TÜRK DEVLET YAPISI VE DÜZENİ (İSLAMİYET TEN ÖNCE)

Transkript

1 TÜRK DEVLET YAPISI VE DÜZENİ (İSLAMİYET TEN ÖNCE) Dünya uygarlık tarihinde önemli gelişmeleri doğuran bazı büyük topluluklar veya uluslar vardır. Bunlardan birisi de hiç kuşkusuz Türklerdir. Türklerin tarihte önemli gelişmeleri doğurmasının ve etken bir rol almasının kaynağı, Türklerin yasaya veya töreye göre işleyen düzenli bir devlet yapısı oluşturabilmeleridir. İnsanların kütleler biçiminde bir kültür çevresinde bir araya gelerek oluşturdukları en büyük topluluğa ulus adını verebiliriz. Aynı biçimde, insan toplulukların oluşturabildikleri en büyük kurum olarak devleti görebilmemizde bir sakınca yoktur. Türklerde ulus ve devlet düşüncelerinin veya kavramlarının pek eski zamanlarda ortaya çıktığını biliyoruz. Türkler ortaya çıktıkları Orta Asya ya tamamen egemen olan büyük devletler oluşturduğu gibi başka bölgelere göç ettikten sonra da yeni yeni siyasi yapılar oluşturmuştur. Türklerin en eski zamanlardan başlayarak sürekli bir biçimde devlet oluşturduklarını ve devletsiz geçen zamanlarının hemen hemen hiç olmadığını da söyleyebiliriz. Çünkü Türklerin hemen her zamanında devleti, ulusu yaşatan ve geliştiren vazgeçilmez bir yapı olduğunun bilincinde ve ayrımında olduğu ortadadır. Türkler, devlete, el veya il adını veriyorlardı. Türkler, Devlet kurmayı illemek, devlet yönetmeyi il tutmak, devletsiz kalmayı ilsirmek, devletsiz bırakmayı ilsiretmek, devleti olanı veya hakanı, illiğ sözcükleriyle dile getiriyordu.[1] Türkler, devleti, her zaman töre ile birlikte düşünüyordu. Türklerin İslamiyet e geçmeden önceki ve geçtikten hemen sonraki devlet yapısı ve düzeni konusuna değinmeye çalıştığımız bu incelememizde, ilk olarak, Türklerde devleti oluşturan öğeleri kavramsal olarak inceledikten sonra Türklerde devlet yönetimi ve egemenlik ile ilgili bazı kavramları ve de Türklerde devlet yapısı içinde yer alan kurumları inceleyeceğiz. Son olarak ise, Müslüman olan ilk Türklerin devlet yapısında ve yönetiminde görülen değişmeleri elimizden geldiğince inceleyeceğiz. 1. A. TÜRKLERDE DEVLET KURUMUNU OLUŞTURAN ÖĞELERİN KAVRAMSAL OLARAK İNCELENMESİ Türklerin eski zamanlarında devlet, oksızlık (bağımsızlık), uluş (ülke), kün (halk), töre (yasa) olmak üzere dört temel öğeden oluşmaktaydı.[2] Devlet üzerine bu dört kavramı içeren bir tanım yapacak olursak devlet, bir topluluğun belirli bir toprak parçası üzerinde egemenlik haklarını hiçbir kısıtlama olmaksızın kullanarak kurup geliştirdiği siyasi, sosyal ve yasal bir yapıdır.[3] Türklerin eski zamanlarından beri var olan ve devleti oluşturan bu öğeleri daha geniş ve kapsamlı inceleyelim. 1. Oksızlık (Bağımsızlık) veya Erkinlik (Egemenlik): Çağdaş hukukta egemenlik, devletin kayıtsız ve şartsız bağımsızlığına sahip olması, diğer devletlerle hukuken eşit durumda bulunması ve sahip olduğu üstün güce ülke içinde rakip olabilecek ve karşı gelebilecek bir başka gücün bulunmamasıdır.[4] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü[5] adlı ürününde Türk tarihi ve kültüründe önemli yer tutan bağımsızlık anlayışını, bazı olaylarla örnekleyerek açıklamaya çalışmıştır. Buna göre, Türklerin bağımsızlığa önem verişinde önemli ve büyük yer tutan etken, bozkır yaşantısının getirileridir. Başka toplulukların baskısı karşısında boyun eğmek yerine, temel geçim aracı olan hayvanlarını sürerek yer değiştirmeleri, yani yerleşik olamama durumu Türklerde özgürlük bilinci doğurmuştur. Ayrıca bu yer değiştirmeleri at ile gerçekleştirdiği için at, hızı ve diğer binek hayvanlarına göre üstünlüğü dolayısıyla

