BĠLGĠ TEKNOLOJĠLERĠ VE ĠLETĠġĠM KURUMU

Transkript

1 PAZAR ANALĠZĠ ÇALIġMALARI MOBĠL ġebekelere ERĠġĠM VE ÇAĞRI BAġLATMA PAZARI Kamuoyu GörüĢü Alınmasına ĠliĢkin Doküman BĠLGĠ TEKNOLOJĠLERĠ VE ĠLETĠġĠM KURUMU Ekim 2012, ANKARA Ref:

2 ĠÇĠNDEKĠLER 1 GĠRĠġ RAPOR KAPSAMINDA DEĞERLENDĠRĠLEN HĠZMETLER ĠLGĠLĠ PAZAR TANIMI Pazarda Hizmet Sunan ve Hizmet Talep Eden ĠĢletmeciler Ġlgili Ürün/Hizmet Pazarı Toptan Pazarın Tanımlanması Aynı ġebeke Üzerinden Toptan Seviyede Sunulabilen Ürün/Hizmetler Farklı ġebekelerden Sunulan Toptan Ürün/Hizmetler ĠĢletmecinin Kendi Perakende Kullanımına Yönelik (Self-Supply) Hizmetler ve Üçüncü Taraflara Sunduğu Diğer Toptan Hizmetler Ġlgili Coğrafi Pazar ĠLGĠLĠ PĠYASADA DÜZENLEME GEREKSĠNĠMĠ Birinci Kriter Ġkinci Kriter Üçüncü Kriter REKABET SEVĠYESĠ ANALĠZĠ Pazar Payı Abone Sayılarına Göre Pazar Payları Abonelik Gruplarına Göre Pazar Payları Net SatıĢ Gelirlerine Göre Pazar Payları Kolayca Tekrarlanamayan Altyapıların Kontrolü Teknolojik Avantajlar Dengeleyici Alıcı Gücü Ölçek ve Kapsam Ekonomileri Dikey BütünleĢme GeliĢmiĢ Dağıtım ve SatıĢ Ağları Potansiyel Rekabet EPG YE SAHĠP ĠġLETMECĠYE GETĠRĠLECEK YÜKÜMLÜLÜKLER EriĢim ve Arabağlantı Sağlama Yükümlülüğü Ayrım Gözetmeme Yükümlülüğü ġeffaflık Yükümlülüğü Referans EriĢim Teklifleri Hazırlama ve Yayınlama Yükümlülüğü Tarife Kontrolüne Tabi Olma Yükümlülüğü Hesap Ayrımı ve Maliyet Muhasebesi Yükümlülüğü Ortak YerleĢim Yükümlülüğü SONUÇ EK: SORU FORMU

3 ġekġl LĠSTESĠ ġekil 1: Temsili SMġH ĠĢletmeci Türleri ġekil 2: Ön ödemeli ve faturalı abone sayıları (milyon) ve oranları (%) ġekil 3: Bireysel ve kurumsal abone sayıları (milyon) ve oranları (%) ġekil 4: Potansiyel Pazar Yapısı ġekil 5: Mobil Baz Ġstasyonu Sayısı ġekil 6: Yıllık Mobil Yatırım (Milyon TL) ġekil 7: Mobil ĠĢletmecilerin Abone Sayısına Göre Pazar Paylarının GeliĢimi ġekil 8: Toplamda ve ĠĢletmeci Bazında Abone Sayılarının GeliĢimi ġekil 9: ĠĢletmecilerin Abone Sayılarına Göre Pazar Paylarının GeliĢimi ġekil 10: ĠĢletmecilerin Faturalı Abone Sayılarına Göre Pazar Paylarının GeliĢimi ġekil 11: ĠĢletmecilerin Ön Ödemeli Abone Sayılarına Göre Pazar Paylarının GeliĢimi ġekil 12: ĠĢletmecilerin Bireysel Abone Sayılarına Göre Pazar Paylarının GeliĢimi ġekil 13: ĠĢletmecilerin Kurumsal Abone Sayılarına Göre Pazar Paylarının GeliĢimi ġekil 14: ĠĢletmecilerin Yıllık Net SatıĢ Gelirlerine Göre Pazar Paylarının GeliĢimi ġekil 15: Mobil ġebeke ĠĢletmecilerinin Trafik Miktarları (Milyar dk.)

4 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı 1 GĠRĠġ Ülkemiz elektronik haberleģme sektöründe etkin rekabetin tesisi ve korunması amacıyla ilgili elektronik haberleģme pazarlarına 1 yönelik pazar analizlerinin yapılması ve bu pazarlardaki etkin piyasa gücüne (EPG) sahip iģletmecilerin belirlenerek bir takım yükümlülüklere tabi kılınması mer i mevzuatın bir gereğidir. Kurumumuz; tarih ve sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Elektronik HaberleĢme Sektöründe Etkin Piyasa Gücüne Sahip ĠĢletmeciler ile Bu ĠĢletmecilere Getirilecek Yükümlülüklerin Belirlenmesi Hakkında Yönetmelik in (EPG Yönetmeliği) 6 ncı maddesinde yer alan Kurum tarafından pazar analizleri en az üç yılda bir yapılır hükmüne binaen, ilki 2005 yılında ve ikincisi 2009 yılında yayımlanmıģ olan Mobil ġebekelere EriĢim ve Çağrı BaĢlatma Pazarı na iliģkin pazar analizi çalıģmasının üçüncüsünü baģlatmıģtır. Kurumumuz tarafından söz konusu pazara iliģkin gerçekleģtirilen ve hâlihazırda yürürlükte olan ikinci tur pazar analizi neticesinde alınan tarihli ve 2009/DK-10/626 sayılı Kurul Kararı ile Turkcell ĠletiĢim Hizmetleri A.ġ. (Turkcell) bu pazarda EPG ye sahip iģletmeci olarak belirlenmiģ olup; EriĢim ve arabağlantı sağlama, Ayrım gözetmeme, ġeffaflık, Referans eriģim ve arabağlantı teklifleri hazırlama ve yayımlama, Tarife düzenlemelerine (maliyet esaslı) tabi olma, Hesap ayrımı ve maliyet muhasebesi ve Ortak yerleģim yükümlülüklerine tabi kılınmıģtır. EPG Yönetmeliği nin 6 ncı maddesinin birinci fıkrası hükmü çerçevesinde hazırlanan kamuoyu görüģü alınmasına yönelik iģbu doküman kapsamında Mobil ġebekelere EriĢim ve Çağrı BaĢlatma Pazarı na yönelik ilgili pazar tanımı, düzenleme gereksinimi analizi, rekabet seviyesi analizi ile bu pazarda EPG olduğu tespit edilen iģletmeciye/iģletmecilere ve bu iģletmeciye/iģletmecilere getirilmesi gerekli olduğu değerlendirilen yükümlülüklere 1 Rapor kapsamında geçen pazar ve piyasa kavramları aynı anlamda kullanılmaktadır. 3

5 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman iliģkin Kurumumuz görüģ ve değerlendirmelerine yer verilmektedir. Kamuoyu görüģünün alınmasına iliģkin süreç tarihinde baģlayacak olup, bu dokümanda yer alan değerlendirmelere yönelik görüģ ve önerilerinizin tarihine kadar Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu, Yeşilırmak Sokak, No:16, Demirtepe, Ankara adresine ve ayrıca e- posta adreslerine iletilmesi gerekmektedir. Yapılan değerlendirmelerle ilgili olarak her türlü görüģ ve öneriye açık olunmakla birlikte, pazar analizi çalıģmalarında geri dönüģlerden azami Ģekilde istifade edilebilmesi için her bir görüģ veya önerinin dokümanda yer alan ilgili soru numarası referans gösterilerek gerekçeleri ile birlikte yazılması gerekmektedir. GörüĢ ve önerilerin gerekçeli bir Ģekilde sunulması büyük önem arz etmekte olup, gerekçesiz olarak sunulan görüģ veya önerilerin dikkate alınmaması söz konusu olabilecektir. Soruların cevaplanması aģamasında karģılaģılacak tereddütlerin açığa kavuģturulması için aģağıda iletiģim bilgileri yer alan personel ile irtibat kurulabilir. Telefon Faks E-posta Erdinç KAYAN ekayan@btk.gov.tr Harun BAġARAN hbasaran@btk.gov.tr N. Bengü KARABACAK nbkarabacak@btk.gov.tr ĠĢbu dokümana iliģkin olarak kamuoyundan alınacak yorum ve öneriler Kurumumuz internet sitesinde yayımlanabilecektir. Bu bakımdan, gönderilecek cevaplarda tarafların gizli kalmasını istedikleri ticari sır niteliğindeki kısımların da ayrıca belirtilmesi gerekmektedir. Alınan görüģ ve önerilerin değerlendirilmesini müteakip Kurumumuz, Mobil ġebekelere EriĢim ve Çağrı BaĢlatma Pazarı na iliģkin iģbu dokümanı gözden geçirecek ve kamuoyu görüģlerini içeren bir pazar analizi dokümanı yayınlayacaktır. Ġdari iģlemlerin açıklığı ve Ģeffaflık ilkesi gereği, söz konusu dokümanda görüģ gönderen tarafların isimleri de yer alacaktır. Kamuoyu görüģünün alınmasına iliģkin bu dokümanın ilerleyen bölümlerinde aģağıda yer alan konulara değinilmektedir: 4

6 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı 2 nci Bölümde; Mobil ġebekelere EriĢim ve Çağrı BaĢlatma Hizmeti nin kapsamı ve özellikleri hakkında açıklamalara yer verilmektedir. 3 üncü Bölümde; Mobil ġebekelere EriĢim ve Çağrı BaĢlatma Pazarı nın ilgili ürün pazarı ile ilgili coğrafi pazar boyutlarını kapsayacak Ģekilde ilgili pazar tanımına iliģkin değerlendirmelere yer verilmektedir. 4 üncü Bölümde; ilgili pazarda düzenleme gereksinimine iliģkin değerlendirmelere yer verilmektedir. 5 inci Bölümde; ilgili pazarda rekabet seviyesi analizine ve hangi iģletmecinin/iģletmecilerin EPG ye sahip olduğu tespitine yer verilmektedir. 6 ncı Bölümde; ilgili pazarda EPG ye sahip olduğu tespit edilen iģletmeciye/iģletmecilere getirilmesi gerekli olduğu düģünülen yükümlülükler açıklanmaktadır. 7 nci Bölümde; ilgili pazar analizi çerçevesinde EPG ye sahip iģletmeci/iģletmeciler ve bu iģletmeciye/iģletmecilere getirilen yükümlülüklere yer verilmektedir. Dokümanın EK inde; kamuoyu görüģlerinin alınmasına iliģkin soruların listesi yer almaktadır. 5

