İş Hukuku ve İSG Ders Notları İSG Mevzuat

Transkript

1 ÖNSÖZ Bilinen insanlık tarihinde; bireysel yaşamdan toplu yaşama geçilmesinde gereksinimlerin belirleyici olduğu bir döngü görülmektedir. Toplumlar giderek organize yapıya bürünürken gereksinimler de o oranda artmış ve daha da organize olma gereği ortaya çıkmıştır. Bu döngü günümüzde de artarak ve gelişerek devam etmektedir. İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri de yukarıda anılan döngünün bir parçasını oluşturmaktadır. Bir yanda insan yaşamını daha da kolaylaştırmak üzere üretim yapılırken, öte yandan da üretim süreçleri girdi ve çıktılarıyla çalışan insanların yaşamını tehdit etmekte ve hatta çevreye de bazen geri dönüşü olanaksız zararlar vermektedir. Her gün değişik medya aygıtlarında dünyanın dört bir yanından kaza ve felaket haberleri yer almaktadır. Resmi olarak ILO (Uluslararası Çalışma Örgütü) tarafından yayınlanan raporlara göre her yıl iki milyondan fazla çalışan iş kazaları ve meslek hastalıkları yüzünden yaşamını yitirmektedir. Bu nedenledir ki, dünyanın gelişmiş ülkeleri tarafından; Çalışanları Çalıştıranları Üretimi Çevreyi Korumak üzere günümüz dünyasında sistemli çalışmalar yapılmaktadır. Bu konuda gerek duyulan hem genel hem de temel İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) prensipleri geliştirilmiştir. Genel ve temel prensipler belirlenirken bir yanda bilimin öngördükleri, diğer yanda da yasaların çerçevesini çizdiği zorlamalar, sınırlamalar ve yaptırımlar karşımıza çıkmaktadır. Mezun olup iş hayatına atıldıktan sonra bir bölümünüz işveren ve önemli bir bölümünüz de çalışan olarak çalışma yaşamında yerinizi alacaksınız. Bir bölümünüz çalışan olmanız yanı sıra ayrıca işveren vekili sıfatına da sahip olacaksınız. Hangi tarafta olursanız olun olası bir iş kazası veya meslek hastalığı sonucunda sizi nelerin beklediğini bilmelisiniz. Çalışan ve çalıştıranın hak, ödev ve sorumlulukları yasalarda belirlenmiştir. İş kazalarının ve meslek hastalıklarının önlenmesi İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) mevzuatı ile işveren ve işveren vekillerine verilmiş zorunlu bir görevdir. Hangi tarafta yer alırsanız alın iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi konusunda üzerinize düşen önemli görevler vardır. Zaten bu insani bir görevdir de Bu kitap, çalışma hayatınızda İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili hukuki konularda gereksinim duyacağınız bazı temel bilgileri en güncel haliyle sunmakta ve esas olarak da İSG kültürünün gelişmesine katkı sunmayı amaçlamaktadır. yaman_mahmut@yahoo.com e-posta adresinden bana ulaşarak karşılaştığınız sorunlar konusunda yardım isteyebilirsiniz. 1

2 Kitapta kullanılan kısaltmalar İSG : İş Sağlığı ve Güvenliği İGÜ : İş Güvenliği Uzmanı İH : İşyeri Hekimi YSP : İşyeri Hemşiresi ve benzer statüdeki personel İSGK : İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu İK : İş Kazası MH : Meslek Hastalığı RA : Risk Analizi RD : Risk Değerlendirmesi OSGB : Ortak Sağlık ve Güvenlik Birimi İSGB : İşyeri Sağlık ve Güvenlik Birimi SGK : Sosyal Güvenlik Kurumu KKD : Kişisel Koruyucu Donanım ILO : Uluslararası Çalışma Örgütü WHO : Dünya Sağlık Örgütü OSHA-EU : Avrupa İSG Ajansı OSHA-USA : Amerika İSG Ajansı 2