2 Türklere güvenç ve egemen olma ruhunu aşılamıştır. Yine aynı kitapta[6], M.Ö. 55 te Hun toyunda, Türklerin bağımsızlığa verdiği önemi ortaya koyan bir söz, Çin yıllığı Ts ien Han-shu a dayanılarak şöyle aktarılır; Cesarete karşı hayranlık duymak ve tabiiyeti yüz kızartıcı saymak bizim geleneğimizdir. Mücadele için binecek atlarımız, korunacak toprağımız ve yürütülecek devletimiz, kavimler üzerinde şerefimiz var. Henüz savaşarak ölmesini bilen yiğitlerimiz var. Türklerde bağımsızlık veya özgürlük bilincinin doğması ve bunun devleti oluşturan bir öğe olarak gelenekleşmesinin kaynağını bozkır yaşantısının getirilerine Türklerin uyum sağlamadaki yeteneği olarak belirleyebiliriz. Yine bu konuyla ilgili olarak Orhon yazıtlarında yer alan bazı sözler Türklerin, bağımlı olmayı veya tutsak kalmayı ölümden ayrı görmediklerini ve de bağımsızlığına verdikleri önemi ve bunun biçimini veya düzeyini ortaya koymaktadır. Örneğin, Tonyukuk anıtında[7] yer alan şu söz söylediklerimizi kanıtlamaktadır; Türk halkı (kendi) hanını bulmayınca Çin den ayrıldı; han sahibi oldu; (fakat) hanını bırakıp Çin e yeniden bağımlı oldu. Tanrı şöyle demiş olmalı; (sana) han verdim, hanını bırakıp (yine) bağımlı oldun. (Türk halkı yeniden) bağımlı olduğu için tanrı öl demiş olmalı. Türk halkı öldü, mahvoldu, yok oldu. Ayrıca, Orhon yazıtlarında bağımsızlığın yitirilişine dair ve bununla ilgili bazı deyim ve sözcükler ise şöyledir; devleti yitirmek ilsiremiş, kağansız kalmak kağansıramış, kadınların tutsak (cariye) olması küng edmiş, erkeklerin tutsak (kul) olması kul admış, töreyi bırakmak törüsin ıçgınmış.[8] Türklerde egemenlik, kendini daha çok tam bağımsızlık ile yakın ilişkili ve ilgili olarak göstermiştir. Türkler, yaşamlarındaki en ve çok ağır savaşımları bağımsızlıklarını korumak ve egemenliklerini sürdürmek için vermiştir. Daha da önemlisi savaşımını verdikleri bu değerlerin önemsenmesi bile Türkler arasında sert tartışmalara neden olmuştur. Örneğin, M.Ö. 58 de Hun toyunda iç ve dış baskılara karşı koyamayan hun hanı Ho-han-yeh vezirinin önerisiyle Çin egemenliğine girerek durumunu kurtarmak istemiştir. Ancak hanın kardeşi Çi-çi ve bazı devlet adamları bağımsızlığın yitirilecek olmasına karşı çıkmıştır. Çünkü onlar kurtuluşu başka bir devletin egemenliğine girmekte değil, kendi güçlerinde görmüştür. Bu uğurda Çi-çi ve onun gibi düşünenler Çin egemenliğine girmeyip onlarla savaşarak ölmüştür.[9] Türklerde devletin oluşabilmesi her şeyden önce bağımsızlığa dayandırılmıştır.[10] 2. Uluş (Ülke): Türkler, devletin sahip olduğu ve halkın üzerinde yaşadığı topraklara ülke [11], uluş veya yurt gibi adlar vermişti. Bunlardan uluş, toprakla birlikte halkı ifade etmekteydi. yurt ise, daha çok vatan kavramı gibi bir anlam taşıyordu. Türkler için yurt, sadece üzerinde yaşanılan ve geçim sağlanan bir toprak parçası değildi; aynı zamanda kendilerini koruyan ata ruhlarının üzerinde dolaştığı bir yerdi.[12] Türkler, ancak üzerinde özgür olarak yaşadıkları ve egemenlik haklarını hiçbir kısıtlama olmaksızın kullandıkları toprakları yurt olarak kabul etmişti. Daha doğrusu, onlar için yurt, üzerinde Türk tuğlarının ve bayraklarının dalgalandığı kutsal bir ata yadigârıydı. yurt diğer yurtlardan yaka adı verilen sınırlarla ayrılmıştı.[13] Türklerde ülke, belirli bir sınırları olan bir devlet arazisi ve bu bütün milletin ortak toprağı olarak kabul edilmiştir. Buna kanıt olarak İ. Kafesoğlu nun Türk Milli Kültürü adlı ürününde, Çin kaynağı Shih-chi den şu aktardıklarını gösterebiliriz; Asya Hun tanhusu Mo-tun, tahta çıktığı günlerde, komşu Tung-hu ların vergi olarak at ve kadın istemelerine fazla itiraz etmemişken, onların arazi talebi karşısında kaldığı zaman (M.Ö. 209) devlet meclisinde toprağın kendine ait şahsi mülk değil, milletin malı ve devletin temeli olduğunu söyleyerek kendisinin kimseye arazi terk etmeye yetkisi olmadığını belirtmişti.[14] Görülüyor ki Bozkır Türk ilinde uluş hükümdarın keyfine göre şahsi mal gibi tasarruf edilebilen bir toprak parçası olmayıp bizzat devlet reisinin korumakla oldu ata yadigârıydı. [15] Türklerde toprak, yani ülke, yani vatan kutlu olduğu için ıduk tur. Vatanın kutluluğu, Türk yazıtlarında zaman zaman ıduk sözcüğü ile anılmıştır. Ayrıca vatanın elden çıkması başa gelebilecek en korkuncudur. Bundan daha kötü bir şey düşünülemezdi.[16] 3. Kün (Halk):

3 Türklerde halka kün, bodun veya el denilmiştir. Bunlardan bodun, boy (bod) sözünün çoğulu olup boylar birliği anlamındaydı.[17] Tarihi kayıtlara göre, Türkçe konuşan ve Türk soyundan olan topluluklara ilk kez milli kimliklerini sezdiren ve onlara büyük bir millet olduklarını öğreten lider, Hun hükümdarı Mo-tun (Mete, Bagatır, Batur) dur. Motun komşu devletleri birer birer yenip baskı altına aldıktan sonra bütün gücünü ve enerjisini Hun siyasi birliğini sağlamak üzerinde toplamıştır. Bunun için Mo-tun, 25 yıl içinde 26 kadar küçüklü büyüklü devleti ortadan kaldırarak, Hun siyasi birliğini kurmuştur. Mo-tun, bu amacının sonucunu, M.Ö. 176 da ok ve yay gerebilen kavimleri bir aile gibi birleştirdim; şimdi onlar Hun oldular biçiminde ifade etmiştir. Bundan da anlaşılıyor ki Mo-tun, sadece Hun siyasi birliğini kurmakla kalmayıp aynı zamanda Türk topluluklarına Hun olma, yani millet olma bilincini de aşılamıştır.[18] Türklerde devlet, idareci unsur ile işbirliği yapan geniş halk kütlelerinin gayretleri ve katkıları sonucunda gerçekleşmiştir. Daha doğrusu, halk devletin hem kurucu hem de temel unsuruydu. Başka bir deyişle halk, devletin gerçek sahibiydi. Bundan dolayı devletin yıkılması ve istiklalin yitirilmesi, Türk toplulukları arasında elem dolu yakınmalara ve dövünmelere neden olmuştur.[19] Örneğin, 630 da devletini ve istiklalini yitiren Türk milletinin feryatları Orhon yazıtlarına[20], illi millet idim, ilim şimdi hani, kime il kazandırıyorum der imiş biçimindeki ifadelerle yansımıştır. Bozkır Türk devleti herhangi bir ailenin kılıç zoru ile meydana getirdiği bir yığınlar topluluğu değil, fakat idarecilerle işbirliği yapan geniş halk kütlelerinin gayretleri, katkısı ile gerçekleşen siyasi teşekküldü. Hatta vesikalara göre, devleti kuran ve devlet başkanını başarılı kılan da milletti: Türk kavmi il yaptığı ilini Kağan yaptığı kağanını kaybedivermiş.[21] arasında Abbasi Halifeliğinden, Bulgar Türklerine İslamiyeti öğretmek için giden heyetin üyelerinden birisi olan İbn Fazlan Oğuzlar hakkında şu bilgileri vermiştir[22]: Onların başlarındakine bey deniyor. Herhangi bir konuda fikir almak için onun yanına gidip ne yapalım diye soruyorlar. Kararı kendi aralarında bir toplantı yapak belirliyorlar. Ancak bu karara içlerinde en sıradan bir kişi bile karşı çıkabiliyor. Yani Türklerde, milletin istemediği bir şeyi yöneticilerin kabul ettirmesi olanaklı değildi ve halk da temel yurttaşlık görevlerini yerine getirdikçe her türlü özgürlüğe sahipti. [23] 4. Töre (Yasa): Türklerde sosyal yaşamı düzenleyen yazılı olmayan kurallara veya yasalara töre denilmiştir. İ. Kafesoğlu nun Türk Milli Kültürü adlı ürününde, Türk devletlerinde yasa (töre) hakkında şunlar ortaya koyulmuştur; Türk devletinde halkın istekleri, kamu hukukunu, hükümdarın görevlerini belirleyen ve cezai hükümleri ile dikkati çeken törenin tatbiki ile yerine getirilmiştir. Türk devleti özel yasalara (töre hükümlerine) dayalı bir kuruluştu. Devletin varlığı töre varlığına bağlıydı. Töre hükümleri değişmez kalıplar değildi. Bir sosyal hukuki kaideler toplamı olarak töre, çevre ve olanaklara uygun yaşayabilmenin gerekli kıldığı yeniliklere açıktı. Türk hükümdarları, yerine ve zamanın gereklerine göre ve meclislerin onayı alınmak üzere, töreye yeni hükümler getirebilmişlerdir. Töre hükümlerine uymayanlar cezalandırılmıştı. Bozulan töreyi düzeltmek Türk kağanlarının belli başlı görevleri arasında yer almıştır. Kutadgu Bilig[24] e göre törenin değişmez dört özelliği vardı ki bunlar şöyleydi; adalet (könilik), iyilik veya yararlılık (uzluk), eşitlik (tüzlük), insanlık (kişilik). 1. B. TÜRKLERDE DEVLET YÖNETİMİ VE EGEMENLİK İLE İLGİLİ BAZI KAVRAMLARININ İNCELENMESİ VE DE TÜRK DEVLETİNİN KURULUŞ ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ 1. Türk Devletinin Kuruluş Özelliği: İ. Kafesoğlu nun Türk Milli Kültürü[25] adlı ürününde, Türk devletinin kuruluş özelliklerini şöyle sıralamıştır; Velayet-i amme, özel mülkiyet, serbest çalışma, imtiyazsızlık; hükümranlık karizmaya dayanmakla birlikte töre hükümlerinde ifadesini bulan zımmi anlaşma (yasal meşruiyet), birleştiricilik, askeri karakter, dini tolerans, imperium ve besicilik-çobanlık.