7 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman 2 RAPOR KAPSAMINDA DEĞERLENDĠRĠLEN HĠZMETLER Herhangi bir perakende mobil haberleģme hizmetinin sunulabilmesi için gerekli olan temel hizmetler arasında mobil çağrı sonlandırma hizmetinin yanı sıra mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma hizmetleri yer almaktadır. Mobil çağrı baģlatma, kısaca mobil haberleģmenin bir mobil platformdan baģlatılması sürecidir. Kullanıcı tarafından aranmak istenen telefon numarasının tuģlanarak ara/gönder düğmesine basılması ile birlikte mobil Ģebekeye eriģim sinyallerinin mobil cihaz tarafından iletilmesi vasıtasıyla mobil Ģebekede çağrı baģlatma tesis edilmeye baģlanmıģ olmaktadır. Mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma hizmetlerinin mobil Ģebeke iģletmecileri tarafından perakende düzeyde hizmet alan abone ya da kullanıcılardan ziyade kendi perakende birimlerine (self-supply) ve alternatif iģletmecilere sunulabilmesi, söz konusu hizmetlerin toptan düzeydeki hizmetler olarak değerlendirilmelerini gerektirmektedir. Bu nedenle perakende pazarda ayrıca sağlanan bir hizmet olmayan çağrı baģlatma hizmeti, son kullanıcılar açısından mobil Ģebekelerden arama hizmetinin temel bir girdisi niteliğindedir. BaĢka bir ifadeyle, iģletmeciler son kullanıcılara hizmet sunmak için toptan seviyede eriģim ve çağrı baģlatma hizmeti almak suretiyle perakende seviyedeki abonelerine arama hizmeti sunmaktadırlar. Bu nedenle mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma pazarı perakende seviyedeki mobil haberleģme pazarının bir üst pazarı niteliğindedir. Bu kapsamda mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma hizmetlerinin sunulabilmesi için iģletmecinin ya kendi Ģebekesinin olması ya da mevcut diğer bir mobil iģletmecinin Ģebekesi aracılığıyla çağrısını baģlatması gerekmektedir. Bu nedenle söz konusu hizmetler genellikle pazara yeni girecek ve/veya eriģim Ģebekesine sahip olmayan iģletmeciler tarafından talep edilmektedir. Örneğin, ileriki bölümlerde ayrıntılarına yer verileceği üzere mobil haberleģme hizmetleri pazarında hizmet sunmak amacıyla yetkilendirilen Sanal Mobil ġebeke Hizmeti (SMġH) iģletmecileri gibi kendisine ait bir Ģebekesi olmayan herhangi bir iģletmeci için mobil Ģebeke iģletmecisinin Ģebeke bileģenlerine eriģim sağlamak, söz konusu çağrının baģlatılması kadar gereklidir. Kısaca piyasaya yeni giren iģletmeciler, mobil iģletmecilerden her iki hizmeti de bir arada talep etmektedirler. Dolayısıyla iģbu pazar analizi dokümanın konusunu mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma hizmetleri oluģturmaktadır. 6

8 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı Soru 1 Mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma hizmetlerinin birlikte ele alınmasına iliģkin değerlendirmelere katılıyor musunuz? GörüĢünüzü gerekçeleriyle birlikte detaylı bir Ģekilde ifade ediniz. 7

9 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman 3 ĠLGĠLĠ PAZAR TANIMI Ġlgili pazarın tanımlanması, rekabetçi kısıtların sistematik biçimde ifade edilmesi ve pazar analizi sürecinde yer alan sonraki aģamalara temel teģkil etmesi açısından önem taģımaktadır sayılı Elektronik HaberleĢme Kanunu (EHK) nun 3 üncü maddesinde ve EPG Yönetmeliği nin 4 üncü maddesinde ilgili pazar, ülkenin tümünde veya bir bölümünde sunulmakta olan belirli bir elektronik haberleşme hizmeti ve onunla yüksek derecede ikame edilebilen diğer elektronik haberleşme hizmetlerinden oluşan pazar olarak tanımlanmaktadır. Bu itibarla ilgili pazarın, hem coğrafi boyut (ilgili coğrafi pazar) hem de söz konusu pazarın konusunu teģkil edebilecek ürün/hizmetlerin (ilgili ürün pazarı) ikame edilebilirliği temelinde tanımlanması gerekmektedir. Ġkame edilebilirlik, üreticilere veya tüketicilere göre ürünlerin birbirlerinin yerine geçebilmelerinin ölçütüdür. Bu kapsamda, ilgili pazarın tanımlanmasında öncelikle talep ve arz yönlü ikame olanakları incelenmektedir. Bilindiği gibi talep yönlü ikame, kullanıcıların diğer ikame ürünlere yönelmesi ile oluģmaktadır. Benzer bir yöntem coğrafi sınırların belirlenmesinde de kullanılmaktadır. Pazar sınırları kullanıcıların yakın ikame ürünlere ulaģabileceği coğrafi alanları içerecek Ģekilde geniģletilmektedir. Arz yönlü ikamede ise ilgili ürünü veya bu ürüne ikame edilebilecek bir baģka ürünü üreten ya da üretim olanaklarını kolaylıkla bu ürünleri üretme olanağına sahip iģletmecilerin bulunup bulunmadığı değerlendirilmektedir. Diğer bir deyiģle, ele alınan ürün ya da hizmetler ile ilgili olarak mevcut veya potansiyel iģletmecilerin üretim yapılarını kısa dönemde söz konusu hizmetleri üretecek Ģekilde değiģtirip değiģtiremeyeceği veya bu iģletmecilerin büyük ek maliyetler altında kalmadan söz konusu ürün ve hizmetleri sunup sunamayacağı incelenmektedir. Arz ve talep ikamesinin değerlendirilmesi aģamasında, uygulanabilir olduğu durumlarda varsayımsal tekel testi de dâhil olmak üzere, çeģitli yöntemler göz önünde bulundurulmaktadır. Varsayımsal tekel testi kapsamında, varsayımsal tekel niteliğindeki bir iģletmecinin geçici olmayan, küçük fakat belirgin bir fiyat artıģı 2 uygulamasına karģın, kârlılığını engelleyecek derecede satıģları düģmeyen ürün veya hizmetin, ikame ürün veya 2 Ġngilizce karģılığı Small but Significant and Non-transitory Increase in Price (SSNIP) olan varsayımsal tekel testi kapsamında genellikle yüzde beģ ile on arasındaki fiyat artıģları ifade edilmektedir. 8

10 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı hizmet niteliği taģımaması dolayısıyla ayrı bir pazar olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Diğer tüm iktisadi varsayımlar gibi oldukça idealize edilmiģ koģulları sembolize eden varsayımsal tekel testi, sonuçları itibariyle incelemeye konu olan iliģkilerin hangi temelde iģlediğini göstermesi açısından pratikte uygulanabilir bir ölçüt olarak değerlendirilebilir. 3 Bu yaklaģım çerçevesinde, mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma hizmetlerine iliģkin pazar tanımlaması ile pazarda eriģim ve çağrı baģlatma hizmeti sunan ve söz konusu hizmeti talep eden iģletmeciler ile ilgili tespit ve değerlendirmelere aģağıda yer verilmektedir. 3.1 Pazarda Hizmet Sunan ve Hizmet Talep Eden ĠĢletmeciler Mobil haberleģme hizmetinin sunulabilmesi için gerekli olan temel hizmetlerden biri olan mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma hizmetleri, Ġmtiyaz SözleĢmeleri çerçevesinde son kullanıcıya radyo eriģim imkânına sahip olan mobil Ģebeke iģletmecileri tarafından sunulmaktadır. Söz konusu iģletmeciler ülkemizde, GSM/IMT-2000/UMTS iģletmecisi olarak faaliyet gösteren o Turkcell ĠletiĢim Hizmetleri A.ġ. (Turkcell), o Vodafone Telekomünikasyon A.ġ. (Vodafone) ve o Avea ĠletiĢim Hizmetleri A.ġ. (Avea) dır. Mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma hizmeti, halihazırda yukarıda anılan mobil Ģebeke iģletmecileri tarafından toptan seviyede kendi perakende kullanımlarına yönelik olarak sunulmakla birlikte, 28/5/2009 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Elektronik HaberleĢme Sektörüne ĠliĢkin Yetkilendirme Yönetmeliği (EHSĠYY) uyarınca yetkilendirilmeleri mümkün hale gelen SMġH iģletmecileri tarafından da söz konusu hizmetler talep edilebilir hale gelmiģtir. 4 3 TEZEL, F. (2011) Öncül Düzenleme Aracı Olarak Pazar Analizleri ve Yükümlülüklerin Rekabet Açısından Değerlendirilmesi, Uluslararası Örnekler ve Türkiye Ġncelemesi BTK BiliĢim Uzmanlığı Tezi, s Ülkemizde halihazırda SMġH iģletmeci yetkilendirmesi kapsamında sadece bir adet iģletmeci tarafından sınırlı hizmetlere yönelik bir iģ modeli geliģtirilmiģtir. Söz konusu hizmet sunumunun mobil Ģebeke iģletmecileri tarafından halihazırda yaygın olarak farklı SMġH iģletmecilerine yapılmamıģ olması dolayısıyla mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma hizmetinin mobil Ģebeke iģletmecileri tarafından sadece kendi perakende birimlerine sunulduğuna dair bir değerlendirmenin iģbu pazar analizi dokümanı kapsamında yapılabileceği düģünülmektedir. 9

11 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman EHSĠYY ye dayanılarak hazırlanan Elektronik HaberleĢme Hizmet, ġebeke ve Altyapılarının Tanım, Kapsam ve Süreleri dokümanında SMġH nin tanımı, işletmeci tarafından, adına tahsis edilmiş frekans bandı olmaksızın, mobil elektronik haberleşme hizmeti sunmak üzere Kurum ile imtiyaz sözleşmesi imzalayan işletmecilerin altyapıları üzerinden, ağırlayan işletmecinin Kurumca verilen yetkilendirmesi kapsamında, kendi markası ile abonelerine mobil elektronik haberleşme hizmetlerinin sunulmasını kapsar Ģeklinde yapılmıģtır. BaĢka bir ifadeyle, SMġH iģletmecileri baz istasyonu kurulması ve iģletilmesi dahil olmak üzere frekans bandına sahip olma hakkı olmaksızın mevcut GSM (2N)/3N iģletmecilerinin sunduğu hizmetleri abonelerine sunabilmektedirler. Mobil pazarda fiziksel altyapı kurulmasına ve iģletilmesine dayalı altyapı iģletmeciliğinin yanı sıra, mevcut rekabet seviyesini artırmak, kullanıcıların kiģiselleģtirilmiģ ve zengin içerikli hizmetlerden azami ölçüde faydalanmalarının önünü açmak ve dolayısıyla pazarda sunulan hizmetlerde, hizmet sunan oyuncu sayısında ve tüketici tercihlerinde çeģitliliğin sağlanmasını teminen ülkemizde SMġH iģletmecileri bildirim ve kullanım hakkı kapsamında yetkilendirilmektedir. Ülkemizde mevcut durumda 35 adet bildirim 5 kapsamında, 8 adet ise bildirim ile birlikte sayısı sınırlı olmayan kullanım hakkı 6 kapsamında yetkilendirilmiģ olan toplamda 43 adet SMġH iģletmecisi bulunmaktadır. Ancak söz konusu iģletmecilerden hiç biri gerçek anlamda (SMġH yetkilendirmesi kapsamında) hizmet sunmaya henüz baģlamamıģtır. Dolayısıyla ülkemizde sunulan mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma hizmetleri, mobil Ģebeke iģletmecileri tarafından sadece kendi perakende birimlerine sağlanmaktadır. Ülke örneklerine bakıldığında, SMġH iģletmecilerinin değiģik seviyelerde altyapı yatırımı ile hizmet verebildiği görülmektedir. Bu itibarla, SMġH iģletmecileri hiçbir Ģebeke bileģenine sahip olmaksızın hizmet sunmayı tercih edebilecekleri gibi telsiz eriģim Ģebekesi haricindeki tüm Ģebeke birimlerini kurarak da hizmet sunabileceklerdir. Söz konusu iki model arasında kalan farklı SMġH iģ modelleri de iģletmeciler tarafından kurgulanabilmektedir. Dolayısıyla, uluslararası literatürde kabul görmüģ tek bir SMġH 5 ĠĢletmecilerin sunmak istedikleri elektronik haberleģme hizmeti için numara ve frekans gibi kaynak tahsisine ihtiyaç duymamaları durumunda ilgili mevzuata uygun olarak Kurum tarafından bildirim hakkı verilmesi kaydıyla yetkilendirme yapılmaktadır. 6 Kullanım hakkı verilmesi yoluyla yapılan yetkilendirmeler kapsamında elektronik haberleģme hizmeti sunmak isteyen iģletmecilere Kurum tarafından numara ve frekans gibi kıt kaynak tahsisi yapılmaktadır. 10