3 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNE GENEL BAKIŞ Dersin içeriği; Temel kavramlar Tarihsel gelişim süreçleri Türkiye de ve dünyada İSG Önleme kültürü Konuya giriş Bir kavram olarak İSG, günümüze gelinceye kadar çeşitli evrelerden geçmiştir. Başlangıçta üretim odaklı olan politikalar zaman içinde işyerinde sistem kurmaya yönelmiştir. Bir kavram olarak İSG 20. yüzyılda ortaya çıkmakla beraber, çalışanların yakalandıkları bazı hastalıklar çok eski çağlardan itibaren tanımlanmaya başlamıştır. Bu bölümde önce bazı temel İSG kavramlarına değinilecek ve ardından da İSG nin tarihsel gelişimine kısaca bakılacaktır. Burada tanımlanmayan diğer kavramlar ise ilgili derslerde kendi konusu içinde ele alınacaktır Sayılı İş Kanununa göre en temel kavramlar Bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişiye işçi, işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara işveren, işçi ile işveren arasında kurulan ilişkiye iş ilişkisi denir. İşveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddî olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime işyeri denir. İşverenin işyerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen yerler (işyerine bağlı yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve meslekî eğitim ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçlar da işyerinden sayılır. İşyeri, işyerine bağlı yerler, eklentiler ve araçlar ile oluşturulan iş organizasyonu kapsamında bir bütündür. İşveren adına hareket eden ve işin, işyerinin ve işletmenin yönetiminde görev alan kimselere işveren vekili denir. İşveren vekilinin bu sıfatla işçilere karşı işlem ve yükümlülüklerinden doğrudan işveren sorumludur. Bu Kanunda işveren için öngörülen her çeşit sorumluluk ve zorunluluklar işveren vekilleri hakkında da uygulanır. İşveren vekilliği sıfatı, işçilere tanınan hak ve yükümlülükleri ortadan kaldırmaz. Asıl İşveren-Alt İşveren İlişkisi: Bir işverenin işyerinde yürüttüğü mal veya hizmet üretimine ilişkin yardımcı işlerinde veya asıl işin bir bölümünde, işletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işlerde iş alan ve bu iş için görevlendirdiği 3

4 işçilerini sadece bu işyerinde aldığı işte çalıştıran diğer işveren ile iş aldığı işveren arasında kurulan ilişkiye asıl işveren-alt işveren ilişkisi denir. Bu ilişkide asıl işveren, alt işverenin işçilerine karşı o işyeri ile ilgili olarak bu Kanundan, iş sözleşmesinden veya alt işverenin taraf olduğu toplu iş sözleşmesinden doğan yükümlülüklerinden alt işveren ile birlikte sorumludur. Asıl işverenin işçilerinin alt işveren tarafından işe alınarak çalıştırılmaya devam ettirilmesi suretiyle hakları kısıtlanamaz veya daha önce o işyerinde çalıştırılan kimse ile alt işveren ilişkisi kurulamaz. Aksi halde ve genel olarak asıl işveren alt işveren ilişkisinin muvazaalı işleme dayandığı kabul edilerek alt işverenin işçileri başlangıçtan itibaren asıl işverenin işçisi sayılarak işlem görürler. İşletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işler dışında asıl iş bölünerek alt işverenlere verilemez sayılı İSG Kanununa göre İşyeri; Mal veya hizmet üretmek amacıyla maddi olan ve olmayan unsurlar ile çalışanın birlikte örgütlendiği, işverenin işyerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen işyerine bağlı yerler ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve mesleki eğitim yerleri ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçları da içeren organizasyondur. İşyerinin fiziki, kimyasal ve biyolojik koşulları ile ergonomik durumu çalışanı doğrudan etkilemektedir. İşyeri ve çalışma koşulları; çalışan üzerinde çeşitli yüklenmelere neden olmaktadır. İş verimi doğrudan doğruya bu yüklenmelerle ilgilidir. Çalışanların iş kazası geçirmesi, meslek hastalığına yakalanması da işyeri koşulları ile ilişkilidir. Çalışanın etkilenmesi iş ve üretim kalitesini de etkileyecektir. Ortaya çıkan hukuki sonuçlar da işvereni etkilemektedir sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununa göre İşveren, işveren vekili, geçici iş ilişkisi kurulan işveren ve alt işveren MADDE 12-4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) ve (c) bentlerine göre sigortalı sayılan kişileri çalıştıran gerçek veya tüzel kişiler ile tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlar işverendir. İşveren adına ve hesabına, işin veya görülen hizmetin bütününün yönetim görevini yapan kimse, işveren vekilidir. Bu Kanunda geçen işveren deyimi, işveren vekilini de kapsar. İşveren vekili ve 4857 sayılı İş Kanununda tanımlanan geçici iş ilişkisi kurulan işveren, bu Kanunda belirtilen yükümlülüklerinden dolayı işveren ile birlikte müştereken ve müteselsilen sorumludur. 4 üncü maddenin ikinci fıkrasının (a) bendine tâbi olanlar hakkında, işverenlerin bu Kanunda belirtilen yükümlülükleri, bunları çalıştıran işçi sendikaları ve konfederasyonları veya işveren tarafından; 4 üncü maddenin dördüncü fıkrasına tâbi olanlar hakkında, işverenlerin bu Kanunda belirtilen yükümlülükleri, bunları çalıştıran kamu idareleri veya eğitim gördükleri okullar tarafından yerine getirilir. (7) 4