4 Türk devletinin kuruluşunda asıl ve en mühim mesele, ilin bütünlüğünü korumak için zaruri kanun mevzuatının, halkın hürriyet temayülü ile ahenk içinde tutulmasını sağlamaktı. Bu, son derece güç bir işti. Töre sınırlamaları ile şahıs hak ve topluluk menfaatlerinin çatışmasını önleyerek sosyal düzeni yürütebilmek yüksek idare kabiliyeti isteyen bir husustu. Devlet başkanının, cesareti ve askeri bakımdan yeterliliği yanında tedbirli, ihtiyatlı ve ileri görüşlü olması gerekiyordu.[26] A. Taneri Türk Devlet Geleneği[27] adlı ürününde ise, Türk devletinin kuruluşunda dayandığı ilkeleri şöyle belirtmiştir; Devlet yaşamında geleneklere bağlı kalınması, gelenekçilikle ilericiliğin bağdaştırılması (hamlecilik), devlet kadrolarının uzmanlardan oluşturulması ve halka açık olması, yönetimde kararlılık ve memuriyetlerde uzun süre bırakılmak, bilime ve bilim adamına saygı duyulması (danışma kurumu), devlet yaşamında fikriyata önem verilmesi, disipline, protokole ve denetim ilkelerine titizlik gösterilmesi. Türk devlet ve hakimiyet mefhumunun temelinde, cihanşümul, yani bütün cihanı içine alan bir devlet fikri bulunur.[28] Türk devletinin esas amacı, Tört Bulung* üzerinde Türklerin hakimiyetini sağlamak ve güneşin doğduğu yerden battığı yere kadar her tarafa Türk adaletini[29] yaymaktır.[30] Türk Devletinde Egemenliğin Kaynağı: Türklerde egemenliğin kaynağı tanrısaldı. Tanrı, egemenliği doğrudan doğruya değil, bir aracı ile kullanmaktaydı. Bu aracı da Türk kağanıydı. Bu duruma göre, Türk kağanına devlet yönetme ve güç ve yetkisi, Tanrı tarafından bağış olarak verilmekteydi. Aynı biçimde, Türk Kağanı da kendisini Tanrı tarafından seçilmiş ve bazı olağanüstü güç ve yeteneklerle donatılmış bir kimse olarak görmekte ve kabul etmekteydi. Aynı inanışı halk da paylaşmaktaydı. Tanrı bağışı olan bu güç ve yetenekler Orhon yazıtlarında şu kavramlarla ifade edilmiştir[31]: Kut (siyasi iktidar) Ülüg veya Ülüş (kısmet, nasip, pay) Küç (güç) a) Kut: Tanrı, Kut* bağışı ile Türk kağanını hükmetme ve hükümdarlık güç ve yetkisi, yani siyasi iktidar sahibi kılıyordu. Türk kağanı da Tanrıdan aldığı siyasi iktidarla Orta Asya da Türkçe konuşan ve Türk soyundan olan bütün toplulukları bir bayrak altında, yani bir devlet çatısı altında topluyordu. b) Ülüg veya Ülüş: Ülüg ve Ülüş sözcükleri Türkçe ülemek (dağıtmak, üleştirmek) veya üleşmek eylemlerinden çıkmış birer addır. Pay, hisse, nasip, kısmet demektir. Tanrı, ülüg veya ülüş bağışı ile Türk ülkesinde bolluk ve bereketi arttırıyordu. Dolayısıyla Türk kağanına ekonomik güç kazandırıyordu. Türk kağanı da bu gücü halkı için kullanıyordu. c) Küç: Tanrı, Türk kağanına verdiği Küç ile de, onun savaş yeteneğini arttırıyordu. Orhon yazıtlarının ifadesiyle askerlerini kurt, düşmanın askerlerini koyun gibi yaparak.. kendisine zaferler kazandırıyordu. Bu inancın doğal sonucu olarak, Türk kağanları savaşlarda elde ettikleri başarıyı hep Tanrının kendilerine verdiği Küç bağışına bağlıyorlardı. Bundan dolayı onlar, zaferden hemen sonra kurban sunmak suretiyle Tanrı ya karşı minnettarlıklarını gösteriyorlardı. Türk egemenlik anlayışına göre, Tanrı sadece siyasi iktidarı veren değil, aynı zamanda verdiği iktidarı geri alan bir güce sahiptir. Tanrının bu gücü, Türk hükümdarlarının üzerinde sürekli siyasi baskı aracı olmuştur. Bundan dolayı, Türk hükümdarları Tanrı nın verdiği siyasi iktidarı ellerinde tutabilmek için devlet yönetiminde sürekli başarılı olmak zorundaydı. Başka bir ifadeyle söylemek gerekirse, Türk hükümdarları ancak hükümdarlığa layık oldukları müddetçe işbaşında kalabilmekteydi. Aksi durumda Tanrının verdiği siyasi iktidar yine Tanrı tarafından geri alınmaktaydı Türk Devletinde Egemenliğin El Değiştirmesi: Türk devletlerinde, taç baş değiştirirken, tanrısal bağış olan kut, hanedan üyeleri arasında birinden diğerine kan yoluyla geçmekteydi. Ancak, Tanrı, hanedan üyeleri arasında seçimini sadece biri lehine

