THE FEEDING BIOLOGY OF FIELD MOUSE ( MICROTUS GUENTHERI) IN LABORATORY AND THE SOME HABITAT FEATURES

Transkript

1 TARLA FARES (MICROTUS GUENTHERI) N N LABORATUVARDA BESLENME B YOLOJ S VE BAZI HAB TAT ÖZELL KLER Ahmet Selçuk ÖZEN *, Betül KARABULUT, Sevgi KOÇY T * Dumlup nar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü MerkezYerle kesi, Kütahya, aselçuk@ dumlupinar.edu.tr Geli Tarihi: Kabul Tarihi: ÖZET Bu ara t rma 2010 y l Ocak-May s aylar aras nda 151 gün boyunca laboratuvarda gözlenen bir erkek, bir di i ve 4 adet yavru Microtus guentheri (Tarla faresi) örne ine dayanmaktad r. Bu türe ait laboratuvarda beslenme biyolojisi ile baz habitat özellikleri kaydedilmi tir. Bu amaçla, 56 adet besin çe idi denenmi olup, bunlardan 52 adet besin çe idini yemi, 4 adet besin çe idini ise yememi tir. Habitat özelliklerini yans tan iki lokalitedeki yuva delikleri ve konumlanmas na ait baz ölçüler ile ekil ve foto raflar bu çal mada sunulmu tur. Anahtar Kelimeler: Besin, Beslenme, Davran, Habitat, Microtus guentheri, Tarla faresi. THE FEEDING BIOLOGY OF FIELD MOUSE ( MICROTUS GUENTHERI) IN LABORATORY AND THE SOME HABITAT FEATURES ABSTRACT This study is based on examples of a male, a female and four pieces cubs Microtus guentheri (Field mouse) observed in the laboratory for 151 days between January-May The feeding biology in laboratory and some habitat features of this species were recorded. For this purpose, 56 types of food has been tested and they ate 52 types and didn t eat 4 types of them. The nest holes that reflect habitat feature in two localities and some measure of positioning, figures and photographs are presented in this study. Keywords: Food, Nutrition, Behavior, Habitat, Microtus guentheri, Field mouse. 1. G R Rodentia tak m na ait Muridae (Eski Dünya Fare ve S çangilleri) familyas n n Microtus cinsine ait 12 türün yay l gösterdi i kaydedilmi tir [1]. Özen ve Korkmaz, Microtus guentheri nin Kütahya da yay l gösterdi ini kaydetmi tir [2]. K vanç, bu türün bakulum örneklerinin biyometrik analizini yapm t r [3]. Tunçdemir, Microtus guentheri nin Kastamonu, Sinop, Erzurum, Kars, Tokat, Gümü hane illerinde yay l gösterdi ini ifade etmi tir [4]. Kefelio lu, zmir, Antalya, Kahramanmara, Gaziantep ve Trabzon da, Yüzba ve Benli de Antalya da yay l gösterdi ini kaydetmi lerdir [5,6]. Çolak ve ark., Microtus guentheri nin ekolojisi ve biyolojisi hakk nda, Sözen ve ark., ise bu türün ya varyasyonlar hakk nda çal malar yapm t r [7,8]. Yi it ve Çolak, bu türün Hatay ve Gaziantep te yay l gösterdi ini kaydetmi tir [9]. Seçkin ve Co kun, Diyarbak r yöresinde Orman bayku u (Asio otus) nun peletlerinde Microtus guentheri nin vücut parçalar na rastland n belirtmektedir [10]. Yavuz ve Albayrak, Antalya da yeni alt adet lokalitede bu türün yay l gösterdi ini ve 7