5 Bir işverenden, işyerinde yürüttüğü mal veya hizmet üretimine ilişkin bir işte veya bir işin bölüm veya eklentilerinde, iş alan ve bu iş için görevlendirdiği sigortalıları çalıştıran üçüncü kişiye alt işveren denir. Sigortalılar, üçüncü bir kişinin aracılığı ile işe girmiş ve bunlarla sözleşme yapmış olsalar dahi, asıl işveren, bu Kanunun işverene yüklediği yükümlülüklerden dolayı alt işveren ile birlikte sorumludur. Hukuki olarak ise işveren; İşyerinin ve üretim araçlarının sahibidir. Hukuki düzenlemeler bakımından 2 tür kişilik bulunmaktadır; Tüzel Kişi Gerçek Kişi İşveren her ikisi de olabilir. Gerçek kişi ve Tüzel kişi (Hükmî şahıs). Toplulukların niteliğine göre "özel hukuk tüzel kişisi" ve "kamu hukuku tüzel kişisi" şeklinde ikili ayrıma tabi tutulabilir. Şimdi de bu kavramların anlamlarına bakalım. Tüzel kişi; Gerçekte kişilik sahibi olmayan ancak varsayımsal olarak kişilik sahibi olduğu kabul edilen kişi veya mal topluluklarıdır. Başka bir deyişle; Hukuk bakımından birçok kişinin veya malın topluluğundan doğan ve tek bir kişi sayılan varlıktır. Gerçek kişi; Sağ ve tam doğmak şartı ile kişinin anne karnına düşmesinden ölümüne kadar devam eden süreçte kişiler için hukuken kullanılan terimdir sayılı İSG Kanunu 3. Maddeye göre İşveren: Çalışan istihdam eden gerçek veya tüzel kişi yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara işveren denir sayılı İş Kanunu 2. Maddeye göre işveren: İşçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara işveren denir. Bu Kanunda işveren için öngörülen her çeşit sorumluluk ve zorunluluklar işveren vekilleri hakkında da uygulanır. İşveren vekilliği sıfatı, işçilere tanınan hak ve yükümlülükleri ortadan kaldırmaz sayılı İSG Kanununa göre; İşveren adına hareket eden, işin ve işyerinin yönetiminde görev alan işveren vekilleri, bu Kanunun uygulanması bakımından işveren sayılır. İşçi; Bir hizmet sözleşmesi ile ücret karşılığında işveren emrinde çalışan kişidir. Üretimin tartışmasız en önemli bileşenidir. Bir vardiya boyunca oluşan yüklenmeler sonucunda çalışanın verdiği psikolojik ve fizyolojik tepkiler değişik sonuçlar yaratmaktadır. İş kazasını yaşayan da, meslek hastalığına yakalanan da işçidir. 5