5 kullanmaktaydı. Bu seçim de genellikle hükümdarlığa en çok layık ve yetenekli bir hanedan üyesi üzerinde olmaktaydı. Tanrının iradesinin hangi hanedan üyesi üzerinde olduğu da, ancak taht için yapılan bir mücadele sonucunda ortaya çıkmaktaydı. Bu yüzden Türk devletlerinde taht veraset hukuku hiçbir zaman belirli kurallara bağlanamamıştır. Bunun doğal sonucu olarak da, hanedan üyeleri arasında taht kavgaları sürekli kaçınılmaz ve adeta meşru bir olay olarak sık sık yinelenmekteydi. [32] Türklerde Ülke Yönetimi: Türk hükümdarları siyasi iktidarı, doğrudan doğruya tanrıdan almaktaydı. Tanrısal bağış yoluyla Türk hükümdarlarına geçen siyasi iktidar, yukarıdan aşağıya doğru inmekte, yeryüzünde ikiye ayrılarak sağa ve sola doğru, yani doğu ve batı yönünde yayılmaktaydı. Böylece Türk devletlerinde ülke, halk, yapı ve memurluklar, genellikle doğu-batı, sağ-sol, iç-dış, ak-kara, büyük-küçük biçiminde ikiye ayrılmaktaydı. Bunlardan doğu, yani sağ yan sürekli üstün durumdaydı. Başka bir deyişle egemenlik ve üstünlük doğu yandaydı. Batı, yani sol doğuya, yani sağ yana bağımlı durumdaydı[33]. Devletin yönetim merkezi olan ordu (çadır kent), doğudaydı. Ordu nun tam ortasında da Türk kağanının otağ ı yer almaktaydı. Türk kağanı burada oturmaktaydı. Diğer yandan Türk kağanı, tahtına da doğuya dönük bir biçimde oturmaktaydı. Otağ ın kapısı ise yine doğuya açılmaktaydı. Türk kağanı, her sabah otağ ın kapısından çıktığında kutsal kabul edilen güneşi selamlamaktaydı. Öte yandan, sol, yani ülkenin batı yanına yabgu unvanı ile kağanın kardeşlerinden bir atanmaktaydı. Türkler, devletin yerini oluşturan dünyayı dört köşe[34] (dört bulung) olarak düşünmüşlerdir. Bu dört köşe dört ana yön ile ifade edilmiştir. Bunlardan doğuya ileri, batıya geri, güneye beri, kuzeye yukarı denmiştir. Yüksek rütbeli yirmi dört komutan (başbuğ) askeri birliklere komuta etmekteydi. Komutanların emrinde ise büyük birer askeri birlik bulunmaktaydı. Her komutan tanınmış birer boyun başkanıydı. Bu duruma göre, Türklerde halk, tamamen devlet yapısı içine alınmış demekti.[35] 1. C. TÜRKLERDE DEVLET YAPISI İÇİNDE YER ALAN KURUMLARIN VE KİŞİLERİN İNCELENMESİ Toy (Meclis): Türk kağanları, devlete ait işlerde kararları tek başına almamıştır. Eski Türk devletlerinde siyasi, ekonomik, askeri, sosyal ve kültürel konulardaki sorunların görüşüldüğü, tartışıldığı ve karara bağlandığı meclisler vardı. Bu meclislere toy, kengeş, ternek ve kurultay gibi adlar verilmiştir. Meclis üyelerine de toygun denilmiştir. Devlet meclisine kağan başkanlık etmiştir. Kağan bulunmadığı zamanlarda meclis, aygucı veya üge unvanıyla anılan devlet danışmanları başkanlığında toplanmıştır. Başta hatun ve şad olmak üzere yabgu, tigin, ilteber, erkin, kül-çor, apa, tudun, tarkan gibi askeri ve idari yüksek görevliler, devlet meclisinin tabii üyeleriydi. Bu duruma göre, devlet meclisindeki üyelerin bir kısmı hanedandan, bir kısmı da hanedan dışından seçilmiştir.[36] Toy, bütün Türk lehçelerinde meclis veya toplantı anlamına gelmektedir. Devlette bir kurum adı olarak sonraki yüzyıllarda ortaya çıkıp zamanla Türkçeye de yerleşen Moğolca kurultay (khuriltai) sözünün Türkçe karşılığıdır.[37] Asya Hun imparatorluğunda Mo-tun devrinden beri (M.Ö ) devlet işleri ve dini törenlerle ilgili olarak üç ayrı toplantıdan söz edilmiştir. Bu toplantılardan biri, daha çok dini nitelikte görünmekte olup yılın ilk ayında tanhunun sarayında yapılıyordu. Diğer toplantı ilkbaharda Lung-ç eng te olurdu. Diğeri de, atların semirdiği mevsim olan sonbaharda, hayvan mevcudunu, devletin insan ve askeri gücünü belirlemek üzere, Tailin de yapılmaktaydı. Bunlar arasında en önemlisi ilkbahar toplantısıydı. Gök e, Yer e, atalara ve diğer doğa güçlerine kurbanların sunulduğu, at yarışlarının ve deve güreşlerinin düzenlendiği bu toplantıda hükümdarlıklar onaylanır veya yeni tanhu seçimi yapılır, gerektiğinde idareye geniş icrai yetkiler verilir ve bütün ülke sorunları üzerine genel tartışmalar açılarak, görüşülüp kararlara bağlanırdı. Daha sonraki devirlerde çok sözü edilen toy geleneğinin aslı bu meclisler olmalıdır.[38] Diğer Türk devletlerinde de benzer meclisler vardı. 448 de Avrupa hun devleti başkentine giden Bizans elçilik heyeti içinde bulunan Priskos, Bizans devletinin tekliflerini görüşen bir Hun seçkinler meclisinden

6 söz etmiştir.[39] Hazar hakanlığında bir; ihtiyarlar meclisi vardı.[40] Peçenekler önemli kararlar meclis (kometon) te alınırdı.[41] Oğuzlarda millet işleri tirnek lerde görüşülürdü.[42] Tuna Bulgar devletinde bir millet meclisi bulunmaktaydı.[43] Kıpçak başbuğu Kutlu Arslan devlet istişare meclisi kurdurmuştur.[45] Ayukı (Hükümet): Türk devlet yapısında toy kararlarını ülke genelinde ve uyumlu bir biçimde uygulanması sağlamak ve bunun işlerliğini ve uygulanabilirliğini izleyen kurula ayukı denilmiştir. Bu bakanlardan oluşan bir tür hükümetti. İ. Kafesoğlu nun Türk Milli Kültürü adlı ürününde, Türklerde, ayukı üyelerinin Toygunlar arasından seçildiğini ve bu üyelere buyruk denildiğini belirtmiştir. Ayrıca, buyruk-çor, çi-si ilteber gibi unvanları olan bu buyrukların Göktürk ve Uygur halanlıklarında sayılarının dokuz olduğu da belirtilmiştir. Kağan (Hükümdar): Türk devletlerinde hükümdarlara türlü adlar verilmiştir.[46] Tan-hu veya şan-yü, kağan (khagan), kan (han, kral), yabgu (cabgu), idi -kut, il-teber, erkin (kül erkin, ulug erkin) vb. bunlardan en yaygın olanı kağan[47]dı. Türk kağanı göğün altındaki bütün ülkelerin tek bir hükümdarı gibi düşünülmüştür. Yeryüzünün hükümdarı sayılan Türk kağanları Tanrının yarlığı ile dünyanın bütün ülkelerini yönetmiştir.[48] Türkler devletlerinde önemli bir kurum olan hükümdarlığı daha ayrıntılı incelemek, Türk devlet yapısını anlamamızda daha çok yardımcı ve yerinde olacaktır. 1. a. Hükümdarlık Belirtkeleri: Türk devletlerinin başında, tanınmış bir boya veya aileye bağlı bir hükümdar bulunmuştur. Her hükümdar belirli hükümdarlık ve egemenlik belirtkeleri almış ve kullanmıştır. Böylece hükümdar hem içeride hem de dışarıda bu belirtkeler aracılığıyla tanınmıştır. Bunlar; Unvan (tan-hu, şan-yü, kağan, han, hakan, yabgu, il-teber) Otağ (kurvı çuvaç) Taht (örgin, ornag, orunluk) Tuğ Bayrak Davul (köbürge, kövrüg) Kotuz (sorguç) Kemer (kur) Kılıç Yay Kama Kamçı (berge) Başkent (ordu, çadır kent) Toy[49]