12 ĠĢletmeci Türleri Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı tanımı bulunmamakta, mevcut Ģartlar ve mer i mevzuat çerçevesinde ülkeler kendilerine özgü tanımlar oluģturabilmektedirler. Bu itibarla, aralarındaki geçiģler çok keskin olmamakla birlikte, SMġH iģletmecileri sahip oldukları Ģebeke bileģenlerine ve verdikleri hizmetlere göre ġekil 1 de yer aldığı gibi temsili olarak belirli türlere ayrılabilmektedir. ġekil 1: Temsili SMġH ĠĢletmeci Türleri TĠCARĠ KONTROL EriĢim/ Ġletim Anahtarlama ġebeke Elemanları Tarife/ Faturalandırma MüĢteri Hizmetleri Pazarlama Mobil ġebeke ĠĢletmecisi Yeniden Satıcı Mobil ġebeke ĠĢletmecisi MVNO Tip 1 Mobil ġebeke ĠĢletmecisi MVNO Tip 2 Mobil ġebeke ĠĢletmecisi Tam MVNO (MVNO Tip 3) Gerekli Telekom Tecrübesi ve Yatırım Seviyesi Yüksek Orta/Yüksek Orta/DüĢük DüĢük Hizmet FarklılaĢması (Katma Değer) Yüksek Orta/Yüksek Orta/DüĢük DüĢük Bu kapsamda kurgulanan farklı SMġH iģletmeci türleri aģağıda yer verildiği gibi üç kategoride gruplandırılabilmektedir: SMġH Tip 1 ĠĢletmeci Modeli: SMġH iģletmecilerinin ağırlayan mobil Ģebeke iģletmecisinin 7 Ģebekesi vasıtasıyla toptan düzeyde aldığı eriģim ve çağrı baģlatma hizmetini herhangi bir teknik farklılaģtırma yapmadan kullanıcılara sunduğu hizmet modelidir. Bu modeldeki bir SMġH iģletmecisi kendi markasıyla mobil abonelik hizmeti verebilmekle birlikte, teknik olarak ağırlayan iģletmeciden aldığı hizmette farklılaģtırma yapamamaktadır. SMġH iģletmecisi tarafından teknik farklılaģtırma yapılmaksızın kendi baģına sunulabilen hizmetler temel destek eriģim hizmetleri olup müģteri hizmetleri, faturalandırma birimleri bu kapsamda değerlendirilmektedir. Diğer yandan, bu hizmetleri kendisi verebileceği gibi ağırlayan iģletmeci aracılığıyla 7 EHSĠYY ye dayanılarak hazırlanan Elektronik HaberleĢme Hizmet, ġebeke ve Altyapılarının Tanım, Kapsam ve Süreleri dokümanında ağırlayan iģletmeci, mobil elektronik haberleģme hizmeti sunmak üzere Kurum ile imtiyaz sözleģmesi imzalayan iģletmeci anlamına gelmektedir. 11

13 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman da gerçekleģtirebilmektedir. 1. tip SMġH iģletmecisinin özel bir altyapıya ihtiyacı bulunmamaktadır. SMġH Tip 2 ĠĢletmeci Modeli: SMġH iģletmecilerinin ağırlayan mobil Ģebeke iģletmecisinin Ģebekesi vasıtasıyla toptan düzeyde aldığı eriģim ve çağrı baģlatma hizmetlerinde teknik farklılaģtırma yaparak kullanıcılara sunduğu ve 3. tip SMġH ĠĢletmeci Modeli nin sahip olduğu Ģebeke fonksiyonlarının ise tümüne sahip olmadığı hizmet modelidir. Bu itibarla 2. tip SMġH iģletmeci modelinde kurgulanan bir iģletmeci, ağırlayan iģletmecinin sunduğu hizmetlere basit veya geliģmiģ hizmet paketleri ekleyerek hizmet sunabilmektedir. Bu kapsamda SMġH iģletmecisi, ağırlayan iģletmecinin sunduğu hizmetleri geliģtirerek ve ilave geliģmiģ uygulamalar ekleyerek, mevcut Ģebeke bileģenleri ve olanakları ile ağırlayan iģletmecinin hizmet ve uygulamalarında farklılaģtırmaya giderek hizmet sunma imkânına sahiptir. SMġH Tip 3 ĠĢletmeci Modeli: SMġH iģletmecilerinin ağırlayan mobil Ģebeke iģletmecisinin Ģebekesi tarafından temin edilecek Radyo Hava Arayüzü, MSC, MSC- S, GMSC, EIR Santralleri dıģında kalan; ön ödemeli ücretlendirme sistemi, HLR/AUC, GMSC, SMSC, NT SRF vb. tüm mobil Ģebeke fonksiyonlarının ve sistemlerinin, ağırlayan mobil Ģebeke iģletmecisi dıģında kalan diğer yurt içi Ģebekelere doğru olan ve/veya milletlerarası trafik için arabağlantıların SMġH iģletmecisi tarafından sağlandığı hizmet modelidir. Bu sayede, SMġH iģletmecisi ağırlayan iģletmeciye daha az bağımlı hale gelmektedir. BaĢka bir ifadeyle, genel olarak 3. tip SMġH iģletmeci modelinde kurgulanan bir SMġH iģletmecisi, radyo eriģim sistemi hariç diğer bütün Ģebeke elemanlarına sahip olabilmektedir. Bu gruptaki SMġH iģletmecileri, kendi Ģebeke elemanlarına sahip olmaları nedeniyle hizmet farklılaģtırması yönüyle mobil pazarda bağımsız bir oyuncu olarak kabul edilmektedir. Bu çerçevede, SMġH iģletmecileri tarafından kurgulanan iģ modellerine bağlı olarak farklı tipteki SMġH iģletmecileri tarafından talep edilecek eriģim ve çağrı baģlatma hizmetinin kapsam ve seviyesi, ağırlayan mobil Ģebeke iģletmecisi ile yapılan anlaģma çerçevesinde değiģebilecektir. 12

14 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı 3.2 Ġlgili Ürün/Hizmet Pazarı Daha önce de yer verildiği üzere, ilgili ürün/hizmet pazarı, fiyatları, kullanım amaçları ve iģlevsel özellikleri ile rekabet koģulları veya arz-talep yapısı açısından birbirleriyle değiģtirilebilir ya da ikame edilebilir ürün/hizmetleri ifade etmektedir. Bu itibarla, tüketiciler/iģletmeciler tarafından değiģtirilebilir ya da ikame edilebilir olarak değerlendirilen tüm ürün ve hizmetlerin ilgili ürün pazarı tanımının içinde olduğu kabul görmektedir. Pazar tanımı yapılırken, ürün ve hizmetler arasındaki ikame edilebilirliğin yanı sıra söz konusu ürün ve hizmetlerin birbirleriyle iliģkisi ve perakende ve toptan seviyede sunulan aynı hizmetler kümesinin birer unsuru olmaları da göz önünde bulundurulmalıdır. Ġlgili ürün/hizmet pazarının belirlenebilmesini teminen yapılan talep yönlü ikame değerlendirmeleri kapsamında, geçici olmayan küçük ama belirgin fiyat artıģını (%5-10) izleyen süreçte kullanıcıların bir bölümünün ilgili ürünün alternatiflerine yönelmesi talep yönlü ikame olarak adlandırılmaktadır. Bu tür bir fiyat artıģıyla birlikte kullanıcılar için talebe konu olan ürün ya da hizmetler ilgili pazarın konusunu teģkil edecektir. Aynı ilgili pazar içerisinde oldukları düģünülen ikame ürünlerin birbirleriyle tam anlamıyla benzer olmaları da gerekmemektedir. Bir pazarda arz yönlü ikame imkânının olması ise, o pazarda hizmet sunan herhangi bir firmanın verdiği hizmeti baģka bir firmanın da sağlayabilmesi anlamına gelmektedir. Dolayısıyla, bir malın ya da hizmetin arz yönlü ikamesinin olabilmesi aynı malı ya da hizmeti sağlayan firmalar üzerinde rekabetçi etki meydana getiren önemli bir baskı unsurunun olması demektir. Toptan pazarlardaki rekabet durumu, ilgili perakende pazarlardaki ürün ve/veya hizmetler üzerindeki rekabetçi baskıdan etkilenmektedir. Ülkemizde mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma pazarında hâlihazırda mobil iģletmecilerin iç hizmet sunumu (self-supply) kapsamında kendi perakende birimlerine sunmakta oldukları dahili (internal) hizmetler dıģında herhangi baģka bir iģletmeciye toptan seviyede hizmet sunumunun söz konusu olmaması nedeniyle bu pazarın tanımının ilgili perakende pazarda, baģka bir ifadeyle perakende mobil haberleģme hizmetleri pazarında sunulan ürün veya hizmetlerin tanımlarından kaynaklanabileceği değerlendirilmektedir. 13

15 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman Bu itibarla mobil Ģebekelere toptan eriģim ve çağrı baģlatma pazarında yer alan ilgili ürün/hizmetlerin belirlenmesinde, daha farklı bir ifadeyle söz konusu pazarın çerçevesinin çizilmesinde, perakende mobil haberleģme hizmetleri pazarına hangi perakende ürün ve hizmetlerin dahil olacağının belirlenmesi oldukça önemlidir. Bu nedenle, ilgili ürün/hizmet pazarının tanımlanması sürecinde mobil Ģebekeler üzerinden son kullanıcılara sunulmakta olan ve/veya bir SMġH iģletmecisinin perakende pazara girmesi halinde son kullanıcısı tarafından talep edilmesi muhtemel olan aģağıda yer alan ürün ve/veya hizmetlerin aynı pazar kapsamında değerlendirilebilip değerlendirilemeyeceğinin belirlenmesi gerekmektedir. 2N ve 3N Hizmetler Hâlihazırda ülkemizde mobil elektronik haberleģme hizmeti sunan 2N mobil Ģebeke iģletmecileri aynı zamanda 3N hizmetlerini de sunmakta, dolayısıyla 2N ve 3N Ģebekeleri birlikte iģletilmektedir. 3N Ģebekeler üzerinden abonelere 2N Ģebekelerin sunduğu hizmetlere nazaran görüntülü arama gibi daha yüksek hızlı/görüntülü data transferi sağlayan yeni ve çeģitli hizmetler sunulmakla birlikte, EPG Yönetmeliği nin 5 inci maddesi çerçevesinde yapılacak pazar analizleri kapsamında benimsenen teknolojik tarafsızlık ilkesi gereğince, 2N ve 3N Ģebekelerinin birlikte ele alınması uygun görülmektedir. Bu itibarla, 2N ve 3N Ģebekeler üzerinden sunulan temel mobil hizmetler kapsamında, perakende mobil haberleģme pazarında sunulmakta olan eriģim, ses, görüntülü arama, SMS (Short Messaging Service, Kısa Mesaj Hizmeti), MMS (Multimedia Messaging Service, Çokluortam Mesaj Hizmeti), USSD (Unstructured Supplementary Service Data, Yapısal Olmayan Yardımcı Hizmet Verisi) ve diğer mobil data hizmetleri yer almakta olup anılan hizmet kalemlerine iliģkin olarak yapılan değerlendirmelere aģağıda yer verilmektedir. SMġH iģletmecilerinin perakende pazarda faaliyet göstermelerini teminen, toptan bir girdi olan eriģim ve çağrı baģlatma hizmetinin zorunlu girdi niteliğinde olduğu hizmetlerden 3N altyapısı kullanılarak sunulan görüntülü arama hizmeti, normal ses hizmeti üzerine sunulan bir hizmet olarak değerlendirilebilmektedir. Hâlihazırda mobil iģletmeciler tarafından görüntülü arama için perakende seviyede herhangi bir tarife farklılığına gidilmemektedir. Ayrıca aboneler, söz konusu hizmeti destekleyen mobil cihazlar ile arama tercihlerini 14