6 İş: Bir hizmet sözleşmesi ile ücret karşılığında mal ve hizmet üretimi için yapılan eylem(ler)dir. Üretimin gerçekleştirilebilmesi için çalışanlar bir vardiya boyunca onlarca hatta yüzlerce değişik iş (eylem=çalışma) yapmaktadırlar. İş ilişkisi: İşçi ile işveren arasında kurulan ilişkiye iş ilişkisi denir. Borçlar hukukuna göre İş Sözleşmesi; Bir tarafın (işçi) bağımlı olarak iş görmeyi, diğer tarafın (işveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluşan sözleşmedir. İnsan nedir? Biyolojik ve sosyal bir varlıktır. Sağlık nedir? WHO tarafından yapılan ve bütün dünyada kullanılan sağlık tanımı; Ruhsal, bedensel ve sosyal yönden tam bir iyilik halidir. Tanımdan da anlaşılacağı gibi sadece hastalık ve sakatlığın olmaması değil, sosyal yönden de insanın iyi durumda olması söz konusudur. İş Sağlığı nedir? Bütün mesleklerde çalışanların bedensel, ruhsal ve sosyal yönden iyilik hallerinin en üstün düzeyde tutulması, sürdürülmesi ve geliştirilmesi çalışmalarıdır. (Uluslararası Çalışma Örgütü-Dünya Sağlık Örgütü ) İşyeri Hekimliği nedir? Çalışma hayatı ile ilgili sağlık sorunlarının hastalıkların tanı ve tedavisi ile bu hastalıklardan korunma konusundaki tıbbi etkinliklerdir. İş Hijyeni nedir? Endüstriyel hijyen olarak da tanımlanmaktadır. İşyerlerinde bulunan sağlık risklerinin saptanması, ölçümler yapılması, bu risklerin ortadan kaldırılması amacı ile teknik düzenlemeler yapılması gibi konularla ilgilenen bilim dalıdır. İş Sağlığı ve Güvenliği nedir? Bütün mesleklerde çalışanların sağlıklarını; Sosyal, Ruhsal ve Bedensel olarak en üst düzeyde sürdürmek, Çalışma koşullarını Sağlığa uygun hale getirmek için; Çalışanları zararlı etkilerden ve tehlikelerden koruyup daha güvenli bir çalışma ortamı yaratarak, İşin ve Çalışanın; birbirine uyumunu sağlamak üzere kurulmuş bir bilim dalıdır. İSG nin üç temel özelliği vardır. Bunlar; Planlılık Bilimsellik Süreklilik 6

7 İSG ayrıca; Tıbbi Teknik Ekonomik Sosyal Hukuki yönleri olan bir kavramdır ve kısaca; çalışanların iş kazaları ve meslek hastalıklarına karşı korunmalarının sağlanması şeklinde tanımlanabilir. İş Kazası nedir? ILO ya göre iş kazası; Planlanmamış ve sakatlanmaya ve zarara neden olan durumdur. İşyeri ile İşyeri ile İşyeri ile oluşan kazalar, (1964)] beklenmeyen bir olay sonucunda ev arasında, işçinin normal olarak yemek yediği yer arasında, işçinin normal olarak ücretini aldığı yer arasında, iş kazasıdır. [Uluslararası Çalışma Örgütü 121 Sayılı Tavsiye Kararı Ülkemiz yasal düzenlemelerine (5510 sayılı yasa 13. Madde) göre iş kazası; Aşağıdaki hal ve durumlardan birinde meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedence veya ruhça arızaya uğratan olaydır. Hal ve durumlar aşağıdaki gibidir; A. Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, B. İşveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş nedeniyle, C. Bir işverene bağlı olarak çalışan sigortalının, görevli olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, D. Hizmet akdiyle bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılan emziren kadın sigortalının, iş mevzuatı gereğince çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, E. Sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi sırasında sayılı İSG Yasasına göre iş kazası; İşyerinde veya işin yürütümü nedeniyle meydana gelen, ölüme sebebiyet veren veya vücut bütünlüğünü ruhen ya da bedenen özre uğratan olaydır. Her iki yasadaki tanımlardan da anlaşılacağı üzere Ülkemizde iş kazası konusunda insan odaklı bir yaklaşım vardır. Ülkemiz mevzuatında işyeri kazaları (=maddi hasarlı kazalar) tanımlanmamıştır. Meslek Hastalıkları 5510 sayılı yasanın 14. Maddesinde aşağıdaki gibi tanımlanmıştır. Sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal özürlülük halleridir. Ülkemiz mevzuatında İşe bağlı hastalıklar tanımlanmamıştır. 7