2 habitat tercihleriyle yuva anotomisi hakk nda bilgiler kaydetmi tir [11,12]. Suata-Alparslan, fosil kay tlar na dayanarak Microtus guentheri nin Sivas ta yay l gösterdi ini belirtmektedir [13]. Tarla faresi (M. guentheri) k uykusuna yatmaz. Günümüzde ya am alanlar, insan yerle im yerlerine kadar yay lm t r. Baz bölgelerde f nd k ve baz meyve türlerine zarar veren ba ka kemirici türleriyle kar t r lan bir tür olmas bak m ndan da önem ta maktad r. Meyve ve tohumlarla beslenmesinden dolay baz bitki türlerinin fitoco rafik yay l nda önem ta rlar. Türkiye de M. guentheri nin beslenme ve di er davran motifleri tam olarak incelenip ortaya konulamam t r. M. guentheri nin beslenme davran na ait Türkiye de yap lm herhangi bir çal ma mevcut de ildir. Ekolojik dengede önemli rolü olan bu türün, beslenme davran na ait motiflerinin ve baz habitat özelliklerinin de bilinmesi, insan ve hayvan ili kisi bak m ndan büyük önem ta maktad r. Ayr ca M. guentheri nin nesli tehlike alt na girdi i olas bir zamanda, koruma önlemlerinin al nmas için öncelikle beslenme davran n n bilinmesi önem ta maktad r. Bu ara t rman n esas amac, Türkiye de geni bir yay l gösteren M. guentheri nin laboratuvar artlar nda beslenme davran ile arazide baz habitat özelliklerini incelemek ve bu konudaki var olan bilgi bo luklar doldurmaya katk sa lamakt r. Ayr ca, ileride bu konuda yap labilecek geni çapl ara t rmalara ise basamak olu turmakt r. 2. MATERYAL VE METOT Ara t rma 10 Ocak May s 2010 tarihleri aras nda bir erkek, bir di i ile bunlardan üreyen dört yavru olmak üzere 6 adet birey üzerinde yap lm t r. Örnekler DPÜ Merkez Yerle kesi (Kütahya) içersinde elde edilmi tir. Bu amaçla 10x10x30 cm ölçülerinde taban ah ap çevresi çelik telle örtülmü canl yakalama kapanlar kullan lm t r ( ekil 1). Kapanlar, yerle ke içerisinde türün habitatlar olabilecek lokalitelere b rak lm t r. ekil 1: Microtus guentheri öneklerini yakalamada kullan lan kapan. Kapanlar n içerisine elma parças ve kavrulmu f st kla birlikte çi nenmi ekmek b rak lm t r. Ertesi gün, hava a ar rken toplanm t r. Yakalanan bireyler 20 m 2 lik laboratuvarda oda s cakl nda 30x20x50 cm ölçülerindeki kenarlar ah aptan yap lm çevresi gözenekli çelik telle kaplanm kafese b rak lm t r ( ekil 2, 3). 8

3 ekil 2: Microtus guentheri bireylerinin tutuldu u kafes. ekil 3: Microtus guenteri örne i. Bireylerin yakalanm oldu u iki habitat n, yuva deliklerinin tamam bir daire içerisinde kalacak ekilde çevreleri i aretlenmi tir. aretli dairenin merkezinden geçecek ekilde koordinat sistemi çizilmi tir. Bundan yararlanarak habitatlar n alan ve yar çap, delikler aras uzakl k, delikler aras en yak n uzakl k, her iki habitatta bulunan delik say lar ölçülmü ve koordinat sistemine göre yuva deliklerinin ku bak konumu tespit edilmi tir. 9