16 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı değiģtirerek görüntülü arama seçeneğinden yararlanabilmektedir. Perakende seviyede ses hizmeti ile arasında talep ikamesi olduğu değerlendirilen görüntülü arama hizmetinin (sesli arama hizmeti ile) arz ikamesinin de olduğu değerlendirilmektedir. Bu kapsamda, görüntülü arama hizmetinin ücretinin varsayımsal tekelci bir iģletmeci tarafından %5 ila 10 arasında artırılması durumunda, ülkemizde hizmet sunan mobil Ģebeke iģletmecilerinin hepsinin 3N lisansına sahip olması ve mobil Ģebeke iģletmecileri tarafından mobil hizmetlerin aynı Ģebeke üzerinden sunulabiliyor olması nedeniyle, her üç iģletmeci tarafından ücreti artan görüntülü arama hizmetinin sunumuna devam edilmesi mümkündür. Bu itibarla, ilgili pazar kapsamında 2N ve 3N şebekesi ayrımına gidilmeyerek görüntülü arama hizmetinin sesli arama hizmeti ile birlikte aynı ilgili pazar içerisinde değerlendirilebilecektir. Mobil Ģebekelere eriģim ve arama hizmetleri Perakende tarafta mobil Ģebekeye eriģim için son kullanıcının SIM kartına sahip olması gerekmektedir. Mobil ses hizmetlerinin ve mobil Ģebekelerden sunulan diğer hizmetlerin (SMS, MMS ve veri hizmetleri gibi) alınmaya baģlanması için olmazsa olmaz bir unsur olan SIM kartın kullanımının yanı sıra abone tarafından herhangi bir tarife planına da kayıtlı olunması gerekmektedir. Bu itibarla, abonenin tercih ettiği tarife planına bağlı olarak eriģim ve arama ücretleri, sabit paket ücretinin içerisinde ya da kullanıma bağlı olarak ayrı ayrı aboneye yansıtılmaktadır. Talep yönlü ikame Abone açısından bakıldığında mobil eriģim, gelen herhangi bir çağrının cevaplandırılmak üzere kabul edilmesi ve herhangi bir çağrının baģlatılmak üzere mobil Ģebekelere eriģimin sağlanması olarak tanımlanabilmektedir. Dolayısıyla tüketicilerin, ilk olarak Ģebekeye eriģimi sağlanmadan sadece herhangi bir tarife planını seçerek arama yapamamaları, perakende seviyede eriģim ve arama hizmetlerinin talep yönlü ikame edilebilirliğinden ziyade tamamlayıcı olarak değerlendirilmelerini gerektirmektedir. Varsayımsal tekelci bir iģletmecinin, örneğin belirli bir ücret karģılığında eriģim ve ses, SMS kullanımı gibi hizmetleri içeren mevcut tarife paketi kapsamında, eriģim hizmetinin fiyatını %5 ila %10 oranı arasında artırırken, söz konusu paket içindeki diğer hizmetlerin 15

17 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman tarifelerinde bir ayarlamaya gitmemesi durumunda paketin tarifesi artacağı için tüketicilerin alternatif iģletmecilere geçmeleri söz konusu olabilecektir. Dolayısıyla, tüketicilerin eriģim ve arama hizmetlerini bir hizmet kümesi halinde birlikte talep etmeleri nedeniyle söz konusu varsayımsal fiyat artıģı tekel durumunda olan iģletmeci için kârlı olmayacaktır. Bu durum, eriģim ve diğer mobil arama hizmetleri için aynı fiyatlandırma kısıtlarının olduğunu göstermektedir. Bu nedenle, mobil hizmetlere eriģim ve arama hizmetlerinin aynı ilgili pazar içerisinde yer aldığı değerlendirmektedir. Arz yönlü ikame Mobil haberleģme hizmetleri pazarında eriģim ve arama hizmetlerinin aynı Ģebeke bileģenleri üzerinden sunulması nedeniyle, varsayımsal bir mobil Ģebeke iģletmecisi tarafından gerçekleģtirilen fiyat artıģını takiben herhangi bir baģka mobil Ģebeke iģletmecisinin söz konusu ürün ya da hizmet sunumuna yönelebilmesi mümkündür. Bu çerçevede, daha önce de yer verildiği üzere, mobil Ģebeke iģletmecilerinin, mobil Ģebekeye eriģim ve arama hizmetlerini aynı hizmet kümesinin birer unsuru olarak birlikte sunmaları nedeniyle arz yönlü ikame analizinde birbirinden ayrı ve bağımsız düģünülemeyeceği değerlendirilmektedir. Dolayısıyla, mobil şebekelere erişim ve arama (ses) hizmetlerinin aynı fiyatlandırma kısıtlarına tabi olduğu ve bu sebepten ötürü aynı ilgili pazar içerisinde değerlendirilebilecektir. Ses, SMS/MMS ve USSD hizmetleri Talep yönlü ikame Tüketiciler, mobil Ģebekeye eriģim sağlamalarıyla birlikte, söz konusu hizmetlerin genellikle bir küme/paket halinde birlikte satılmaları nedeniyle hem ses hem de SMS/MMS hizmetlerine eriģim sağlamıģ olmaktadırlar. Perakende seviyede talep ikamesi açısından ses ve SMS/MMS hizmetleri birlikte değerlendirildiğinde, söz konusu hizmetlerin fonksiyonellik açısından birbirleriyle tam olarak ikame olmalarından ziyade, tamamlayıcı nitelikte oldukları düģünülmektedir. Nitekim, SMS hizmetinde haberleģmenin yazarak mümkün olması, ancak arama hizmetinde ses ile haberleģmenin 16

18 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı gerçekleģtirilebilmesi; ayrıca, SMS hizmetinde bilgi aktarımının harf tuģlayarak daha uzun sürede gerçekleģtirilmesi, buna karģın arama hizmetinde bilgi aktarımında iletilmek istenilenin sözcükler ile daha hızlı iletilebilmesi, her iki hizmeti fonksiyonellik açısından birbirinden farklılaģtırmaktadır. Fonksiyonelliğin yanı sıra, ses hizmeti ile SMS hizmetinin mobil iģletmeciler tarafından sunumu sırasında da teknolojik farklılıklar bulunmaktadır. Örneğin, kısa mesaj baģına sınırlı sayıda karakter (160 alfanümerik karakter) taģınabilmektedir. Ayrıca ses hizmetinin aksine, gönderilen SMS ler depolanarak Ģebekeler arasında iletilmekte ve gerçek zamanlı iletilmediklerinden gecikmeler yaģanabilmektedir. Dolayısıyla örneğin uzun ve canlı (real time) konuģma yapmak için son kullanıcılar, söz konusu hizmetlerin özelliklerindeki anılan farklılıklar nedeniyle, SMS yerine ses hizmetlerini kullanmayı tercih edebilir. Bu gibi durumlarda SMS in ses hizmetinin tam ikamesi olmadığı görülmektedir. Bu açıklamalar her ne kadar ses ve SMS hizmetlerinin farklı pazarları teģkil ettikleri kanaatini uyandırsa da, en nihayetinde söz konusu hizmetlerin tek bir mobil iģletmeciden birlikte (paket olarak) satın alınabiliyor ve aynı mobil hizmetler kümesinin birer unsuru olmaları nedeniyle, ses ve SMS hizmetlerinin birlikte aynı ilgili pazar içerisinde ele alınmasının uygun olacağı değerlendirilmektedir. Söz konusu bakıģ açısı, Komisyon tarafından da benimsenmektedir. 8 Günümüzde gönderilen MMS sayısı ise henüz düģük seviyelerde olmakla birlikte 2011 yılında iģletmecilerin baģlattığı kampanyalar ile hızlı bir artıģ göstermiģtir. ġöyle ki; ülkemizde 2011 yılının ikinci çeyreğinde 23 milyon adet gönderilen MMS sayısı, bir önceki çeyreğe göre, üçüncü çeyrek itibarıyla %64 oranında artarak 37,8 milyona, dördüncü çeyrek itibarıyla da %94 oranındaki bir artıģla 73,3 milyona yükselmiģtir yılının ikinci çeyreği itibariyle ise MMS sayısı bir önceki döneme kıyasla %3,1 oranında artarak 73,2 milyona yükselmiģtir. Dolayısıyla özellikle SMS gönderimi ile karģılaģtırıldığında geliģmekte olan bir hizmet olarak değerlendirilebilecek MMS hizmetinin kullanımının, iģletmeci kampanyalarıyla ve özellikle akıllı telefon kullanıcılarının sayısının artmasıyla, daha çok yaygınlaģacağı öngörülmektedir. Ġleriye dönük bakıģ açısıyla ve SMS hizmetine benzer Ģekilde bir data aktarımının söz konusu 8 Commission Staff Working Document, Explanatory Note on 2007/879/EC Commission Recommendation on Relevant Martkets, (SEC (2007) 1483 Final), p