7 1. b. Hükümdarın Görevleri ve Sorumlulukları: Türk hükümdarı devlet yapısının başı ve toplumun lideri olarak, en büyük güç ve yetkileri kendi şahsında toplamıştır. Her emri kanun hükmünde ve değerindeydi. Devletin her kademesindeki görevliler ve bütünüyle halk, bu emirlere uymak zorundaydı. Öte yandan Türk hükümdarı, en büyük yargıç durumundaydı. O, bu sıfatıyla yüksek mahkemeye başkanlık ederdi. B. Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları[50] adlı ürününde Türk hükümdarının önemli görevlerini şöyle belirtmiştir. Savaş gücü ile devleti kurma ve düzene koyma, Türk kağanlarının en önemli göreviydi. Yeni alınan yerlere kondurma yani yerleştirme ve iskan politikası da; Töreyi, yani yasalar ile örf hukukunu düzenlemek de; halkı doyurup, giydirme de Türk kağanlarının önemli görevleri arasındaydı. Türk kağanı, devletin başı olarak iç ve dış siyaseti düzenlerdi; savaşa ve barışa karar verirdi; savaş ve akınlarda ordulara komuta ederdi; elçiler gönderir, elçiler kabul ederdi; devlet yapısının her kademesindeki görevlileri atar veya görevlerinden alırdı.[51] 1. c. Hükümdarın Özellikleri: Türk hükümdarı, hem bütün devlet yapısının başı hem de toplumun lideri durumundaydı. O, sadece içinde yaşadığı zamandan değil, aynı zamanda devletin ve toplumun geleceğinden de sorumluydu. Dolayısıyla onun görevi son derece ağırdı. Bu ağır görevi de, ancak iyi yetişmiş yetenekli, bilgili ve deneyimli olan kimseler başarabilirdi. Bundan dolayı Türk hükümdarının bazı yüksek özelliklere sahip olması gerekiyordu. B. Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları[52] adlı ürününde Türk kağanlarının en önemli iki özelliğini şöyle sıralamıştır; bilge lik ve alp lik. Ayrıca Türk kağanlarının akıllı ve erdemli olması gerektiğini de kaynaklara dayanarak dile getirmiştir. Alplik: Türk kağanından istenilen en önemli özellik, onun yürelig (yürekli) ve alp (kahraman) olmasıydı. Türk kaganı, devletin merkezinde oturan ve emirler veren bir kimse değildi. O, her türlü mücadelede en ön safta bulunuyor ve verdiği emri ilk önce bizzat kendisi uyguluyordu. Çünkü, Türk kaganı giriştiği her mücadelede başarının her şeyden ilk önce kendi cesaretine bağlı olduğunu çok iyi biliyordu. Bilge olmak: Türk kağanında olması gereken diğer bir özellik ise onun bilge olmasıdır. Bilge, yüksek kavrayış, derin düşünce ve büyük sezgi gücünü ifade eden bir kavramdır. Türklerde böyle kimseye bazen bilge kişi veya sadece bilge, bazen de bögü (büyü) denilmiştir. Bu kavramların bugünkü Türkçede kullanılan Arapça karşılığı ise filozof ve hakim sözcükleridir. Ancak Türk kaganı felsefi düşüncelerle uğraşan bir filozof değildi. Onun düşünce ve tasavvurları yalnızca devletin ve toplumun geleceği ile ilgiliydi. Çünkü o, kendini sürekli Türk devletinin ve milletinin geleceğinden sorumlu saymaktaydı. Erdemli olmak: Yüksek ahlaki değerlerin ve üstün meziyetlerin toplamını ifade eden, erdem (ertem), Türklük kadar eski bir kavramdır. Bu bakımdan bu kavram, yüreklilik, bilgelik, Alplik gibi özellikleri de içine alır. Bu kavram da Türk kağanında aranan önemli bir özellikti.[53] Aydın Taneri, Türk Devlet Geleneği[54] adlı ürününde ise, Türk devlet başkanlarında bulunması gereken dört niteliği şöyle sıralayıp açıklamıştır; kültür, mantık, erdem, cesaret. [55] 1. d. Hükümdarlık Süreci: Türklerde kağanlık ırsi olarak kaganın sülalesinden birisine geçiyordu. Kagan olabilmek için mutlaka kut verilmiş sülaleye mensup olmak gerekiyordu. Bununla birlikte kutun verileceği sülaleye mensup olmak, kağan olabilmek için yeterli değildi. Çünkü aile içerisinde kime kut verileceği konusunda kesin bir ölçü yoktu. Türklerde kurultay toplandıktan sonra seçim yapılır ve kut alan aday kağan olarak seçilirdi. Kagan seçildikten sonra cülus merasimi düzenleniyordu.[56] Türklerde kağan olma süreci içindeki aşamaları Benggü Taş Bitigi yazıtlarına göre şöyle inceleyebiliriz;