8 Yükümlülük Süresi; Çalışanın işle ilgisi kesildikten itibaren meslek hastalığının ortaya çıkması arasındaki makul olan en uzun süreye yükümlülük süresi denir. Meslek hastalığı durumunda devletin sigortalıya sağladığı bazı haklar vardır ve sigortalının bu haklardan yararlanabilmesi için belirlenmiş bir kavramdır. Her meslek hastalığı için ayrı bir süre belirlenmiştir. Buradaki yükümlülük Devletin yükümlülüğüdür. Maruziyet Süresi; Zararlı etkenin başlamasıyla hastalık belirtilerinin ortaya çıkması için gereken en az süreye maruziyet süresi denir. İSG nin Öncelikli Hedefi; Sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamı oluşturmak, Çalışanların sağlık ve güvenliğini sağlamak ve geliştirmek, Yukarıdaki iki hedefe ulaştığımızda kendiliğinden ortaya çıkacak iki sonuç ise; Üretimde güvenliğin ve devamlılığın sağlanması ve Kalite ve verimliliğin artmasıdır. İş Sağlığının Gelişme Süreci Esas olarak işçi sınıfı kavramı ile birlikte ortaya çıkmıştır. Ancak, ilk çağlardan beri adı konulmuş olmasa bile çalışanın sağlığı ile ilgili çalışmalar bazı önde gelen kişiler tarafından yapılmış ve bazı hastalıklar tanımlanarak kayıt altına alınmıştır. Bu çalışmaları; Kısaca İlk çağlar dönemi Endüstri devrimi öncesi dönemi Endüstri devrimi ve izleyen yıllar Günümüz Şeklinde sıralamak olanaklıdır. bu dönemlerden günümüze doğru gelelim, M.Ö lerde Babil dönemi Hammurabi Kanunlarından; Eğer bir müteahhidin sağlam yapmadığı bir binanın çökmesi sonucunda bina sahibi hayatını kaybederse, müteahhit ölüm cezasına çarptırılır Eğer bina sahibinin oğlu hayatını kaybetmişse, müteahhidin oğlu ölüm cezasına çarptırılır Eğer bina sahibinin kölesi hayatını kaybetmişse, müteahhit aynı değerde bir köleyi bina sahibine verir Eğer müteahhidin sağlam yaptığı bir binanın çökmesi sonucunda bina sahibinin malları hasar görmüşse, müteahhit binayı yeniden yapacağı gibi, bina sahibinin tüm zarar ve ziyanını da karşılayacaktır Bir binanın inşaat kurallarına uyulmadan yapılan bir duvarı yıkılırsa, müteahhit tüm masrafları kendisine ait olmak üzere o duvarı sağlamlaştırmak zorundadır Eski Mısırlılar (M.Ö. 1500) döneminde; Piramitlerin inşaatı için yeterli iş gücünün sağlanması için, tıbbi servisler kurulmuştur. 8

9 Hipokrat (MÖ ); Kurşun zehirlenmesini tanımlamıştır. Günümüzdeki hekimliğin atasıdır. Platon (Eflatun) (MÖ ); Zanaatkârların çalışma koşullarından kaynaklanan sorunları dile getirmiştir. Aristo (MÖ ); Gladyatör diyetini tanımlamıştır. Galen (MS. II. Yüzyıl) ; Hastalıklarda çevre faktörünü (Miasma Teorisi) dile getirmiştir. Paracelsus ( ); Bütün maddeler zehirdir. Zehir olmayan hiçbir madde yoktur. Uygun doz, zehir ve ilaç arasındaki farkı yaratır. Demiş ve bu sözü tıp tarihine geçmiştir. Paracelsus günümüzdeki modern toksikolojinin babası sayılmaktadır. Gregorius Agricola-George Bauer; 1526 da Avrupa madenlerinde çalışan sorunlarıyla ilgili klasik bilgileri içeren De Re Metalica adlı eserini yazmıştır. işçilerin Bernardino Ramazzini ( ); Büyük İtalyan klinikçisi Bernardino Ramazzini endüstri sağlığının babası olarak kabul edilir yılında yayınladığı De Morbis Artificum Diatriba isimli eserinde meslek hastalıkları ile uzun uzadıya meşgul olmuştur. Hekimlere; Hastanızın mesleğiniz mutlaka sorun diye tarihi öğüdünü vermiştir. Kısaca aşağıdaki konu başlıkları ile anımsayabiliriz. İşyeri Hekimlerinin atası sayılmaktadır. Sanayileşme başlamıştır. ile birlikte aşağıda konu başlıkları ile verilen sorunlar yaşanmaya Tarımsal alandan fabrikada çalışmak üzere göçler Göçler sonucu ailelerin parçalanması ve ardından da fuhuş Sağlıksız koşullarda barınma, yeterli beslenememe Uzun süre çalışma, aşırı yorgunluk Olumsuz çevre koşulları, salgın hastalıklar İş kazası, meslek hastalığı Çalışanın sağlığının bozulması Toplumsal sorun toplumun ilgisi Ülkeler ve İSG gelişimi İngiltere Endüstri sağlığı meselelerinin devlet tarafından ele alınması, İngiltere de sanayi devrimi hareketlerinin hızlanmaya başladığı devrelere rastlar. İlk İSG Kurulu da bu ülkede kurulmuştur. Sir Percivale Pott; 1776 de baca temizleyicilerinin skrotum (testis kılıfı, erbezleri kılıfı) kanserini tarif etmiştir. Charlie Turner Tacrach ( ); Çok etraflı bir meslek hastalıkları kitabı yazmıştır. 9