19 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman olması (örn. depolanarak Ģebekeler arasında iletilmeleri) gibi benzer özellikler taģıması nedeniyle MMS hizmetinin SMS hizmetiyle yakın iliģkili bir hizmet olduğu; dolayısıyla, birlikte aynı ilgili pazar kapsamında değerlendirilebileceği düģünülmektedir. Son dönemlerde mobil telefonların kullanım alanlarının geniģlemesiyle birlikte, tüketicilerin günlük hayatta yaygın olarak kullanmaya ihtiyaç duyduğu hizmetler de mobil telefonlar üzerinden sunulan hizmetlerle karģılanmaya baģlanmıģtır. Bu kapsamda mobil iģletmecilerce sunulan USSD hizmeti ile, aile hekimi, araç vergi borcu, ÖSYM sınav sonucu gibi sorgulama hizmetleri ile oyun/eğlence, pazarlama, satıģ ve temel bankacılık ve fatura ödeme iģlemleri gibi farklı hizmetlerden faydalanılabilmektedir. Bu hizmetten son kullanıcıların yararlanabilmesi için herhangi bir internet aboneliğine ya da akıllı telefon sahipliğine gerek olmamaktadır. USSD hizmeti, SMS gibi karakter tabanlı olması (160 byte) ve SMS ile aynı sinyalleģme kanallarını kullanması nedeniyle SMS e çeģitli yönlerden benzerlik gösterirken; SMS ten farklı olarak, oturum tabanlı (session-based) olması sebebiyle, SMS e göre çok daha zengin hizmet geliģtirme olanakları sunmaktadır. Dolayısıyla, yapısal olarak SMS e benzer özellikleri olması ve son kullanıcılar tarafından talep edilen mobil hizmetler kümesinin tamamlayıcı bir unsuru olarak ağırlayan iģletmeciden baģka bir iģletmeciden alınamaması nedeniyle USSD hizmetinin (ve buna benzer diğer hizmetlerin) ses hizmetinin yanı sıra SMS ve MMS hizmeti ile birlikte aynı pazarda yer alması gerektiği değerlendirilmektedir. Arz yönlü ikame Belirli bir perakende hizmette yapılan varsayımsal (geçici olmayan küçük ama belirgin) fiyat artıģına karģılık; yeterli kapasiteye ve donanıma sahip bir mobil iģletmeci tarafından söz konusu perakende hizmetin arzına devam edilebilecektir. Söz konusu perakende hizmetler kümesinin aynı mobil Ģebeke kapsamında sunuluyor olması nedeniyle önemli bir yatırımı gerektirmeden ya da göreceli olarak çok kısa bir zaman dilimi içerisinde mevcut mobil Ģebeke iģletmecileri tarafından anılan perakende hizmetin sunumunun söz konusu olması, arz yönlü ikame olanağının olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte, daha önce de ifade edildiği üzere, mobil iģletmecilerin hizmetleri ayrı ayrı değil de bir hizmetler kümesi halinde birlikte sunulabiliyor olmaları, tek tek hizmetler arasındaki arz yönlü ikame olasılığını azaltmaktadır. 18

20 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı Sonuç olarak; arz ve talep yönlü değerlendirmeler neticesinde, perakende seviyede sağlanan erişim, ses, görüntülü arama ve SMS/MMS/USSD hizmetlerinin aynı ilgili pazarda yer aldığı değerlendirilmektedir. Ġnternet EriĢim Hizmetleri Tüketiciler, mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma kapsamında paket halinde sunulan hizmetlerin bir parçası olarak geliģmiģ data hizmetlerini ve bu kapsamda, 2N veya daha üstündeki mobil standartlara uyumlu teknolojiler vasıtasıyla internet eriģimi hizmetini alabilmektedir. Mobil internet eriģimi hizmeti kapsamında, söz konusu hizmete tahsisli veri cihazları (modem, kart veya USB cihazları) ile gerek bilgisayar gerekse de mobil telefonlar vasıtası ile internete eriģim anlaģılmaktadır. Ülkemizde son kullanıcıların mobil telefonlar ile gerçekleģtirilen internete eriģim hizmetinden farklı olarak, mobil iģletmecilerden temin edilen veri cihazları ile bilgisayardan sağlanan internet eriģim hizmetini, ses aboneliğinin olduğu mobil Ģebeke iģletmecisinden farklı bir iģletmeciden alabilmesi mümkündür. Ülkemizde 2012 yılının ikinci çeyreği itibariyle; mobil cepten interneti kullanan abone sayısı ile mobil bilgisayardan internete eriģim sağlayan kullanıcı sayısının oranları sırasıyla %83 ve %17 dir. Söz konusu oranlar, son çeyrekte mobil cepten interneti kullanan abone sayısının lehine geliģmiģ olup, internet eriģimini bilgisayardan sağlayan abone sayısındaki göreceli düģüklük dikkate alındığında, bilgisayardan ve mobil telefondan internet eriģimi ayrımına gidilmeksizin mobil data hizmetlerinin birlikte ele alınabileceği değerlendirilmektedir. 9 Ülkemizde son dönemlerde mobil data kullanan abone sayısında önemli artıģlar gerçekleģmiģtir yılının ilk çeyreğinde yaklaģık 1,9 milyon olan data abonesi sayısı 2012 yılının ilk çeyreğinde 9 milyona ulaģmıģ 10, ikinci çeyrek itibariyle de yaklaģık olarak %20 oranında artarak 11 milyona yaklaģmıģtır. 11 Mobil internet kullanımı da bu zaman zarfında önemli miktarda artmıģtır yılının ilk çeyreği ile 2012 yılının ikinci çeyreği arasında söz konusu artıģ %176 olarak gerçekleģmiģtir. Mobil iģletmecilerin toplam 9 Bu bölüm kapsamında 3N data hizmetine iliģkin olarak kullanıcı bilgilerine yer verilmektedir. 10 Bilgi Teknolojileri ve ĠletiĢim Kurumu, Üç Aylık Pazar Verileri Raporu, 2012 Yılı 1. Çeyrek, Mayıs 2012, Ankara, s Bilgi Teknolojileri ve ĠletiĢim Kurumu, Üç Aylık Pazar Verileri Raporu, 2012 Yılı 2. Çeyrek, Ağustos 2012, Ankara, s

21 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman gelirlerinin içinde data gelirlerinin payında da son yıllarda önemli artıģ yaģanmıģtır. Data gelirlerinin payı 2008 yılında %1,26 iken 2011 yılında %7,31 e yükselmiģtir. 12 Söz konusu veriler, ülkemizde mobil internetin son dönemlerde daha fazla abone tarafından artan oranlarda kullanılmaya baģlandığını göstermektedir. Dolayısıyla, her ne kadar data hizmetlerinin kullanımı henüz ses ve SMS hizmetlerinin kullanımına göre daha sınırlı olsa da, mobil data hizmetlerinin de yukarıda yer verilen diğer mobil hizmetler gibi perakende seviyede sunulan mobil hizmetler kümesinin bir parçası olduğu düģünülmektedir. Dolayısıyla, diğer data hizmetleri olarak ifade edilen gerek bilgisayardan gerekse de mobil telefonlar ile internete eriģim hizmetlerinin iģbu pazar analizinin konusunu oluģturan hizmetler arasında yer aldığı değerlendirilmektedir. Sonuç olarak, mobil internet erişim hizmetlerinin erişim, ses, görüntülü arama ve SMS/MMS hizmetleri ile birlikte aynı ilgili pazar içerisinde değerlendirilebilecektir. Ön ödemeli ve faturalı hizmetler Perakende mobil hizmetlerden yararlanan son kullanıcılar, kendi tercihlerine göre ya önceden bedelini ödeyerek satın aldıkları mobil hizmetleri kullanmakta ya da söz konusu hizmetlerden yararlandıktan ya da bu hizmetleri kullandıktan sonra, kullanım miktarına göre iģletmecinin tahakkuk ettirdiği fatura bedelini ödemektedirler. Bu anlamda mobil abonelikler sırasıyla ön ödemeli ve faturalı aboneliklerden oluģmaktadır. ĠĢletmeciler açısından faturalı aboneliklerin ön ödemeli aboneliklere göre daha sadık ve düzenli gelir getiren aboneler olarak değerlendirilmesi nedeniyle iģletmeciler faturalı aboneliklerin sayısının artırılmasına önem ve ağırlık vermektedir. ġekil 2 de ülkemizdeki ön ödemeli ve faturalı mobil abonelerin yıllarının ilk çeyreği itibariyle sayı ve oranlarına yer verilmektedir. 12 Bilgi Teknolojileri ve ĠletiĢim Kurumu, Üç Aylık Pazar Verileri Raporu, 2012 Yılı 1. Çeyrek, Mayıs 2012, Ankara, s

22 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı ġekil 2: Ön ödemeli ve faturalı abone sayıları (milyon) ve oranları (%) ġekil 2 den de görüldüğü üzere, ülkemizde ön ödemeli abone sayısı, faturalı abone sayısına kıyasla oldukça fazla olmakla birlikte özellikle 2009 yılından sonra ön ödemeli abone sayısında belirgin bir düģüģ, faturalı abone sayısında ve oranında ise istikrarlı bir artıģ yaģanmaya baģlanmıģtır yılının ikinci çeyreği itibariyle ön ödemeli ve faturalı abone sayıları, toplam abone sayısının sırasıyla %62,6 sını ve %37,4 ünü oluģturmaktadır. Talep yönlü ikame Talep yönlü ikame kapsamında, ön ödemeli ve faturalı abonelikler çerçevesinde sunulan hizmetlerin aynı piyasa içinde yer alıp almamasına iliģkin yapılacak değerlendirmede talep açısından kullanıcıların söz konusu abonelikler arasında geçiģ yapabilme imkânı göz önünde bulundurulmak durumundadır. Kullanıcılar, abonelikleri kapsamında hizmet aldıkları mobil iģletmeciden, talepleri doğrultusunda faturalı ya da ön ödemeli abonelik geçiģlerini sağlayabilmekte olup, özellikle ülkemizde 2008 yılının Kasım ayı itibariyle uygulamaya geçilen mobil numara taģınabilirliği kapsamında da abonelerin iģletmeciler arasındaki abonelik geçiģleri oldukça kolaylaģmıģtır. Bu Ģekilde abonelerin talepleri üzerine ön ödemeli - faturalı aboneliklerini kendi istekleri doğrultusunda değiģtirebilmeleri önünde bir engel bulunmamaktadır. Arz yönlü ikame Arz yönlü ikame kapsamında değerlendirildiğinde, kullanıcıların abonelik paket türlerini kolayca değiģtirebilme imkânları, hipotetik bir tekelin tarifelerinde artıģa gitmesi 21

23 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman durumunda kârlılığını kısıtlayıcı bir unsur olarak karģımıza çıkmaktadır. Arz yönlü ikame açısından ön ödemeli ve faturalı abonelik sistemleri arasında maliyet açısından bir takım farklılıklar olmakla birlikte, herhangi bir sistem temelinde hizmet sunan bir iģletmecinin diğer abonelik türünde hizmetler sunması oldukça kolaydır. Bu çerçevede, arz ve talep yönlü değerlendirmeler neticesinde, mobil şebekeler üzerinden sunulan ön ödemeli ve faturalı abonelikler kapsamındaki hizmetlerin aynı ilgili pazar içinde yer alması gerektiği değerlendirilmektedir. Bireysel ve kurumsal abonelikler Perakende mobil haberleģme hizmeti kullanıcıları bireysel ve kurumsal aboneliklerden oluģmaktadır. Bireysel aboneliklerin aksine kurumsal abonelikler için kurumsal tarifelerden yararlanacakların kurum kimliğini haiz olması gerekmektedir. Bu noktada mobil iģletmeciler söz konusu abonelikler için kurum imza sirküleri, yetkili kiģinin/vekilin kimlik fotokopisi gibi bilgi ve belgeleri isteyebilmektedirler. Bireysel abonelikler içerisinde kamu çalıģanlarına ya da öğrencilere yönelik lanse edilen abonelik paketleri gibi kiģinin sosyo-ekonomik konumuna özel geliģtirilen abonelik paketlerinin yanı sıra kiģilerin, koģulsuz olarak kullanım alıģkanlıklarına uygun olarak seçebilecekleri, toplu dakika paketlerini içeren çeģitli genel abonelik paketleri de bulunmaktadır. Kurumsal abonelikler kapsamında ise mobil iģletmeciler, kurum çalıģan sayısına ya da kullanım düzeyine göre aboneleri olan kurumlara gerek kendi ticari iģletmeleri içinde gerekse de diğer yönlere doğru toplu dakikalar içeren abonelik paketlerini sunmaktadır. ġekil 3 de ülkemizdeki bireysel ve kurumsal mobil abonelerin yılları arasındaki çeyrek dönemler itibariyle sayı ve oranlarına yer verilmektedir. 22