4 Hayvanlar n saklan p korunmalar ve yuva yapmalar için kafes içerisine koyun yünü b rak lm t r. Ayr ca su ihtiyaçlar n kar lamak amac yla plastik kaplar içerisinde sürekli olarak su bulundurulmu tur. Ara t rman n yap ld k mevsimi boyunca elde edilen taze meyve ve sebzelerin yan s ra baz kuru meyve ve tohumlar da hayvan n beslenme davran n tespit etmek amac yla diyetine b rak lm t r. Besin çe itleri en fazla 10 gün süreyle diyette bulundurulmu tur. Tüketilmemi lerse bu sürenin sonunda diyetten kald r lm t r. Kafesin taban nda bulunan tel zgarada toplanan d k, idrar ve besin at klar haftada bir kez temizlenmi tir. 3. BULGULAR Hayvanlar k mevsimi boyunca sürekli hareket halinde olmu lar, beslenme faaliyetlerini gece ve gündüz sürdürmü lerdir. Ara t rma süresince bireylerin su içerken hiç görülmedi i ve bu sebeple suya ba ml olmad klar, kaplardaki su seviyesinin korunmas ndan da anla lm t r. 19 Nisan 2010 tarihinde di i birey 4 adet yavru do urmu tur. Yavru bireyler de ara t rma süresi boyunca ya amlar n sa l kl bir ekilde devam ettirmi tir. Ara t rman n son günlerine do ru bireylere kafesin çevresindeki tel örgünün deliklerinden uzat lan besinleri ald klar ve tükettikleri gözlenmi tir. Bu davran, belli bir süre sonra insanlardan kaçmamalar n ve insana yak n olmak istemelerinin önemini ortaya koymaktad r. Aç olduklar nda, kafesin tel örgülerinde insan taraf ndan dokunulup ses ç kar ld nda, tepki olarak gizlendikleri yün yuvalar ndan ç karak kafesin içerisinde gezinme davran sergiledikleri gözlenmi tir. Ebeveynler ve özellikle yavrular annelerini emerlerken veya beslenirlerken sürekli olarak türe özgü, serçe yavrusu sesine benzeyen vokal sesler ç karm lard r. Tüketmi oldu u besin türlerinden tercih derecesi yüksek olanlar her gün veya gün a r yiyerek, bu besinleri çabucak tüketme davran göstermi lerdir. Tercih derecesi orta olan besin türlerini, birkaç gün arayla tüketmi ler, tercih etmedi i besinler ise en az 10 gün süreyle bekletilerek bu sürenin sonunda diyetten ç kar lm t r. Tercih derecesi yüksek ve orta derecede olan besin türlerini kafes içerisinde yünden yapm olduklar yuvan n içerisine ta maktad rlar. Hayvanlar, d k lar n ve idrarlar n kafesin belli bir bölgesine, genelde kö elerine b rakm lard r. Badem, ceviz, f nd k ve d k sm tuzla kaplanarak kavrulmu yer f st gibi kabu u kal n ve odunsu yap da olan kuru meyveleri tüketememi lerdir. Ancak, bu meyveler d kabuklar ndan ar nd r l p diyete b rak ld zaman bireyler taraf ndan tüketilmi tir. 3.1 Tercih Derecesi Yüksek Olan Besinler Elma (Malus domestica) meyvesini, belli bir yerinden ba lay p derinlemesine çevresini oymakta, a z yla kopard parçalar da kabu undan ar nd rarak tüketmektedirler. Elman n çekirde ini de yemektedirler. ki birey iki gün içerisinde normal büyüklükteki bir elmay yiyebilmektedir. Bu meyve türünün Golden, Stargin ve Amasya gibi çe itlerini yemektedirler ( ekil 4). 10