10 1802 Çıraklık Kanunu (Sağlık ve Ahlakın korunması kanunu) kabul edildi. Dünyada bir ilk olan bu kanuna göre; Çalışma süresi 58 saat/hafta oldu, Eğitimin önemi ortaya çıktı Fabrikalar kanunu yürürlüğe kondu; En küçük çalışma yaşı 10 ve Doktor raporu (işe giriş muayenesi) zorunlu oldu İşyeri denetimi, İş müfettişliği kavramı ortaya çıktı. Fransa 1810 yılında yayınlanan İmparator Kararnamesi, yine aynı ülkede 1841 yılında yayınlanan İş Mevzuatı bu gayretlerin ilk ürünleridir. Amerika Birleşik Devletleri Sanayileşme hareketlerinin çok hızlandığı XX. Yüzyılın başında atılım yapmıştır. Cornell Üniversitesi iç hastalıkları profesörü Gillmann Thomson Meslek Hastalıkları (The Occupational Diseases) kitabını 1914 yılında yayınlamıştır de A.B.D. de Ulusal Güvenlik Konseyi (NSC) kuruldu 1918 Yılında, günde azami 8 saat çalışma kabul edildi 1970 de A.B.D. de Mesleki Güvenlik ve Sağlık Kanunu (OSHA) çıkarıldı ve daha sonra Ulusal Mesleki Sağlık ve Güvenlik Enstitüsü (NIOSH) ve Amerikan Güvenlik Mühendisleri Derneği kuruldu Almanya 1972 Yılında Dortmund da İSG ve Kaza Arbeitsschutz Undfalforschung-BAU) kuruldu Araştırma Merkezi (Bundesanstalt für 1974 Yılında, Wuppertall de İSG ile ilgili yüksek mühendislik bölümü açıldı Avrupa Birliği içerisinde de, 1980 li yıllardan itibaren ağırlıkla ele alınmaya başlanmıştır. 89/391/EEC sayılı İSG Direktifi, İSG alanında çerçeve direktif olarak kabul edilmiş ve daha sonra bu çerçeve direktife dayanarak, çok sayıda bireysel direktif çıkarılmıştır yılında Cenevre de, Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) kurulmuştur. Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından, 1919 yılından bugüne kadar, İSG ile ilgili birçok sözleşme çıkarılmıştır. Bunların önemli bir bölümü de, Türkiye Cumhuriyeti tarafından onaylanarak yürürlüğe konulmuştur. 10