24 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı ġekil 3: Bireysel ve kurumsal abone sayıları (milyon) ve oranları (%) ġekil 3 ten de görüldüğü üzere, ülkemizde 2011 yılının ilk çeyreği itibariyle mobil abonelerin yaklaģık olarak %93 ü bireysel, %7 si ise kurumsal aboneliklerden oluģurken, 2012 yılının ikinci çeyreğinde söz konusu oranlar sırasıyla %92,3 ve %7,7 olarak gerçekleģmiģtir yılının Haziran ayı itibariyle ülkemizde yaklaģık 61 milyon bireysel abone ve 5 milyon kurumsal abone bulunmaktadır. Bu abonelikler tarafından gerçekleģtirilen trafik oranlarına bakıldığında ise bireysel abonelerin yaklaģık olarak %90 oranı ile kurumsal abonelere göre fazla trafik yarattığı; kurumsal abonelerin toplam trafik içinde gerçekleģtirdiği trafiğin %10 seviyesinde kaldığı görülmektedir. Bununla birlikte bir kurumsal abone ortalama olarak bir bireysel abonenin 1,3 katı kadar fazla trafik yaratmaktadır. Kurumsal abonelerin, abonelikleri kapsamında iģletme olmaları gerektiğinden ve sunulan bazı abonelik paketlerindeki kullanım miktarının göreceli olarak daha yüksek olması üzerine kurgulandıklarından bireysel aboneliklerden farklılık göstermektedir. Bu açıdan bakıldığında bireysel ve kurumsal abonelikler arasında, en azından kurumsal abonelik yönüne geçiģte engeller bulunduğu söylenebilir. Bunun dıģında bireysel abonelik paketlerinde uygulanan tarifelerde yapılacak bir artıģın mobil iģletmecilerin kurumsal aboneliklerden elde ettiği gelirlerde bir değiģikliğe yol açmayacağı da değerlendirilebilecektir. Bu nedenle, bireysel ve kurumsal abonelikler arasında talep ve arz yönlü tam bir ikame iliģkisinden bahsedilmesi güçtür. Ancak, bilindiği üzere her iki abonelik kapsamında sunulan hizmetler aynıdır. Her iki abonelik kapsamında da son kullanıcılara ses, SMS, data hizmetleri, mobil internet ve 23

25 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman katma değerli hizmetler sunulmaktadır. Bireysel abonelere göre kurumsal abonelerin sayıca az olmakla birlikte yarattıkları abone baģına trafik açısından bireysel abonelerden çok fazla bir farklılığının bulunmaması ve her iki abonelik türüne sunulan hizmetlerin aynı olması nedeniyle bireysel ve kurumsal abonelikler kapsamında sunulan hizmetlerin aynı pazarda değerlendirilmesinin uygun olacağı düģünülmektedir. Bu çerçevede, mobil şebekeler üzerinden sunulan bireysel ve kurumsal abonelikler kapsamındaki hizmetlerin aynı ilgili pazar içinde yer alması gerektiği değerlendirilmektedir. Mobil Ģebeke iģletmecileri tarafından sunulan diğer mobil hizmetler Yukarıda yer verilen ve mobil iletiģimin sağlanabilmesini teminen tüketiciler tarafından talep edilen temel hizmetler olarak değerlendirilen mobil Ģebekeye eriģim, ses, görüntülü arama, SMS, MMS, USSD ve internet eriģim hizmetleri olarak yer verilen gerek bilgisayardan gerekse de mobil telefonlar ile internete eriģim hizmetlerinin yanı sıra; yine aynı mobil iģletmeci tarafından sunulan ve aynı hizmetler kümesi içerisinde yer alan ancak, mobil iletiģimin sağlanabilmesini teminen tamamlayıcı ve/veya ek hizmetler oldukları değerlendirilen hizmetlere sayısı sınırlı olamamak üzere aģağıda yer verilmektedir: - Konum tabanlı hizmetler (Location-based Services) - Hizmet Dağıtım Platformu (Service Delivery Platform, SDP) vasıtasıyla verilebilecek hizmetler - Akıllı Ģebeke (Intelligent Network, IN) hizmetleri - Katma değerli hizmetler - Rehberlik hizmetleri - Ulusal ve uluslararası dolaģım - Diğer hizmetler Söz konusu hizmet kalemlerinin, ana hizmetleri teģkil etmemeleri dolayısıyla iģbu pazar analizi dokümanında yer verilen ilgili ürün/hizmet pazarı tanımı içerisinde yer almaları zaruri görülmemekle birlikte, söz konusu hizmetlerin de temel hizmetler olarak yer verilen hizmetlerle (mobil Ģebekeye eriģim, ses, görüntülü arama, SMS, MMS, USSD ve internet eriģim hizmetleri ile) birlikte aynı mobil Ģebeke iģletmecisi tarafından sunulabilecek hizmetler kümesinin unsurları olmaları nedeniyle, ayrıntılarına eriģim yükümlülüğü baģlığı 24

26 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı altında yer verilen koģul ve durumlarda ilgili ürün/hizmet pazarının içerisine dahil edilebileceği değerlendirilmektedir. Soru 2 Ġlgili pazarın konusunu teģkil eden mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma hizmeti tanımının eriģim, ses, görüntülü arama, SMS, MMS, USSD ve internet eriģim hizmetleri ile birlikte ön ödemeli-faturalı ve bireysel-kurumsal aboneleri kapsadığı yönünde yapılan değerlendirmeler ile mobil Ģebeke iģletmecileri tarafından sunulan diğer mobil hizmetlere iliģkin değerlendirmelere katılıyor musunuz? GörüĢünüzü gerekçeleri ile birlikte detaylı biçimde açıklayınız. 3.3 Toptan Pazarın Tanımlanması Yukarıda perakende mobil haberleģme hizmetlerine iliģkin olarak yer verilen tespit ve değerlendirmeler toptan seviyede ilgili ürün/hizmet pazarının tanımlanması için belirleyici önemi haizdir. Bunun yanında, söz konusu pazarın kapsam ve sınırları çizilirken aģağıda yer alan hususların ayrıca değerlendirilmesi gerekmektedir: (i) Herhangi bir mobil Ģebeke üzerinden toptan seviyede sunulabilen tüm eriģim ve çağrı baģlatma modelleri aynı ilgili pazar içinde mi yer almalıdır? (ii) Farklı mobil Ģebekelerden sunulan toptan eriģim ve çağrı baģlatma hizmetleri aynı ilgili piyasa içinde mi yer almalıdır? (iii) ĠĢletmecinin kendi perakende kullanımına yönelik olarak sunduğu (self-supply) ve diğer iģletmecilere sunduğu toptan eriģim ve çağrı baģlatma hizmetleri aynı ilgili piyasa kapsamı içinde mi yer almalıdır? Söz konusu hususların detaylı analizine aģağıda yer verilmektedir. 25

27 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman Aynı ġebeke Üzerinden Toptan Seviyede Sunulabilen Ürün/Hizmetler Talep yönlü ikame Ülke uygulamaları incelendiğinde, iģletmecilerin mobil Ģebekelerden toptan seviyede eriģim ve çağrı baģlatma hizmetlerini kullanmak suretiyle, perakende seviyede hizmet sunumuna yönelik olarak çeģitli iģ modelleri oluģturdukları görülmektedir. Söz konusu iģ modellerine örnek olarak, yukarıda da yer verildiği üzere, mobil Ģebeke iģletmecisinin altyapısına farklı seviyelerde eriģimi gerektiren SMġH iģ modelleri (tip 2 ve tip 3) ile dakika veya kapasite bazında toptan seviyede satın alınan hizmetin basit yeniden satıģı yöntemi ile oluģturulan SMġH iģ modelinin (tip 1) yanı sıra, mobil Ģebeke üzerinden gerek SMġH iģletmecileri gerekse de diğer alternatif iģletmeciler tarafından sadece çağrı baģlatma hizmetinin alınmasını gerektiren dolaylı eriģime (taģıyıcı seçimi ve ön seçimi) dayalı hizmet sunumu gibi çeģitli uygulamalar söz konusu olabilmektedir. Söz konusu farklı toptan eriģim türleri arasındaki talep yönlü ikame, alternatif iģletmecilerin pazara giriģ için kurguladıkları modeller için gerekli olan yatırım seviyelerine bağlı olarak Ģekillenmektedir. Bu durum farklı eriģim türlerinin farklı pazarlarda değerlendirilebileceği kanısı uyandırsa da anılan iģ modellerinin her biri, perakende müģterilerin ihtiyaçlarının karģılanması amacıyla geliģtirildikleri için perakende seviyedeki talep yönlü ikame açısından yapılacak değerlendirme farklı bir sonuca götürmektedir. Zira, son kullanıcılar tarafından faydalanılan söz konusu perakende nihai ürünlerin birbirleriyle kolayca ikame edilebilir oldukları da bir gerçektir. Arz yönlü ikame Toptan seviyedeki bu hizmetler arz açısından değerlendirildiğinde, mevcut kapasitesine bağlı olarak, bir mobil Ģebeke iģletmecisinin eriģim ve/veya çağrı baģlatma Ģeklinde sunduğu toptan hizmetler ile yukarıda yer verilen farklı türdeki iģ modelleri arasında geçiģ yapması göreceli olarak kolaydır. Mobil Ģebeke iģletmecisinin gerekli altyapıya sahip olması ve yukarıda yer verilen hizmetler arasında geçiģ yapabilmesi için önemli bir yatırım yapmasına gerek olmaması, mobil Ģebeke iģletmecilerine söz konusu esnekliği sağlamaktadır. Bu nedenle, mobil Ģebekeler üzerinden sunulan tüm eriģim ve çağrı baģlatma hizmetlerine iliģkin olarak arz yönlü ikame imkânının mevcut olduğu düģünülmektedir. 26