8 1. Kagan kaldırma (yükseltme): Bu hareket, adayın, Tanrı ile ilişkiye geçmesi, iletişim kurmasıdır. Bunun için Tanrı ya, yagış adı verilen özel bir kurban sunulur. Ardından, iletişim kurulması eyleminin kolaylaştırılması için, Kagan adayı, aşağıdan yukarı doğru kaldırılır, yükseltilir. İlk işlem burada biter. 2. Yüregi Kötürme (yukarı çıkarma): Tanrı, adayı uygun bul ursa, onu, bulunduğu yerdeyken, tepesinden tutup yukarıya, yanına çıkarır. Bunu yapmasının nedeni açıktır; yarlık, kut, küç, ülüg ve il beratı vermek içindir. Kağan adayı, Tanrı tarafından bu emanetler kendisine verildikten sonra kağan yapılmış olur. Ve bu işlemden sonra ikinci işlem de sona ermiş olur. 3. Kagan Oturma (oturtma): Kağanlık görevi verilen ve Tanrı tarafından kağan seçilen aday, yine Tanrı nın buyruğu ile yeryüzüne indirilir ve kişioğlu üzerine kağan oturtulur. Ve bu işlem, kağanı, Tanrı nın onu indirmesi ve kişioğlu üzerine kağan oturması ile son bulur. Herkes, artık, kağanın buyruğu altındadır ve kağan da, Tanrı nın kendisine verdiği yetki ile onları, yönetme durumundadır.[57] Katun (hükümdar Eşi): Türk devlet yapısında kağandan sonra önemli ikinci kurum olarak katun görülmüştür. Türklerde hükümdar eşleri katun (hatun), yin-çü (yen-shih, yin-çii, inci, evci) veya uluğ hatun (ta yenshih) unvanlarını taşımışlardır. Katunlar da devlet yönetiminde söz sahibiydi. Ayrı otağları ve buyrukları vardı. Törenlerde hükümdarın yanında yer alır; devlet meclisine katılır; elçiler gönderir ve kabul ederdi.[58] Katun, gelecekteki hükümdarın annesiydi. Bundan dolayı onun Türk soyundan olmasına özellikle dikkat edilmiştir. Türk kağanının katundan başka eşleri de vardı. Özellikle Çinli bir prenses (Türkçesi eşi veya esi) ile evlenmek Türk kağanların geleneğiydi. Konçuy adı verilen bu prensesle katun derecesine yükseltilmemiştir. Konçuy dan olan çocuklar taht üzerinde hak iddia edemezlerdi.[60] Tigin (Hükümdar Oğlu): Türk kağanının oğulları tigin unvanı ile anılırdı. Tiginlerin her birine devlet yapısında yüksek kademede görevler verilmiştir. Tiginlerden biri, genellikle büyük oğul, hükümdarın sağlığında veliaht olarak atanırdı. Türklerde, veliaht olarak belirlenen tigin, S. Koca ya göre, Hunlarda sol bilge tigin, Göktürklerde şad unvanını almıştır. İ. Kafesoğlu ise veliaht sözünün karşılığı olarak elig-beğ sözünü göstermiştir. Veliaht olan tiginin yönetimine devletin doğu bölgeleri bırakılırdı; emrine de bir birlik verilirdi. Bazen ise önemli bir Türk topluluğunun başına getirilmiştir. Örneğin, Uygur kağanı veliaht olarak belirlediği oğlu Bayan-çor (Moyun -çor) u, devletin ikinci temel öğesi olan Oğuzların üzerine yönetici olarak atamıştır. Türklerde veliaht olarak atanan tigininin tahta çıkması her zaman kesin değildi. Çünkü Türk egemenlik anlayışı, tahta çıkma hakkını her tigine eşit bir biçimde vermekteydi.[61] Böyle olunca Türk devletleri tarihinde taht için tiginler arası mücadele sık görülmüştür. Tiginler, çocuk yaşta, hasta veya iktidarın getirdiği sorumluluğu yerine getiremeyecek durumdaysa töre gereğince tahta amcaları çıkmıştır. Öte yandan, hükümdarın katundan olmayan eşlerinden doğan oğulları ne kadar yetenekli olursa olsun, taht üzerinde bir hak iddia edemezdi.[62] Yabgu (vezir, yönetici, danışman): Türklerde kağandan sonra gelen yüksek rütbelerden birisi de yabguluktu. Halk içinde seçilen kişilerden olan yabguluğu Hunlarda ve Göktürklerin ilk zamanlarında görmüyoruz. Türkler bilgelik özelliklerini bulundurmasını istedikleri vezire Ayguçı adını da vermiştir. Yabguların görevi ise her konuda kağanına ötünüp, yani durumu arz edip dilekte bulunmaktı. Kağan da, vezirin ötündüğü ütünç ünü dinler ve dileğini işitiverir di. Önemli konularda karar vermek, yabguların elinde değildi.[63] İl-teber ve Erkin (kağana bağlı bir topluluğun yöneticisi), Sü -Başı (ordu komutanı), Şad (hanedan üyeleri, danışman), Kündür (danışman), Tarkan Apa Tarkan, Bağa Tarkan (sivil yönetici, bakan, komutan), Tudun (vergi sorumlusu memur), Alpagu (subay), Şengün (general), Işbara, Boyla, Yargın gibi unvanlara sahip memurların dışında[64], Türk devlet yapısı içinde yer alan diğer kurumları ve kişileri ve kullandıkları rütbeleri, unvanları şöyle özetleyebiliriz[65];

9 Buyruk: Türklerde, devlet içindeki en büyük memurlara buyruk denilmiştir. Türkler, saraydaki bu büyük memurlara iç-buyruk demek yoluyla bunları, dışarıdaki büyük asker ve memurlardan ayırıyorlardı. Tamgaçı veya Damgacı: Bir tür mühürdardır. Özellikle Uygur çağında, kaganın altın tamga sını elinde tutan bu memurların, tıpkı bir başvekil gibi, büyük salahiyetleri vardı. Her atama ve para sarfı işinde, bu mühürlerin fermanlar üzerinde tamgaçının imzasıyla beraber bulunması, en önemli şartlardan biriydi. Ayrıca bunlara uluğ-bitikçi[66] de denirdi. Kengeşçi veya Tayanç: Türklerde danışmanlara bu adlar verilmiştir. Ayrıca iş-ayguçı, basutçı, tapıgçı adlarında kengeşçilere yardım eden memurlar da vardı. Agıçı: Hazinedardır. Sakışçı: Hesapçıdır. Amga: Tahsildardır. Elçi: Devletlerarasında gidip gelen memurlardır. Körüg, Tıl, Tıgrak: Casuslardır ve adi habercilerdir. Yazıgçı: Aileler arasında haber getirip götürendir. Okçı: Kağanın haberini halka duyuran memurdur. Tartıgçı: Sarayın davetçileridir. Tilmaç: Çevirmendir. Kılağuz: Devlet ve ordu içinde kılavuzluk eden memurlardır. Yizek: Askeri kılavuzdur. Yerçi veya Yorçı: Kılağuza yardımcı olan memurlardır. Emçi: Türklerin doktora verdikleri addır. Ata-Sagun, Otaçı: Saray doktorlarıdır. Sınuk Bağlağuçı: Kırık ve çıkıkçılardır. Kapıgçı, Çapkuncı: Saray kapıcılarına verilen addır. Töşekçi: Sarayda yatak işleriyle ilgilenen memurdur. Kuşçı, Iterçi: Saraydaki kuşlarla ilgilenen memurdur. İşçi, İşlegüçi, Terçi, Yumuşçı: Saraydaki işçilerdir. Bark İtgüçi: Taştan ev yapıp süsleyen sanatkardır. Bediz Taş İtgüçi: Taşları işleyen ve yazıt yazan sanatkardır. Titigçi: Duvar ören sanatkardır. Kam, Yatçı, Kumçı, Yulduzçı, Körümçi: Türklerde falcılardır ve müneccimlerdir. İsmail Hakkı ERGÜVEN

10 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı KAYNAKÇA AHMETBEYOĞLU, ALİ, Grek Seyyahı Priskos (5. Asır) a Göre Avrupa Hunları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, ALFÖLDİ, A., Türklerde Çifte Krallık, 2. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (20-25 Eylül 1937), Kenan Matbaası, İstanbul, ATALAY, Bülent, Türk Devlet Geleneğine Göre Devlet Adamlarında Bulunması Gereken Asgari Hususiyetler, Türkler, cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, BARKAN, Ömer Lütfi, Türkiye de Sultanların Teşrii Sıfat ve Salahiyetleri ve Kanunnameler, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, cilt XI, sayı 2, İstanbul, BAŞTAN, Şerif, Büyük Hun Kağanı Attila, Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara, Doğu Batı Düşünce Dergisi, cilt 1, sayı, 1, Doğubatı Yayınları, İstanbul, DONUK, Abdülkadir, Türk Hükümdarı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları, İstanbul, ESİN, Emel, Kün-Ay, 7. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (25-29 Eylül 1970), cilt 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, GALATİ, A. Fisher, Türk Cihadı ve Alman Protestanlığı ( ), Yay. Haz. Neval Öke, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları, İstanbul, GENÇ, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, GÖMEÇ, Saadettin, Türk Kültürünün Ana Hatları, Akçağ Yayınları, Ankara, GÜNGÖR, Harun, Uygur Kağan Unvanlarında Kün ve Ay Tenri Kavramlarının Kullanılışı, 11. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, cilt 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, HEPER, Metin, Türkiye de Devlet Geleneği, çeviren Nalan Soyarık, Doğubatı Yayınları, İstanbul, İBN FAZLAN, Seyahatname, Çeviren Ramazan Şeşen, Bedir Yayınevi, İstanbul, İNALCIK, Halil, Osmanlı Padişahı, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, cilt XIII, sayı 4, Ankara, İNALCIK, Halil, Osmanlılar da Saltanat Veraseti Usulü ve Türk Hakimiyet Telakkisiyle İlgisi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, cilt XIV, sayı 1, Ankara, KAFESOĞLU, İbrahim, Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri, Türkler, Cilt 3. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, KAFESOĞLU, İbrahim, Ölümünün Yıldönümü Münasebetiyle Bilge Kağan, Belleten, cilt XLIX, Sayı 194. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınları, İstanbul, KAŞGARLI MAHMUT, Divanü Lügat-it-Türk, cilt 4, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, KAŞIKÇI, Osman, Eski Türklerde Devlet Başkanlığı-Hakanlık, Türkler, Cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.