11 ÖZET OLARAK KRONOLOJİ İSG nin tarihi gelişiminde önemli aşamalar aşağıda özetlenmiştir: M. Ö. 400 yıllarında Hipokrat, meslek hastalığı yapabilecek maddelerin varlığından söz etmiştir, 1531 Yılında Paracelcus maden (özellikle kurşun ve civa) hastalıklarının etkilerinden söz etmiştir, 1746 Yılında Goldschmied dikiş dikerken parmağa iğne batmasını önlemek için yüksüğü icat etmiştir, 1785 Yılında, sanayileşmenin başlangıcı (buhar makinesinin icadı) ile kaza verileri toplanmaya başlanmıştır, 1776 Yılında Fincancılar sözleşmesi imzalandı. Kütahya da imzalanan bu sözleşme ile seramik çalışanlarının iş tanımları ve haftalık çalışma süreleri ile alacakları maaşlar belirlenmiş oldu. Devlet hakemliğinde yapılan ilk yazılı toplu sözleşmesi olarak tarihe geçmiştir Yılında, sanayileşmenin hızlanması (mekanizasyon hızı artması) ile İngiltere de günde 14 saat çalıştırılan çocuk işçiler (yaşları 4-6 civarında olan bu çocuklar, boyları tezgâh yetişmediğinden bir sandalyeye çıkarılarak çalıştırılıyordu) için Çocukların Korunması Kanunu çıkarıldı. Bu kanun daha sonra, 1833 lerde kadınları da koruyacak şekilde genişletildi, 1802 Yılında İngiltere de Dünyanın ilk İSG Kanunu sayılan Kanunu çıkartıldı. Çıraklık Sağlık ve Ahlakı 1828 Yılında Prusyalı (Alman) General Kon Horn, orduya almak için sağlam genç erkekler bulamadığından şikâyetle, genç yaşta çocuk işçilerin fabrikada çalıştırılarak sakatlanmasını önlenmesi için ve fabrikalara çocuk işçilerin özellikle erkek çocukların alınmasının yasaklanmasını Prusya kralından talep etti (böylece gençlere ilkokul öğrenimi alma mecburiyeti getirildi), 1831 Yılında, buhar kazanlarının kontrolü için Polis Kontrol Tüzüğü yayınlandı, 1833 Yılında İngiltere de iş yerlerinin genel koşullarını saptayan ve devlet tarafından denetimini öngören bir örgüt kuruldu ve fabrikalar kanunu çıkartıldı Yılında Prusya da İSG Kanunu çıkarıldı. Kanunla, 9 yaşından küçük çocukların çalışması yasaklandı yaş arası çocukların günde en çok 10 saat çalışması sınırı getirildi, gece arası vardiya çalışması çocuklara yasaklandı, öğle paydosu 1 saat, kahvaltı ve ikindi yemeği 15 dakika olarak kabul edildi ve ayrıca Çalışma Bakanlığı kuruldu, 1845 Yılında Prusya Esnaf Derneği, izin alınarak kurulacak (yangın çıkabilecek işler ve yerler, barut imalatı, yüksek fırın çalışmaları vb.) tehlikeli tesis sistemlerini belirleyen bir katalog yayınlandı, 11

12 1853 Yılında, 12 yaşından küçük çocukların çalışma yasağı, yaş arası çocukların günde 10 saatten fazla çalıştırılmamaları, gençlere en az 2 saat dinlenme verilmesi hakkında kanun çıkarıldı, 1865 Yılında Prusya Maden Kanunu çıkarıldı ve Maden Polis Teşkilatı kuruldu, 1865 Yılında yurdumuzda, Zonguldak Kömür Havzası ndaki çalışma usullerini tespit eden Dilaver Paşa Nizamnamesi çıkarıldı, 1866 Yılında Buhar Kazanları Kontrolü Derneği kuruldu, 1869 Yılında Kuzey Almanya Sanayi Derneği kurularak, fabrikalarda Teknik İSG sistemi kuruldu, 1884 Yılında Kaza Sigortası kanunu çıkarılarak işverenlerin mesuliyet ve yükümlülük taşıması ve kaza primi ödemesi mecburiyeti getirildi, 1890 Yılında çalışma güvenliğinin kurallarının belirlenmesi amacıyla ilk uluslararası konferans yapıldı, 1891 Yılında pazar günü çalışma yasağı, çalışma süresi haftalık 65 saatte sınırlandırılması, loğusaların 6 hafta izin hakkı, fabrika denetim sisteminin sanayi denetimi şekline dönüştürülmesi, 13 yaşından aşağı yaşta çocuk işçi çalışma yasağı ve sanayi denetim memurlarının mahalli polis denetimi yetkilerinin üstlenmesi gibi kanunlar çıkarıldı, 1906 Yılında, beyaz fosforun sanayide kullanımı ve gece çalışma şartlarının belirlenmesi üzerine kanunlar çıkarıldı, 1913 de ABD de Ulusal Güvenlik Konseyi (NSC) kuruldu, 1918 Yılında, günde azami 8 saat çalışma kabul edildi, 1921 Yılında Ülkemizde Ereğli Havza-i Fahmiye Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun yürürlüğe girdi, 1924 yılında Ülkemizde Hafta Tatili Kanunu yayınlandı 1925 Yılında, meslek hastalıkları ve yol kazalarının iş kazası kabul edilmesi gibi sigorta kanunda düzenlemeler yapıldı, 1930 yılında Ülkemizde Belediyeler Kanunu ve Umumi Hıfzıssıhha Kanunu yayınlandı yılında Ülkemizde 3008 sayılı İş Kanunu yayınlandı ve 1937 yılında yürürlüğe girdi Yılında Ülkemizde Çalışma Bakanlığı kuruldu, 1949 Yılında Merkezi İSG Enstitüsü kuruldu (SOEST), 1953 Yılında Almanya için ilk İSG Kongresi yapıldı, 1955 Yılında İtalya da ilk Kazalardan Korunma Dünya Kongresi yapıldı, 12