28 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı Yapılan talep ve arz yönlü değerlendirmeler çerçevesinde, ilgili toptan pazarın aynı mobil şebeke üzerinden toptan seviyede sunulabilen farklı erişim ve çağrı başlatma hizmet modellerini kapsadığı düşünülmektedir. Soru 3 Aynı mobil Ģebeke üzerinden toptan seviyede sunulabilen farklı eriģim ve çağrı baģlatma hizmet modellerinin tek bir piyasada yer alması görüģüne katılıyor musunuz? GörüĢünüzü gerekçeleri ile birlikte detaylı biçimde açıklayınız Farklı ġebekelerden Sunulan Toptan Ürün/Hizmetler Talep yönlü ikame EriĢim ve çağrı baģlatma hizmetleri, doğası gereği çağrı sonlandırma hizmetinden farklı özellikler arz etmektedir. Perakende mobil hizmetleri sunan bir iģletmeci, çağrılarını aranan tarafa iletebilmek için her bir Ģebekede çağrı sonlandırma hizmetine ihtiyaç duyarken, eriģim ve çağrı baģlatma hizmetlerinde ise, tek bir mobil iģletmeciden bu hizmetlerin alınması yeterli olabilmektedir. Bu kapsamda talep yönlü ikame açısından konu değerlendirildiğinde, alternatif iģletmeciler için eriģim ve çağrı baģlatma hizmetinin alınacağı mobil Ģebeke iģletmecisinin seçiminde, söz konusu iģletmecinin abone sayısı, Ģebekesinin kapsama alanı ve kapasitesi gibi kısıtların söz konusu olabileceği; ancak, bu kısıtların ülkemizde hizmet sunan mobil Ģebeke iģletmecilerinin Ģebekelerinin birbirlerine benzer teknik özellikler taģımaları ve uluslararası standartları haiz olmaları nedeniyle talep yönlü ikame imkânını önemli ölçüde etkilemeyeceği, söz konusu Ģebekelere yönelik ikame düzeylerinin benzerlik arz ettiği düģünülmektedir. Arz yönlü ikame Daha önce de ifade edildiği üzere, mobil Ģebeke iģletmecisi, varsayımsal bir tekel konumundaki iģletmecinin toptan eriģim ve çağrı baģlatma hizmetinin ücretini artırması durumunda mevcut donanım ve kapasitesine bağlı olarak, söz konusu hizmetleri 27

29 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman verebiliyor konumundadır. Diğer iģletmecilere sunulan toptan Ģebekeye eriģim ve çağrı baģlatma hizmeti ile mobil Ģebeke iģletmecisinin kendi perakende birimine sunduğu hizmetin aynı Ģebeke üzerinden sunulması nedeni ile yeni bir Ģebekenin kurulması gibi önemli bir ilave yatırım gerektirmiyor olmasından dolayı, söz konusu hizmetlerin birbirlerine arz yönlü ikamelerinin olabileceği değerlendirilmektedir. Dolayısıyla talep ve arz yönlü ikame açısından değerlendirildiğinde, ilgili ürün/hizmet pazarının farklı mobil şebekeler üzerinden sunulan toptan erişim ve çağrı başlatma hizmetlerini kapsadığı düşünülmektedir. Soru 4 Ġlgili ürün/hizmet pazarının farklı mobil Ģebekelerden sunulan toptan çağrı baģlatma ve eriģim hizmetlerini kapsadığı görüģü ile hemfikir misiniz? GörüĢünüzü gerekçeleri ile birlikte detaylı biçimde açıklayınız ĠĢletmecinin Kendi Perakende Kullanımına Yönelik (Self-Supply) Hizmetler ve Üçüncü Taraflara Sunduğu Diğer Toptan Hizmetler Talep yönlü ikame Mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma hizmetine iliģkin olarak kapsamı dar bazı uygulamalar bulunmakla birlikte ülkemizde mobil Ģebeke iģletmecileri kendi perakende kullanımlarına yönelik hizmetler dıģında toptan seviyede baģka iģletmecilere herhangi bir hizmet sunmadığı söylenebilecektir. Bununla birlikte, mobil Ģebeke iģletmecisinin kendi kullanımına yönelik (self- supply) hizmetler ve alternatif iģletmecinin kullanımına sunduğu (toptan) eriģim ve çağrı baģlatma hizmetleri arasında teknik açıdan bir temel fark bulunmamakta olup, ġekil 4 ten de anlaģılacağı üzere, varsayımsal olarak mobil Ģebeke iģletmecisinin toptan eriģim ve çağrı baģlatma hizmetinin ücretini artırması durumunda hem Ģebekesine eriģim sağlayan alternatif iģletmecinin hem de kendi perakende biriminin maliyeti artmıģ olacaktır. ġekil 4 ten de görüldüğü üzere, mobil Ģebeke iģletmecisi olan (A) nın, alternatif iģletmeci konumundaki (B) iģletmecisine toptan seviyede çağrı baģlatma ve eriģim hizmetlerini sunduğu bir yapıda, (A) iģletmecisi dikey bütünleģik olarak hizmet sunan (C) 28

30 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı iģletmecisinden kaynaklanan rekabetçi bir baskı ile karģı karģıyadır. (A) iģletmecisinin çağrı baģlatma ve eriģim hizmetlerine iliģkin tarifelerini artırması ve bu artıģın (B) iģletmecisi tarafından perakende seviyeye yansıtılması durumunda (B) iģletmecisinin perakende müģterilerinin (C) iģletmecisine geçmesi mümkündür. (A) iģletmecisinin satıģlarında kayba, (C) iģletmecisinin satıģlarında ise kazanca yol açacak olan bu durumun temel nedeni perakende seviyede sunulan hizmetler arasında talep yönlü ikame imkânıdır. Perakende seviyede ikamenin, dolaylı olarak toptan seviyeye de yansıması iģletmecilerin kendi perakende kullanımına yönelik olarak sunduğu toptan hizmetlerin de ilgili toptan pazar kapsamı içinde yer almasını gerektirmektedir. ġekil 4: Potansiyel Pazar Yapısı Arz yönlü ikame Arz yönlü ikame açısından konu değerlendirildiğinde, dikey bütünleģik olarak hizmet sunan (C) iģletmecisinin perakende seviyede hizmet sunabilmek için ya kendi Ģebekesinden eriģim ve çağrı baģlatma hizmetini alması ya da gerekli koģulların oluģması halinde diğer mobil Ģebeke iģletmecilerinden bu hizmeti satın alması gerektiğinden söz konusu iki hizmetin arz açısından da ikame özelliği gösterdiği değerlendirilmektedir. Bununla birlikte, alternatif iģletmecilerin toptan eriģim ve çağrı baģlatma hizmetlerinin ücretlerinde yapılan varsayımsal bir fiyat artıģını takiben söz konusu hizmetleri kendilerinin sunmaya baģlaması oldukça güçtür. Zira mobil pazara potansiyel giriģler, ölçek ekonomisi ve frekans tahsisi gibi önemli maliyet kalemleri nedeniyle oldukça güç hale gelmektedir. 29

31 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman Dolayısıyla talep ve arz yönlü ikame açısından değerlendirildiğinde, işletmecilerin kendi perakende kullanımına yönelik olarak sunduğu toptan hizmetler ile üçüncü taraflara sunulan toptan hizmetlerin aynı ilgili ürün/hizmet pazarı kapsamında değerlendirilmesi gerekmektedir. Soru 5 ĠĢletmecilerin kendi perakende kullanımına yönelik olarak sunduğu toptan hizmetlerin aynı ilgili pazar kapsamında değerlendirilmesi gerektiğine katılıyor musunuz? GörüĢünüzü gerekçeleri ile birlikte detaylı biçimde ifade ediniz. 3.4 Ġlgili Coğrafi Pazar Yapılacak pazar analizinde ilgili ürün pazarı belirlendikten sonra bu pazarın coğrafi sınırlarının belirlenmesi gerekmektedir. Ürün veya hizmetlerle ilgili tarafların arz ve taleplerinin gerçekleģtiği, rekabet Ģartlarının yeterince homojen olduğu ve komģu alanlardaki söz konusu Ģartların yeterli derecede farklı olması nedeni ile ayırt edilebilir nitelikte olduğu coğrafi alana, ilgili coğrafi pazar denilmektedir. Bir baģka deyiģle ilgili ürünün ikame imkânının olduğu ve pazar yapısının birbirine benzer olduğu bölgeler ilgili pazarın coğrafi sınırlarını oluģturmaktadır. Tüketicilerin herhangi bir yerde faaliyet gösteren iģletmeciden kolay bir Ģekilde ilgili ürünü alabilmesi veya diğer iģletmecilerin bu bölge içinde kolay bir Ģekilde aynı/ikame ürünü/ürünleri sunabilmesi durumunda söz konusu bölgeler ilgili coğrafi pazar içinde yer almaktadır. Bu çerçevede, mobil iģletmecilerin ülke genelinde hizmet sunuyor olmaları ve yetkilendirmelerinin tüm Türkiye yi kapsaması nedeniyle coğrafi piyasanın ülke geneli olarak belirlenmesinin gerektiği değerlendirilmektedir. Soru 6 Mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma pazarına iliģkin ilgili coğrafi pazarın ülke geneli olduğu görüģü ile hemfikir misiniz? GörüĢünüzü gerekçeleri ile birlikte detaylı biçimde açıklayınız. 30

32 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı Bu bölümde yapılan değerlendirmeler çerçevesinde; ilgili ürün pazarının erişim, ses, görüntülü arama, SMS, MMS, USSD ve diğer data hizmetleri ile birlikte ön ödemelifaturalı hizmetler ile birlikte bireysel-kurumsal hizmetleri kapsadığı, ilgili coğrafi pazarın ülke geneli olduğu düşünülmektedir. 31

33 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman 4 ĠLGĠLĠ PĠYASADA DÜZENLEME GEREKSĠNĠMĠ Avrupa Komisyonu nun 17 Aralık 2007 tarihli Tavsiye Kararında (2007/879/EC) aģağıda sıralanan kriterlerin hepsini birlikte sağlayan pazarların öncül düzenlemelere tabi olabileceği, pazarlar düzenlenirken bu üç kriterin tek tek değerlendirilmesi ve bu üç kriterden biri karģılanmıyorsa ilgili pazarda öncül düzenlemelerin yapılmaması gerektiği ifade edilmektedir. EPG Yönetmeliği nin 8 inci maddesi kapsamında ilgili pazardaki düzenleme gereksiniminin değerlendirilmesi aģamasında da esas alınan söz konusu kriterler Ģunlardır: - Pazara giriģ önünde yüksek ve geçici olmayan engel veya engellerin olması, - Ġlgili pazarda, pazar yapısının belirli bir dönem içinde kendiliğinden rekabetçi yapıya kavuģacağının beklenmemesi ve - Rekabet kurallarının tek baģına uygulanmasının pazar yapısının bozukluğunu gidermede yetersiz olması 2007/879/EC sayılı Tavsiye Kararında belirtildiği üzere; birinci ve ikinci kritere iliģkin yapılacak değerlendirmeler, pazar analizlerinde yer alan batık maliyetleri içerecek Ģekilde giriģ engelleri, pazar payları, ücretler, trendler, alternatif Ģebekelerin varlığı gibi pazar yapısı ve dinamiklerine iliģkin ileriye dönük bir yaklaģımla yapılan değerlendirmelere dayanacaktır. Yani Avrupa Birliği düzenlemeleri çerçevesinde üçlü kriter testi ile EPG nin tespitinde kullanılacak kriterler arasındaki yakınsama öngörülmektedir. Avrupa Düzenleyiciler Grubu nun (European Regulatory Group, ERG) üçlü kriter testine iliģkin raporunda üye ülkelerin düzenleyici kurumlarının üçlü kriter testinde düzenleme gereksinimine iliģkin inceleme detayının hiçbir durumda EPG nin tespit edilmesinde gerek duyulan analizden ayrıntılı olamayacağı belirtilmektedir. Bu çerçevede, bu bölümde daha önce tanımlanmıģ olan mobil Ģebekelere eriģim ve çağrı baģlatma hizmetlerine yönelik olarak ilgili pazarda üçlü kriter testine iliģkin değerlendirmelere genel olarak yer verilmektedir. 4.1 Birinci Kriter Üçlü kriter testinin ilk koģulu pazara giriş önünde yüksek ve geçici olmayan bir engelin olması olup, ERG tarafından 2008 yılında yayımlanan Üçlü Kriter Testinin 32

