yenidünya (Eriobotrya japonica) meyvesi ve tohumlar n severek yemi lerdir. eftali (Prunus persica) meyvesi, domates (Licopersicum esculantum) meyvesi, çilek (Fragaria sp.) meyvesi, üzüm (Vitis vinifera) taze meyvesi ve kara dut (Morus nigra) meyvesini tüketmi lerdir. Taze ve kurutulmu kay s (Prunus armeniaca)' n n do al ürünlerini, kimyasal yolla i lenmi kuru meyvelerinden daha çok tercih edilmi tir. Bezelye (Pisum sativum) ve bakla (Vicia faba)' y kabuklar ndan ay rarak tüketmi lerdir ( ekil 3.5). 13

8 ekil 3.5 R. norvegicus' un yedi i bezelye Kabak (Cucurbita pepo) meyve ve tohumlar n, salatal k (Cucumis sativus) meyvesi ve patl can (Solanum melongena) meyvesini de kabuklar n az tercih ederek tüketmi lerdir ( ekil 3.6). ekil 3.6 R. norvegicus' un yedi i salatal k meyvesi Havuç (Daucus carota), yer elmas (Helianthus tuberosus) ve patates (Solanum tuberosum)' i, f nd k (Corylus avellana) ve yer f st (Arachis hypogaea)' n yemi lerdir. Ancak ya l bireylerin f nd k ve antep f st kabu unu aç p yiyemedikleri, tuzlu yer f st n ise yemedikleri tespit edilmi tir ( ekil 3.7). 14

9 ekil 3.7 R. norvegicus' un yedi i ve yiyemeyip sadece kabu unu kemirdi i f nd k tohumlar Antep f st (Pistacia vera), ceviz (Juglans sp.) ve badem (Prunus dulcis)' in kabuksuz kuru tohumlar ile taze bademin meyve ve tohumlar n da yedikleri saptanm t r ( ekil 3.8). ekil 3.8 R. norvegicus' un yedi i badem meyvesi Tereya l ve çekilmi ha ha tohumu sürülmü bu day ekme inin yan nda kuru makarna, kek ve bisküvi, suda ha lanm ve kabu undan ar nd r lm tavuk yumurtas, biber (Capsicum sp.)' in tur usu, kesme eker, ve m s r ununa bulan p ya da k zart lm hamsi (Engraulis encrasicolus) etini de severek tüketmi lerdir. nek sütünden yap lm peynir ve süzme yo urt da tükettikleri tespit edilmi tir. 15

10 3.2 Tercih Derecesi Orta veya Az Olan Besinler Salamura siyah zeytin (Olea europaea) ve ye il zeytin (Olea sp.)' in meyveleri, keçiboynuzu (Ceratonia siliqua)' nun kuru meyvesi, i de (Elaeagnus sp.)' nin kuru meyvesi ve çekirde i, hurma (Phoenix dactylifera)' n n kuru meyvesi ve çekirde i, üzüm (Vitis vinifera)' ün kurutulmu meyvesi, kabu undan ar nd r lm limon (Citrus limon) meyvesi, incir (Ficus carica)' in kurutulmu meyvesi, biber (Capsicum sp.)' in taze meyveleri ve muz (Musa paradisiaca) meyvesini orta veya az derecede diyetlerinde tercih etmektedirler. Kay s (Prunus armeniaca)' n n kimyasal i lem uygulanarak kurutulan meyvesini, do al kurutulmu haline göre daha az tercih ettikleri gözlemlenmi tir. Nohut (Cicer arietinum)' un kuru ve ha lanm tohumlar, mercimek (Lens culinaris)' in kuru ve su ile i irilmi tohumlar, fasulye (Phaseolus vulgaris)' nin taze meyve ve tohumlar, arpa (Hordeum vulgare), pirinç (Oryza sp.), bu day (Triticum sp.), susam (Sesamum indicum) tohumlar ve m s r (Zea mays)' n kuru ve su ile i irilmi tohumunu da az tercih etti i, hemen bitirmeyip az az yedikleri saptanm t r. Ayr ca koçan halindeki m s rdan tohumlar n ay r p tükettikleri gözlenmi tir. Lahana (Brassica oleracea)' n n çiçe i, marul (Lactuca sativa)' un yapraklar, spanak (Spinacia oleracea)' n taze yapraklar, turp (Raphanus sativus) ve algam (Brassica napus)' n yumrular, gelincik (Papaver rhoeas) bitkisinin çiçekleri, karahindiba (Taraxacum officinale) bitkisinin çiçekleri ve so an (Allium cepa) yumrular n da az tükettikleri tespit edilmi tir. Ancak, sevdikleri besinlerin yoklu unda so an severek tükettikleri gözlemlenmi tir. Pelit (Quercus sp.) ve kestane (Castanea sativa)' nin tohumlar n, kabuklar n açarak tüketebildikleri tespit edilmi tir ( ekil 3.9). ekil 3.9 R. norvegicus' un yedi i pelit tohumu S r etinden yap lm sucuk, kavrulmu ci er ve çi s r etini de orta veya az derecede tercih ettikleri, hemen bitirmeyip az az yedikleri saptanm t r. 16