5 ekil 4: Microtus guentheri nin yedi i elma ve ha lanm patates. Kara hindiban n (Taraxacum officinale) yaprak, kök ve çiçeklerini, Yer f st n n (Arachis hypogea) taze ve kavrulmu olan kabuklu ya da kabuksuz tohumlar verildi inde her iki kabuk tabakas n da di leriyle ç kartarak tohumunu yemi tir. F st f nd ktan daha çok tercih etti i gözlenmi tir. Tuzda kavrulmu kabuklu yer f st n ise kabu undaki tuzundan dolay tüketmekte zorlanm lard r. Cevizin (Juglans regia) ve f nd n (Corylus avellana) kurumu ve kabuklu olan meyvesinin odunsu d kabu unu di leriyle kemirip a nd ramad klar için içerisindeki tohumu yiyememi lerdir. Ancak, bu meyvelerin kabu u insan taraf ndan parçaland nda tohumlar n tüketmi lerdir. Kestanenin (Castanea sativa) d kabu unu di leriyle soyarak tohumunu yemektedirler. Ayçekirde inin (Helianthus annuus) kavrulmu ve kavrulmam olan kuru meyvelerinin kabuklar n rahatl kla di leriyle açarak içindeki tohumlar yemektedirler. Kaba n (Cucurbita pepo) kavrulmu tohumlar n n kabuklar n soyarak içerisini tüketmektedirler. Muzun (Musa sapientum) d kabu u soyularak verildi inde meyvesini yemi lerdir. Salatal n (Cucumis sativus) meyveleri kafesin tellerine sürtüldü ü zaman, bireylerin kafesin tellerini yalad klar, meyvesini de severek yedikleri gözlenmi tir. M s r n (Zea mays) s v ya da tohumlar kavrulup patlat ld ktan sonra elde edilen m s r tanelerini severek tüketmektedirler. Turp (Raphanus sativus) ve havucun (Daucus carota) köklerini, kay s n n (Prunus prostrata) taze meyvesini, marulun (Lactuca sativa ) yapraklar n, patatesin (Solanum tuberosum) hem pi irilmemi, hem de su ile ha lanm olan gövdesini, karn bahar n (Brassica oleracea) çiçeklerini, gelinci in (Papaver rhoeas) yaprak, gövde, çiçek ve tohumlar n, domatesin (Lycopersicum esculentum), çile in (Fragaria), kiraz n (Prunus avium) meyvesini ve yenidünyan n (Eriobotrya japonica) meyvesini, yerelmas n n (Helianthus tuberosus) yumrular n n d kabuklar n di leriyle soyarak parça parça yemektedirler. Bezelyenin (Pisum sativum) taze meyvelerinin tohumlar n, bu day unundan yap lm ekmek çe itlerini, un, süt, ekerden yap lm olan kuru pasta çe itlerini tüketmektedirler. 3.2 Tercih Derecesi Orta Olan Besinler Mercime in (Lens esculenta), nohutun (Cicer arientinum) su ile i irilmi tohumlar n, zeytinin (Olea europaea) salamura yap lm meyvelerinin etli k s mlar n, i denin (Elaeagnus pungens) tohumlar n n d kabu unu soyarak içindeki unlu k sm n tüketmektedirler. Antepf st n n (Pistacia vera) kavrulmu 11

6 tohumlar n n ayr lm olan d kabuklar n açarak içerisindeki tohumlar tüketmektedirler ( ekil 5). Ancak, eklem yerlerinden ayr lmam olan tohumlar n d kabuklar n di leriyle kemirip a nd ramad klar ndan dolay içerisindeki tohumu yiyememi tirler. ekil 5: Microtus guentheri nin yedi i Antepf st na ait kabuk resmi. Kivinin (Actinidia deliciosa) meyvesini, ku burnunun (Rosa canina) kuru meyvelerini, bademin (Amygdalus communis) kurutulmu tohum içini ve taze meyvelerini, maydanozun (Petraselinum hortense) gövde ve yapraklar n, biberin (Capsicum sp.) ye il meyvesini, kaba n (Cucurbita pepo) meyvesini, üzümün (Vitis vinifera) taze ve kurutulmu meyvesi ile taze filizlerini, so an n (Allium cepa) ye il yapraklar n, d kabu u soyulmu portakal n (Citrus sinensis) meyvesini, eri in (Prunus domestica) kurutulmu veya taze meyvelerinin etli k s mlar n, kay s n n (Prunus armeniaca) kurutulmu meyvesini, keçiboynuzunun (Ceratonia siliqua) kurutulmu meyvelerini, ate dikeninin (Pyracantha coccinea) meyvesini, da mu mulas n n (Cotoneaster sp.) taze meyvesini, incirin (Ficus sp.) kuru meyvelerini, ha ha n (Papaver somniferum) ezilmi tohumlar n, hurman n (Phoenix dactylifera) meyvesini, labadan n (Rumex sp.) yapraklar n, fasülyenin (Phaseolus vulgaris) taze meyvelerini ve köklerini, spana n (Spinacia oleracea) taze yapraklar n, farkl gramine türlerinin yaprak, gövde ve taze tohumlar n, ha lanm tavuk yumurtas n, nanenin (Mentha sp.) taze yapraklar n tüketmi lerdir. Limonun (Citrus sp.) kabu u soyulmu etli meyvesini, salamura edilmi tuzlu inek peynirini tüketmi lerdir. 3.3 Tercih Edilmeyen Besinler So an n (Allium cepa), sar msa n (Allium sativum) yumrusunu, kültür mantar n ve baklan n (Vicia faba) taze meyvelerini tercih etmemi tir. 3.4 Habitat Özellikleri Dumlup nar Üniversitesi Merkez Kampüs alan nda iki habitat seçilmi tir. Bu habitatlar, çay rl k alan üzerinde ve insan geçi yerlerine yak n mesafede dairesel bir alan üzerinde bulunmaktad rlar ( ekil 6,7). 12