34 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı Uygulanması Kılavuzu nda (ERG Report on Guidance on the application of the three criteria test) bu kriterin değerlendirilmesinde; Batık maliyetler, Kolaylıkla tekrarlanamayan altyapıların varlığı, Teknolojik üstünlük, Mali kaynaklara kolay veya ayrıcalıklı eriģim, Ölçek ve kapsam ekonomileri, Dikey bütünleģme, Dağıtım ve satıģ ağlarının geniģletilmesinde karģılaģılan engeller ile FarklılaĢtırılmıĢ ürün ve hizmetler gibi hususların dikkate alınmasının faydalı olabileceği ifade edilmektedir. Yukarıda yer verilen hususları da içerecek Ģekilde, genel anlamda elektronik haberleģme sektöründe yapısal ve hukuki (düzenleyici) giriģ engelleri gibi temelde iki farklı giriģ engelinden söz edilebilmektedir. 13 Yapısal giriģ engelleri, baģlangıç maliyetleri veya talep koģullarından kaynaklanan ve pazara giriģleri engellemek ya da geciktirmek suretiyle pazarda hizmet sunan mevcut iģletmeci(ler) ile pazara girmeyi planlayan alternatif iģletmeciler arasında asimetrik koģullar yaratan engellerdir. Elektronik haberleģme sektörü gibi maliyet avantajları, ölçek ve kapsam ekonomileri, kapasite kısıtlamaları ve yüksek baģlangıç maliyetleri ile tanımlanan pazarlarda, pazara giriģ önünde yüksek giriģ engellerinin varlığından söz edilebilir. Ayrıca teknik olarak tekrarlanması ekonomik açıdan makul olmayan Ģebekelerin ya da Ģebeke bileģenlerinin varlığı durumunda da benzeri giriģ engelleri ile karģılaģılabilmektedir. 14 Pazara yeni girecek iģletmecilerin söz konusu piyasadaki hizmetleri sunabilmeleri için temel anlamda iki seçenekleri bulunmaktadır. Bu kapsamda söz konusu iģletmecilerin yüksek düzeyde batık maliyet gerektiren yaygın bir altyapı Ģebekesini kurmaları ya da pazarda hizmet sunan mevcut iģletmeci(ler)den toptan düzeyde hizmet satın alarak bu hizmetleri perakende düzeyde tekrar sunmaları gerekmektedir. Ġlk seçenek, yüksek batık maliyetler gerektirmesi nedeniyle çok ciddi bir yapısal engel niteliğindedir. Ancak ikinci 13 COMMISSION RECOMMENDATION on relevant product and service markets within the electronic communications sector susceptible to ex ante regulation in accordance with Directive 2002/21/EC of the European Parliament and of the Council on a common regulatory framework for electronic communications networks and services, 2007/879/EC, prg A.g.e., prg. 9 33

35 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman seçenek için toptan düzeyde mevcut iģletmeci(ler)den temin edilecek hizmetlerin düzenleyici kurum tarafından düzenlenmiģ hizmetler olması durumunda bu engellerin hafifletilmiģ olduğu söylenebilecektir. Hukuki ya da düzenleyici giriģ engelleri ise; pazardaki oyuncuların pozisyonlarını doğrudan etkileyen hukuki, idari yaptırımlar ya da diğer devlet yaptırımlarını ifade etmektedir. Örneğin ilgili pazarda hizmet sunacak iģletmecilerin sayılarını sınırlayan bir spektrum ya da yetkilendirme rejimi pazara giriģ önünde hukuki ve idari bir giriģ engeli niteliğindedir. Bilindiği üzere, bir iģletmecinin mobil haberleģme hizmetleri pazarında hizmet sunabilmesi için ya son kullanıcıya eriģimi sağlayan kendi frekans bandına sahip bir mobil Ģebeke iģletmecisi olması ya da son kullanıcıya eriģim sağlamak için mobil Ģebeke iģletmecilerinden toptan hizmet almak durumunda olan SMġH iģletmecisi gibi alternatif bir iģletmeci olarak yetkilendirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda ülkemizde hizmet sunan mobil Ģebeke iģletmecilerinin her biri pazarda hizmet sunabilmek amacıyla ciddi bir batık maliyet olan lisans ücretleri ödemiģlerdir. ġöyle ki, Turkcell ve Telsim Telekomünikasyon Hizmetleri A.ġ. (Telsim) 15, Temmuz 1993 tarihinde, Türk Telekom ile gelir paylaģımı esasına dayalı olarak GSM 900 MHz bandında hizmet sunmak üzere bir sözleģme imzalamıģlardır. 27 Nisan 1998 tarihinde, (mülga) UlaĢtırma Bakanlığı ile ilgili iģletmeciler arasında 500 milyon ABD doları karģılığında 25 yıllık GSM lisans imtiyaz sözleģmesi imzalanmıģtır. ĠĢ-Tim Telekomünikasyon A.ġ. (Aria) 16 ise 2001 yılında, mobil haberleģme pazarında GSM 1800 MHz bandında hizmet sunabilmek için Katma Değer Vergisi (KDV) hariç 2,5 milyar ABD doları lisans ücreti ödemiģtir yılı içerisinde ise 3N mobil telekomünikasyon hizmetlerinin yetkilendirmeleri neticesinde mevcut mobil Ģebeke iģletmecileri olan Turkcell, Vodafone ve Avea, sırasıyla 15 Yönetimi Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu na geçen Telsim, 13 Aralık 2005 tarihinde yapılan ihalede 4,55 milyar ABD dolarına Vodafone firmasına satılmıģtır. 16 Aria, daha sonra sermayesinin %100 nün Hazine ye ait olduğu Türk Telekom un Ģirketi Aycell HaberleĢme ve Pazarlama Hizmetleri A.ġ. (Aycell) ile birleģerek TT&TĠM ĠletiĢim Hizmetleri A.ġ çatısı altında hizmet sunmuģtur. Kısa bir süre sonra 23 Haziran 2004 tarihi itibariyle Avea markası, bu iki markayı temsilen piyasaya sunulmuģtur. 15 Ekim 2004 tarihi itibariyle TT&TĠM ĠletiĢim Hizmetleri A.ġ ticaret ünvanı Avea ĠletiĢim Hizmetleri A.ġ. olarak değiģmiģtir. Yeni firma 12 Ocak 2005 tarihinde Kurum ile imzaladığı Ġmtiyaz SözleĢmesi altında faaliyetlerine devam etmiģtir. 34

36 Mobil Şebekelere Erişim ve Çağrı Başlatma Pazarı KDV hariç 358 Milyon Avro, 250 Milyon Avro ve 214 Milyon Avro luk bir bedel ödeyerek IMT2000/UMTS lisansları almaya hak kazanmıģlardır. Ülkemizdeki mobil haberleģme hizmetleri pazarı, baģlangıcından günümüze çeģitli birleģme ve devralmalara sahne olmuģtur. Bu anlamda yapılan yatırımların geriye dönüģü bulunmamaktadır. ĠĢletmecilerin hizmet sunabilmek üzere ödemek durumunda oldukları ve geri alınması söz konusu olmayan lisans bedelleri pazara giriģte önemli bir engel teģkil etmektedir. Bu tür bedelleri finanse edebilmek için pazara girmeyi planlayan iģletmecilerin mali kaynaklara ayrıcalıklı eriģimlerinin olması önem kazanmaktadır. Ülkemiz mevzuatında hizmet sunacak iģletmeci sayısında bir sınırlamanın olmamasıyla birlikte, kıt kaynak niteliğinde olan numara ve frekans yönetimi, doğası gereği iģletmeci sayısını sınırlandırmakta ve bu anlamda önemli bir yapısal engel olarak ortaya çıkmaktadır. Ayrıca söz konusu iģletmeciler dikey bütünleģik yapıları sayesinde ölçek ekonomilerinden azami derecede fayda sağlamaktadır. Sahip oldukları kapsam ekonomileri ile de ürün/hizmet/fiyat farklılaģtırmasını (çoklu satıģ, indirimli uygulamalar ve üçüncü taraf promosyonları vb.) baģarabilmektedirler. Lisans bedellerini ödeyerek pazarda hizmet sunmaya hak kazanan mobil iģletmecilerin karģılaģtığı bir baģka maliyet kalemi de gerekli Ģebeke altyapısının kurulması için ihtiyaç duyulan, ancak yine batık maliyet niteliğindeki yüksek yatırım maliyetleridir. Ġmtiyaz SözleĢmeleri gereğince mobil iģletmecilerin üç yıl içerisinde Türkiye nüfusunun %50 sini, beģ yıl içerisinde de %90 ını kapsamaları gerekmektedir. 3N kapsamında ise mobil iģletmeciler Ġmtiyaz SözleĢmeleri nin imzalanmasını müteakip üç yıl içerisinde büyükģehir belediyeleri sınırları içinde kalan nüfusu, altı yıl içinde tüm il ve ilçe belediye sınırları içinde kalan nüfusu, sekiz yıl içinde nüfusu 5000 in üzerinde olan tüm yerleģim alanları içinde kalan nüfusu, on yıl içinde nüfusu 1000 in üzerinde olan tüm yerleģim alanları içinde kalan nüfusu kapsama alanı içine almakla yükümlüdür. Ancak bu alanların iģletmecilerin tek baģına kapsaması gerekmekte, kapsamanın ulusal dolaģım (roaming) ile sağlanmasına izin verilmemektedir. Bu nedenle, her ne kadar ortak yerleģim yükümlülüğü ve tesis paylaģımı gibi Kurumumuz düzenlemeleri mevcut olsa da iģletmecilerin gerekli kapsama alanını sağlamalarını teminen baz istasyonların kurulumu gibi yüksek maliyetli yatırımlarda bulunmaları gerekmektedir. 35

37 Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu: Kamuoyu Görüşü Alınmasına İlişkin Doküman ġekil 5 de ülkemizdeki mobil iģletmecilerin toplam baz istasyonu sayıları ve yıllara göre dağılımları gösterilmektedir. ġekil 5: Mobil Baz Ġstasyonu Sayısı ġekil 5 den, baz istasyonu sayısının her yıl istikrarlı bir Ģekilde %15 e varan oranlarda arttığı görülmektedir yılının Haziran ayı itibariyle mobil Ģebeke iģletmecilerinin toplam baz istasyonu sayısı ülke genelinde 51 bine yaklaģmıģ bulunmaktadır. Bu itibarla iģletmecilerin kapsama alanı yükümlülükleri çerçevesinde altyapıya yönelik yatırımlarını devam ettirdikleri görülmektedir. ġekil 6 da ise mobil iģletmeciler tarafından yapılan toplam yıllık yatırım büyüklüklerine yer verilmektedir. ġekil 6: Yıllık Mobil Yatırım (Milyon TL) ġekil 6 dan da görüldüğü üzere, 2009 yılı 3N yetkilendirmelerinin de etkisiyle mobil yatırımlar açısından yaklaģık olarak 4,6 milyar TL ile en fazla yatırım yapılan yıl olmuģtur yılına göre %132 oranında bir artıģ söz konusudur ve 2011 yıllarında ise yatırım miktarları sırasıyla 2,7 milyar TL ve 2,5 milyar TL olarak gerçekleģmiģtir. 36