11 3.3 Tercih Etmedi i Besinler Kabuklu limon (Citrus limon), portakal (Citrus sinensis), greyfurt (Citrus paradisi), mandalina (Citrus reticulata) ve nar (Punica granatum) meyvelerinin kabu unu çok az kemirip b rakt klar ve tüketmedikleri tespit edilmi tir. Brokoli (Brassica oleracea italica) çiçe i, sar msak (Allium sativum) yumrusu, p rasa (Allium ampeloprasum) gövde ve yapra n ve kurutulmu kabuklu badem (Prunus dulcis) tohumlar n diyetlerinde tercih etmedikleri saptanm t r. Kabuklu çi tavuk yumurtas, ceviz (Juglans sp.) ve at kestanesi (Aesculus sp.)' nin kabuklar n açamad klar için tüketememi lerdir. Ayr ca ya l bireylerin f nd k (Corylus avellana) ve antep f st (Pistacia vera) kabuklu tohumlar n n d kabuklar n açamad klar için bu besinler ile beslenemedikleri gözlemlenmi tir. 3.4 Habitat Özellikleri ve Kay t Yerleri Örneklerin hepsi meskun mahal içerisinden yakalanm t r. 1 birey Fatih Mahallesi, 1 birey Atatürk Bulvar, 3 birey (1, 2 ) Dumlup nar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, 3 birey (2, 1 ) Bahçelievler Mahallesi, 2 birey (1, 1 ) ise Saray Mahallesi Kahve Sokakta yakalanm t r. Bireyler, yerle im sitesinin bahçesinde bina ile irtibat kesilmi yeralt na tesis edilen at k su borusunda, ehir merkezinde kanalizasyon ebekesine ba lanan logar kapa n n çevresinde, binalardaki genel tuvaletlerin havaland rma alanlar n n zemininde, bahçesi bulunan evlerin kömür ve odun gibi yakacak materyallerinin depoland depolar içerisinde yakalanm lard r ( ekil 3.10). ekil 3.10 R. norvegicus örneklerinin yakaland habitatlar: bodrum katlar (A ve B) ve apartman bo lu u (C) 17