11 KOCA, Saim, İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilat, Türkler, Cilt 8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, KOCA, Salim, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, Türkler, cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, KOMNENOS, Alexios, Alexiad, Çev. Bilge Umar, İnkılap Kitabevi, İstanbul, KÖPRÜLÜ, Fuat, Orta Zaman Türk Hukuki Müesseseleri, Türkler, cilt 4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, KÖSOĞLU, Nevzat, Kızılelma, Türkler, cilt 3. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, KÖSOĞLU, Nevzat, Türk Dünyası Tarihi ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler, Ötüken yayınları, Ankara, KURAT, Akdes Nimet, Peçenek Tarihi, Devlet Basımevi, MANSUROĞLU, Mecdud, Bitikçi, İslam Ansiklopedisi, cilt 2, Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi, İstanbul, MERÇİL, Erdoğan, Gazneliler de Bir Saray Memuriyeti; Resuldarlık, 8. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, cilt 2, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, MERÇİL, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, MÜTEFERRİKA, İbrahim, Milletlerin Düzeninde İlmi Usuller, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, NİZAMÜL-MÜLK, Siyasetname, Yay. Mehmet Altay Köymen, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, NUHOĞLU, Güller, Gazneli Devleti Teşkilatı, Türkler, cilt 8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, ÖGEL, Bahaeddin, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, cilt 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, ÖGEL, Bahaeddin, Devlet Meclisi ve Kurultay, Türkler, cilt 3. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, ÖGEL, Bahaeddin, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, cilt 2. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, ÖNLER, Zafer, Kutadgu Bilig de İktidar Kavramı ve Siyaset Anlayışı, Türkler, cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, RASONYİ, Laszlo, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, SPULER, Bertold, Gök Türklerin Dini ve Kültürü Hakkında Mülahazalar, 7. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, cilt 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, SÜMER, Faruk, Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, TANERİ, Aydın, Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Hükümdarlık Kurumunun Gelişmesi ve Saray Hayatı-Teşkilatı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, TANERİ, Aydın, Türk Devlet Geleneği, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2004.

12 TAŞAĞIL, Ahmet, Bilge Kağan ın Vasiyeti, Turan Yayıncılık, İstanbul, TEKİN, Talat, Orhon Yazıtları, Simurg Yayınları, İstanbul, TOGAN, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul, TURAN, Osman, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, cilt 1-2. Boğaziçi Yayınları, İstanbul, TURAN, Osman, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, Türkler, cilt 3. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, TUTAR, Adem, İslam Öncesi Türk Devlet Geleneğinde Adalet Anlayışı, Türkler, cilt 3. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, Türk Dünyası El Kitabı, cilt 2, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayınları, Ankara, YILDIRIM, Dursun, Köktürklerde Kağanlık Süreci; Kaldırma, Kötürme, Oturma, 11. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, [1] Talat tekin, Orhon Yazıtları, Simurg Yayınları, İstanbul, s. 40, 58, 73, 103. [2]Bu konu hakkında bkz; İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2003, s [3] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, Türkler, cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s [4] Aydın Taneri, Türk Devlet Geleneği, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2004, s. 82. [5] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s [6] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s [7] Orhon yazıtlarının Tonyukuk anıtının batı yanındaki 2. ve 3. satır. Ayrıca bu konu hakkında Orhon yazıtlarının Kül Tigin anıtının güney yanındaki 6. doğu yanındaki 10. kuzey yanındaki ve 6. satırlarına bakılabilinir. Ve ayrıca, Talat Tekin, Orhon Yazıtları, s [8] Talat Tekin, Orhon Yazıtları, s [9] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s [10] Türklerde devleti oluşturan bir öğe olarak bağımsızlık hakkında daha geniş ve ayrıntılı bilgi için ayrıca; İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s Saadettin Gömeç, Türk Kültürünün Ana Hatları, Akçağ Yayınları, Ankara, 2006, s Nevzat Kösoğlu, Türk Dünyası Tarihi ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler, Ötüken yayınları, Ankara, s [11] Türklerin eski belgelerinde geçmeyen bu sözcüğün ölke biçimiyle Moğolca olduğu bilinmektedir. İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, dipnot 106. ve Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, dipnot 9. [12] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s [13] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s [14] Bu durum hakkında ayrıntılı bilgi için; Bahaeddin Ögel, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, Cilt 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1981, s Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Cilt 2. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2001, s. 28. İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s. 235-

13 236. Aydın Taneri, Orhon Yazıtları, s Saadettin Gömeç, Türk Kültürünün Ana Hatları, s. 36. Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s [15] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s [16] Saadettin Gömeç, Türk Kültürünün Ana Hatları, s. 35. [17] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s Bu konuda ayrıca; Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, s. 22. Saadettin Gömeç, Türk Kültürünün Ana Hatları, s. 37. [18] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s [19] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s [20] Talat Tekin, Orhon Yazıtları, s. 53. [21] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, ayrıca; Talat Tekin, Orhon Yazıtları, s. 43. [22] İbn Fazlan, Seyahatname, Çeviren Ramazan Şeşen, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1995, s. 39. [23] Türklerde millet veya halk anlayışı için ayrıca; Aydın Taneri, Türk Devlet Geleneği, s Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, s İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, [24] İbrahim Kafesoğlu, Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri, Türkler, Cilt 3. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, S Ayrıca; Zafer Önler, Kutadgu Bilig de İktidar Kavramı ve Siyaset Anlayışı, Türkler, Cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s [25] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s [26] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s [27] Aydın Taneri, Türk Devlet Geleneği, s [28] Türk Devlet yapısında yer alan bu cihan hakimiyeti konusunda; Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, cilt 1-2. Boğaziçi Yayınları, İstanbul, Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, Türkler, Cilt 3. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s Nevzat Kösoğlu, Kızılelma, Türkler, Cilt 3. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s * Dört Köşe anlamına karşılık gelen bu sözcüğe Türkler bütün yeryüzü anlamını da yüklemiştir. Ayrıca Tört Bulung konusunda; İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s. 253 ve dipnot 212. [29] Türk devlet yapısında yer alan adalet (Könilik) kavramı için; Adem Tutar, İslam Öncesi Türk Devlet Geleneğinde Adalet Anlayışı, Türkler, Cilt 3. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s [30] Saadettin Gömeç, Türk Kültürünün Ana Hatları, s. 43 ve dipnot 71. [31] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s ayrıca bu konuda; İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s * Kut; uğur, devlet, baht, talih, saadet gibi anlamları olan Türkçe bir sözcüktür. Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lügat-it-Türk, cilt 4, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991, s [32] Türk devletinde egemenliğin değişmesi konusunda ayrıca; Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s Ve [33] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s