7 ekil 6: Habitat I ekil 7: Habitat II Habitatlar n insan geçi yerlerine yak n ve bitki örtüsü bak m ndan gramine türleriyle bask n olu u dikkat çekici bir özelliktir. Habitatlarda bulunan deliklerin ortalama çap 4,8 cm dir ( ekil 8). ekil 8: Microtus guentheri nin habitat ndaki yuva deli i. Habitatlara ait di er özellikler çizelgede sunulmu tur (Çizelge 1). 13

8 Çizelge 1: Habitatlar n di er özellikleri. Habitat I II Delikler aras en yak n mesafe 11,66 cm 15,00 cm Delikler aras en uzak mesafe 5,5 m 13,0 m Habitatlar n alan 44,15 m² 153,86 m² Habitatlar n yar çap 3,83 m 7,16 m Habitatlardaki delik say s 102 adet 131 adet Aral k ve Ocak ay nda arazide yap lan gözlemlerde her gün saat aras nda hayvanlar n yuvalar ndan ç kt klar, bir delikten di erine girdikleri, beslendikleri ve yuva deli i açt klar tespit edilmi tir. Farkl veya ayn türden bireyler kafese b rak ld nda hemen aralar nda rekabetin ba lad tespit edilmi tir. Microtus guentheri bireyleri insan taraf ndan el ile yakaland klar zaman s rma davran sergilemektedirler. Hayvanlar n kuyruklar ndan elle tutuldu u zaman, kuyruk derileri soyulmakta ve bu durumdan yararlanarak kaçabilmektedirler. Ba a a elle tutulduklar zaman farkl manevralar yaparak yer çekiminin z tt na el üzerine ç kma davran sergilemektedirler. Habitatlardaki yuva deliklerinin ku bak konumlanmas ekillerde sunulmu tur ( ekil 9, 10). ekil 9: I. Habitat n yuva deliklerinin ku bak görünümü ( Ölçek: 1/77 ). 14

9 ekil 10: II. Habitat n yuva deliklerinin ku bak görünümü ( Ölçek: 1/150 ). 4. TARTI MA VE SONUÇ Türkiye de Muridae familyas n n Microtus cinsine ba l türler daha çok gececil olup çok h zl hareket ettiklerinden ve insandan uzak durma davran lar ndan dolay, ba ta beslenme ve di er davran motifleri bugüne kadar incelenmemi tir. Microtus cinsi türlerinin Türkiye populasyonu davran kal plar hakk nda bilgiler çok s n rl d r. Microtus guentheri nin beslenme rejiminde yer alan 56 adet besin çe idi göz önüne al nd nda, polifaj bir özellik göstermektedir. Bu durum, onun ekosistemdeki rolü bak m ndan önem ta maktad r. Örne e ve gözleme dayal olarak bu türün laboratuvarda beslenme rejimi hakk ndaki bilgiler ilk kez bu çal mada kaydedilmi tir. Bu bilgiler, hayvan n do al ya am alan ndaki besin türleri ve beslenme davran hakk nda önemli ipuçlar n vermesi bak m ndan önem ta maktad r. Bu ba lamda, populasyon dinamiklerinin sa l için insanlar taraf ndan daralt lmam ve kirletilmemi bir orman ve bozk r (step) ekosisteminin sürdürülebilir kullan m büyük önem ta maktad r. Ayr ca, her kemirici türünün özel olarak beslendi i besin çe itlerini bilmek, bu besinlerle nas l beslendi inin türe özgü davran kal plar n ç karmak tar m zararl lar n n kimliklerinin net olarak tespit edilmesine imkân tan r. Bu da, insan n zaman, para ve sa l k konusundaki olas kay plar n en aza indirgenmesi bak m ndan önem ta r. S cakl n art gibi istisna bir durum hariç ara t rma süresince hayvanlar n sa l k durumlar nda herhangi bir olumsuzluk gözlenmemi tir. Oda s cakl n n üzerindeki de erlerde, bireyler yün yuvalar ndan ç karak kafes içerisinde pasif olarak durdu u, gözlerinin yer yer kapand ve insan kaynakl tehdit davran lar ndan kaçmad klar gözlenmi tir. Kafeste bulunan ve yuva yapmada kulland klar yün parçalar n n 10 günde bir kez de i tirilmesi sa l kl ya amlar için zorunlu görülmü tür. Kafes taban na biriken d k ve idrar at klar n n ise en az 7 günde temizlenmesi önem ta maktad r. Bu sebeple, pek çok predatör türün, beslenme rejimine giren bu türün de insan 15