12 4. TARTI MA VE SONUÇLAR Türkiye' de Muridae familyas ndan Rattus cinsine ba l türler daha çok gececi, h zl hareket edebilme ve insandan uzak durma özelliklerinden dolay beslenme ve di er davran ekilleri bugüne kadar incelenmemi tir. Rattus cinsi türlerinin Türkiye populasyonunun davran kal plar hakk nda bilgiler çok s n rl d r. Rattus norvegicus' un beslenme rejiminde yer alan 74 adet besin çe idi göz önüne al nd nda, polifaj bir özellik ta d ortaya konmu tur. Bu durum onun ekosistemdeki rolü bak m ndan önem ta maktad r. Örne e ve gözleme dayal olarak Rattus norvegicus' un beslenme rejimi hakk ndaki bilgiler ilk kez bu çal mada kaydedilmi tir. Bu bilgiler, hayvan n do al ya am alan nda beslendi i besin türleri ve beslenme davran hakk nda önemli ipuçlar n vermesi bak m ndan önem ta maktad r. R. norvegicus' un narenciye türlerinin ve nar n kabuklu olan meyveleri ile beslenemedi i tespit edilmi tir. Bunun yan s ra ceviz ve badem gibi bitkilerin kurutulmu kabuklu tohumlar yenmemi tir. Ya l oldu u tahmin edilen bireylerin de kabuklu f nd k ve tuzlu yer f st n da yemedikleri tespit edilmi tir. Ayr ca brokoli, sar msak, at kestanesi, kültür mantar ve p rasay da diyetinde tercih etmedi i saptanm t r. Bu sebeple, Norveç s çan n n bu çe it besinler için zararl oldu u söylenemez. Di er taraftan, hayvansal ürünleri çok zorda kalmad kça tercih etmeyip, genellikle bitkisel kaynakl besinlerle beslendikleri ortaya ç km t r. Devaml uzama özelli i gösteren di lerinin büyümesini engellemek amac yla, ah ap ve plastik malzemeler, elektrik kablolar vb. materyalleri kemirerek büyük zararlara yol açabilirler. Her kemirici türünde oldu u gibi R. norvegicus' unda özel olarak beslendi i besin çe itlerini bilmek, bu besinlerle nas l beslendi inin türe özgü davran kal plar n ç karmak, besin zararl lar n n kimliklerinin tespit edilmesine imkan tan r. Bu da, insan n zaman, para ve sa l k konusundaki olas kay plar n en aza indirger ve ülke ekonomisine de katk sa lar. S cakl n art gibi istisnai bir durum haricinde, ara t rma süresince hayvanlar n sa l k durumlar nda herhangi bir olumsuzluk gözlenmemi tir. Bireylerin sa l k durumlar n n iyi olmas için, kafeste bulunan yuva yapmak için kulland klar yün parçalar 10 günde bir de i tirilmi tir. Kafes taban nda biriken d k, idrar ve besin art klar n n ise en az haftada 1 temizlenmesi önem ta maktad r. Tutsak hayvan n psikoterapisi için haftada bir kez do al ortam na ç kar lmas ve su içerisinde yüzdürülmesi uygun olacakt r. Yaban hayvanlar insan n da içinde bulundu u do an n indikatörüdür. Do adan bir türün yok olmas demek, insan n biyolojik verimlili inden bir de erin kayb demektir. Bu sebeple, pek çok türün beslenme rejimine giren bu kemirici türünün de insan bask s ndan uzak tutulmas, yine insan n kendi faydas na olacakt r. 18