14 Türklerde ikili yönetim hakkında ayrıntılı ve geniş bilgi için; A. Alföldi, Türklerde Çifte Krallık, 2. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (20-25 Eylül 1937), Kenan Matbaası, İstanbul, 1943, s İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, [34] Bakınız, sayfa 6 ve alt bilgi. Ve ayrıca; Sadettin Gömeç, Türk Kültürünün Ana Hatları, s. 47. [35] Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, s. 34. Ayrıca Türk devlet yapısında ülke yönetimi konusunda; İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Sadettin Gömeç, Türk Kültürünün Ana Hatları, s Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s [36] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s [37] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, [38] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, ve dipnot 249. [39]Ali Ahmetbeyoğlu, Grek Seyyahı Priskos (5. Asır) a Göre Avrupa Hunları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1995, s. 46. ve İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, 260. [40] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, 260. ve dipnot 254. [41] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, 260. ve Akdes Nimet Kurat, Peçenek Tarihi, Devlet Basımevi, 1937, s ve Alexios Komnenos, Alexiad, Çeviren Bilge Umar, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1997, s [42] İbn Fazlan, Seyahatname, s. 39. ve İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, 261. [43] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, 261. ve Alexios Komnenos, Alexiad, s [45] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, 261. Devlet meclisi veya toy (kurultay) hakkında ayrıntılı ve geniş bilgi için; Bahaeddin Ögel, Devlet Meclisi ve Kurultay, Türkler, Cilt 3. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s [46] Türk kağan unvanlarında kullanılan kün ve ay kavramları için; Emel Esin, Kün-Ay, 7. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (25-29 Eylül 1970), cilt 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1970, s Harun Güngör, Uygur Kağan Unvanlarında Kün ve Ay Tenri Kavramlarının Kullanılışı, 11. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (5-9 Eylül 1990), cilt 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1994, s Zafer Önler, Kutadgu Bilig de İktidar Kavramı ve Siyaset Anlayışı, Türkler, Cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s [47] Kağan adı hakkında türlü görüşler vardır; Kafesoğlu, bu sözün çok eskiden beri Türkler arasında kullanılan ve imparator sözünün Türkçedeki karşılığı olarak görmüştür (İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, ve dipnot 293.). Ancak Ögel ise kağan adının Moğolca olduğunu ve Proto-Moğollar arasında yaygın olarak kullanıldığını belirtmiştir (Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, s. 35). [48] Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, s. 31. [49] Hükümdarlık belirtkeleri hakkında ayrıntılı ve geniş bilgi için, Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, s [50] Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, s [51] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s [52] Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, s [53] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s

15 [54] Aydın Taneri, Türk Devlet Geleneği, s [55] Türk Hükümdarı hakkında ayrıntılı ve geniş bilgi için, ayrıca; Ahmet Taşağıl, Bilge Kağan ın Vasiyeti, Turan Yayıncılık, İstanbul, İbrahim Kafesoğlu, Ölümünün Yıldönümü Münasebetiyle Bilge Kağan, Belleten, cilt XLIX, Sayı 194. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1985, s Abdülkadir Donuk, Türk Hükümdarı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları, İstanbul, Şerif Baştan, Büyük Hun Kağanı Attila, Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara, Laszlo Rasonyi, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1993, s Bertold Spuler, Gök Türklerin Dini ve Kültürü Hakkında Mülahazalar, 7. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (25-29 Eylül 1970), cilt 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1970, s Osman Kaşıkçı, Eski Türklerde Devlet Başkanlığı-Hakanlık, Türkler, Cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s , Bülent Atalay, Türk Devlet Geleneğine Göre Devlet Adamlarında Bulunması Gereken Asgari Hususiyetler, Türkler, Cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s Bahaeddin Ögel, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, [56] Osman Kaşıkçı, Eski Türklerde Devlet Başkanlığı-Hakanlık, Türkler, Cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s [57] Dursun Yıldırım, Köktürklerde Kağanlık Süreci; Kaldırma, Kötürme, Oturma, 11. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (5-9 Eylül 1990), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1994, s [58] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s [60] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s Katun konusunda ayrıntılı ve geniş bilgi için; İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s Saadettin Gömeç, Türk Kültürünün Ana Hatları, s [61] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s [62] Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s Ayrıca Tigin konusunda ayrıntılı ve geniş bilgi için; İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s [63] Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, s [64] Necati Gültepe, İlk Türk Devletlerinde Bürokrasi, Türkler, Cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s Ayrıca; Salim Koca, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, s Ve ayrıca; Faruk Sümer, Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları, İstanbul, [65] Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, s [66] Bitikçi konusunda ayrıca; Mecdud Mansuroğlu, Bitikçi, İslam Ansiklopedisi, Cilt 2, Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi, İstanbul, 1945, s. 65. [67] Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lügat-it-Türk, cilt 1, s. 24. [68] Güller Nuhoğlu, Gazneli Devleti Teşkilatı, Türkler, Cilt 8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s [69] Saim Koca, İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilat, Türkler, Cilt 8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s Ayrıca, Nizamül-mülk, Siyasetname, yayınlayan Mehmet Altay Köymen, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1976, s [70] Saim Koca, İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilat, s [71] Güller Nuhoğlu, Gazneli Devleti Teşkilatı, [72] Saim Koca, İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilat, s Ayrıca; Reşat Genç, Karahanlı Devlet Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2002.

16 [73] Saim Koca, İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilat, s Ayrıca; İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s [74] Saim Koca, İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilat, s Ve ayrıca, İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s [75] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s [76] Resuldar için ayrıca; Erdoğan Merçil, Gazneliler de Bir Saray Memuriyeti; Resuldarlık, 8. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (11-15 Ekim 1976), Cilt 2, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1981, s [77] Güller Nuhoğlu, Gazneli Devleti Teşkilatı, [78] Türklerin Müslüman olduktan sonra kurdukları devletler ve bunların yönetimi hakkında daha geniş ve ayrıntılı bilgi için; İbrahim Müteferrika, Milletlerin Düzeninde İlmi Usuller, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, Aydın Taneri, Türk Devlet Geleneği, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul, Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2000.Aydın Taneri, Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Hükümdarlık Kurumunun Gelişmesi ve Saray Hayatı-Teşkilatı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, Metin Heper, Türkiye de Devlet Geleneği, çeviren Nalan Soyarık, Doğubatı Yayınları, İstanbul, A. Fisher Galati, Türk Cihadı ve Alman Protestanlığı ( ), Yay. Haz. Neval Öke, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları, İstanbul, Türk Dünyası El Kitabı, cilt 2, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayınları, Ankara, Ömer Lütfi Barkan, Türkiye de Sultanların Teşrii Sıfat ve Salahiyetleri ve Kanunnameler, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, cilt XI, sayı 2, İstanbul, 1945, s Halil İnalcık, Osmanlılar da Saltanat Veraseti Usulü ve Türk Hakimiyet Telakkisiyle İlgisi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, cilt XIV, sayı 1, Ankara, 1969, s Halil İnalcık, Osmanlı Padişahı, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, cilt XIII, sayı 4, Ankara, 1958, s Fuat Köprülü, Orta Zaman Türk Hukuki Müesseseleri, Türkler, cilt 4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s Devlet, Doğu Batı Düşünce Dergisi, cilt 1, sayı, 1, Doğubatı Yayınları, İstanbul, 1997.