10 bask s ndan uzak tutulmas, yine insan n kendi faydas na olacakt r. Etik kurallara uyularak, üzerinde ara t rma yap lan alt adet birey ara t rman n sonunda habitatlar na tekrar b rak lm t r. KAYNAKÇA [1] Yi it, N., Sözen, M., Çolak, E., Karata, A., Türkiye Kemiricileri (Edit; A. Demirsoy), Ankara. [2] Özen, A., S., Korkmaz, Ö., Kütahya li Kemiricileri (Mammalia: Rodentia), Yüksek Lisans Tezi, DPÜ Fen Bilimleri Enstitüsü. [3] K vanç, E., Biometrische Untersuchunhen zum Baculum van Microtus socialis Pallas und Microtus guentheri Danford und Alston. Communications De la Faculte des Sciences de I universite d Ankara. Serie C3: Zoologie, Tome: 22. [4] Tunçdemir, Ü., 1987, Karadeniz Bölgesindeki Zararl Kemirici Türlerin Yay l Alanlar n n ve Zarar Yapt Bitkilerin Tespiti Üzerinde Ara t rmalar, Bitki Koruma Bülteni Cilt: 27, No:1-2. [5] Kefelio lu, H., 1995, Türkiye Microtus (Mammalia: Rodentia) Cinsinin Taksonomisi ve Yay l, Tr.J. of Zoology, 19, [6] Yüzba, M., Benli, O., Akdeniz Bölgesi Kemirgen (Rodentia) Faunas Üzerinde Çal malar, Bitki Koruma Bülteni, Cilt:35, No: 1-2. [7] Çolak, E., Sözen, M., Yi it, N., Özkurt,., A Study on Ecology and Biology of Microtus guentheri Danford and Alston, 1880 (Mammalia: Rondentia) in Turkey, Tr. J. of Zoology, 22, p. [8] Sözen, M., Çolak, E., Yi it, N., Özkurt,., 1999, Age Variations in Microtus guentheri Donford and Alston, 1880 (Mammalia: Rodentia) in Turkey, Tr. J. Of Zoology, 23, p. [9] Yi it, N., Çolak, E., On the Distribution and Taxanomic Status of Microtus guentheri (Danford an Alston 1880) and Microtus,ydius Blackler, 1916 (Mammalia: Rodentia) in Turkey Türk. J. Zoology, [10] Seçkin, S., Co kun, Y., Mammalian Remains in The Pellets of Long eared Owls (Asia otus) in Diyarbak r Province, Turk. J. Zoology, 30, [11] Yavuz, M., Öz, M., Albayrak,., 2008, Six New Localites For Microtus guentheri (Danford und Alston, 1880), (Mammalia: Rodentia) Form Antalya Province in Turkey, Journal of Applied Biological Sciences 2(3): [12] Yavuz, M., Öz, M., Albayrak,., Antalya linde Yay l Gösteren Tarla Farelerinin (Rodentia: Microtus guentheri) Habitat Tercihleri ve Yuva Anatomisi, Tabiat ve nsan Dergisi, Y l: 42, Eylül [13] Suata-Alparaslan, 2009, Cumhuriyet Üniversitesi Kampüs Alan nda (Sivas) Pleyistosen in Rodentia (Mammalia) Fosiller, C. Ü. Fen- Edebiyat Fakültesi Fen Bilimleri Dergisi (2009), Cilt: 30, Say 2. 16