13 KAYNAKÇA [1] N. Yi it, M. Sözen, E. Çolak, A. Karata, "Rodents of Türkiye (Türkiye kemiricileri)", Ali Demirsoy, Ankara, (2006). [2] C. Kurtonur,. Albayrak, E. K vanç, H. Kefelio lu, B. Özkan, "Türkiye Omurgal lar Tür Listesi", A. Kence, C. Bilgin, Ankara, (1996). [3] E. Tutkun, "Ambar, Depo ve Silolarda Tar m Ürünlerine Zarar Veren Ev S çan (Rattus rattus L.) ve Göçmen S çan (Rattus norvegicus Berkenhout)' a Kar Ultrasonik Dalga Yay nlayan Rat Patrol Aletinin Kaç r c Etkisi Üzerinde ncelemeler", Bitki Koruma Bülteni, Cilt 21 (No 1), (Mart 1981). [4] Ü. Tunçdemir, "Karadeniz Bölgesindeki Zararl Kemirici Türlerinin, Yay l Alanlar n n ve Zarar Yapt Bitkilerin Tespiti Üzerinde Ara t rmalar", Bitki Koruma Bülteni, Cilt 27 (No 1-2), (Mart-Haziran 1987). [5] Ç. Güler, Z. Çobano lu, "Vektör, Kemirici ve Ba bo Hayvanlar n Kontrolü", Çevre Sa l Temel Kaynak Dizisi, No 31, (1994). [6] N. Yi it, E. Çolak, M. Sözen,. Özkurt, "The Taxonomy and Karyology of Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769) and Rattus rattus (Linnaeus, 1758) (Rodentia: Muridae) in Turkey", Tr. J. of Zoology, 22(1998), , Tübitak, (1998). [7] R. Verimli, N. Yi it, E. Çolak, M. Sözen, "Nonspecific Esterase Patterns of Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769) in Western Turkey", Tr. J. Biol., 24(2000), , Tübitak, (2000). [8] N. Yi it, R. Verimli, E. Çolak, M. Sözen,. Özkurt, "Blood-serum Proteins of Rattus rattus and Rattus norvegicus (Mammalia: Rodentia) in Turkey", Tr. J. of Biology, 25: 83-88, (2001). [9] B. G. Galef Jr., "Diving for Food: Analysis of a Possible Case of Social Learning in Wild Rats (Rattus norvegicus)", J. Of Comparative and Physiological Psychology, vol. 94, no. 3, , (1980). [10] B. G. Galef Jr., "A Historical Perspective on Recent Studies of Social Learning About Foods by Norway Rats", Canadien J. Of Psychology, 44(3), , (1990). [11] IQ. Whishaw and G. E. Whishaw, "Conspecific Aggression Influences Food Carrying: Studies on a Wild Population of Rattus norvegicus", Aggressive Behavior, vol. 22, pages 47-66, (1996). [12] B. McGuire, T. Pizzuto, W. E. Bemis and L. L. Getz, "General Ecology of a Rural Population of Norway Rats (Rattus norvegicus) Based on Intensive Live Trapping", Am. Midl. Nat., 155: , (2006). [13] C. Kerbiriou, M. Pascal, L. Le Viol, J. Garoche, "Conséquences Sur L'avifaune Terrestre de L'île de Trielen (Réserve Naturelle D'irose, Bretagne) De L'éradication du Rat Surmulot (Rattus norvegicus)", Rev. Écol. (Terre Vie), vol. 59, (2004). [14] S. Kimura, B. A. Schaumann, K. Shiota, "Fetal and Postnatal Development of Palmar, Plantar, and Digital Pads, and Flexion Creases of the Rat (Rattus norvegicus)", Journal of Morphology, 228: , (1996). [15] C. Hölscher, A. Schnee, H. Dahmen, L. Setia, H. A. Mallot, "Rats are Able To Navigate in Virtual Environments", The J. Of Experimental Biology, 208, , (2005). 19

14 [16] G. J. C. Ettema, "Elastic and Length-Force Characteristics of the Gastrocnemius of the Hopping Mouse (Notomys alexis) and the Rat (Rattus norvegicus)", The J. of Exp. Bio., 199, , (1996). [17] C. J. May, J. C. Schank, S. Joshi, J. Tran, R. J. Taylor and I. Scott, "Rat Pups and Random Robots Generate Similar Self-Organized and Intentional Behavior", Wiley Periodicals Inc., vol. 12, no. 1, DOI /cplx.21049, (2006). [18] A. S. Özen, T. Ta tan, S. Koçyi it, "Anadolu Sincab (Sciurus anomalus)' n n Laboratuardaki Beslenme Biyolojisi Üzerine Bir Ara t rma", DPÜ Fen Bilimleri Enst. Dergisi, say : 25, s, (2011). [19] A. S. Özen, B. Karabulut, S. Koçyi it, "Tarla Faresi (Microtus guentheri)' nin Laboratuvarda Beslenme Biyolojisi ve Baz Habitat Özellikleri", DPÜ Fen Bilimleri Enst. Dergisi, say : 26, 7-16 s, (2011).00 [20] Niethammer, J. und Krapp, F., Handbuch der Säugetiere Europas, I. Wiesbaden, (1978). 20