13 1961 Yılında Bonn da İSG Çalışma Derneği kuruldu, 1963 Yılında, kanunda yirmiden fazla bulundurulması mecburiyeti getirildi, işçi çalışan iş yerlerinde İSG sorumlusu 1964 Yılında ülkemizde İSG Müfettişliği Örgütü, daha sonra İşçi Sağlığı ve İSG Merkezi (İSGÜM) kuruldu, 1964 Yılında ülkemizde 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu çıkarıldı, 1970 de ABD de Mesleki Güvenlik ve Sağlık Kanunu (OSHA) çıkarıldı ve daha sonralar Ulusal Mesleki Sağlık ve Güvenlik Enstitüsü (NIOSH) ve Amerikan Güvenlik Mühendisleri Derneği kuruldu, 1971 Yılında ülkemizde İş Kanunu çıkarıldı, 1972 Yılında Dortmund da İSG ve Kaza Arbeitsschutz Undfalforschung-BAU) kuruldu, Araştırma Merkezi (Bundesanstalt für 1973 Yılında, İSG kanununa göre, iş yeri hekimi ve iş yeri güvenlik elemanı istihdamı zorunluluğu getiren genelge kabul edildi, 1974 Yılında, Wuppertall de İSG ile ilgili yüksek mühendislik bölümü açıldı. Ülkelere göre İSG ile ilgili ilk yasalar Belçika da 1810, İngiltere de 1833, Almanya da 1839, İsviçre de 1840, Fransa da 1841ve Amerika da 1877 yılında çıkarılmıştır. 13

14 ÜLKEMİZDE İSG GELİŞİMİ 3 ayrı dönemde ele alınmaktadır. 1. Tanzimat öncesi Lonca (Orta Sandığı Teavün Sandığı) 1766 Fincancılar Sözleşmesi Kütahya da imzalanan bu sözleşme ile seramik çalışanlarının iş tanımları ve haftalık çalışma süreleri ile alacakları maaşlar belirlenmiş oldu. Devlet hakemliğinde yapılan tarihteki ilk yazılı toplu sözleşmesi olarak tarihe geçmiştir. 2. Tanzimat ve Meşrutiyet dönemi 1865 Dilaver Paşa Nizamnamesi (Havza-i Fahmiye Teamülnamesi) Ereğli ve Zonguldak kömür havzası işçilerinin dinlenme ve tatil zamanları, barındırma yerleri, çalışma saatleri ve onların sağlıkları ile ilgili çeşitli 1869 Maadin Nizamnamesi Bütün madenlerde çalışanların güvenliği ile ilgili çeşitli hükümleri düzenleyen bir mevzuattır Ameleperver Cemiyeti 1895 Osmanlı Amele Yardımlaşma Cemiyeti 3. Cumhuriyetin hemen öncesi ve Cumhuriyet dönemi Ereğli Havza-ı Fahmiye Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun (10 Eylül 1921) 2 Ocak 1924 tarih ve 394 sayılı Hafta Tatili Yasası 1926 Borçlar Kanunu 1930 Umumi Hıfzıssıhha Kanunu (126, 127 ve maddeleri) 1930 Belediyeler Yasası sayılı İş Kanunu Çalışma hayatının ilk önemli Yasası olan 3008 Sayılı İş Kanunu tarihinde yürürlüğe girmiştir. Yasanın 29. Maddesine göre; Her işverenin çalışanın sağlığını ve güvenliğini nasıl koruyacağına dair bir iç yönetmelik hazırlaması ve Resmi bir makama onaylatarak uygulamaya koyması zorunlu olmuştur. Bu yasaya göre grev ve lokavt uygulaması yasaklanmıştır tarihinde yürürlüğe giren 1475 sayılı İş Kanunu gereği İSG güvenliği yönünden birçok tüzük ve yönetmelik uygulamaya konulmuştur tarihinde 4857 sayılı yeni İş Kanunu yürürlüğe girmiştir itibariyle 6331 sayılı İSG Yasası yürürlüğe girmiştir. Ülkemizden bazı isimler Prof. Dr. İsmail Topuzoğlu; İSGÜM ün Kurucusudur Dr. Haldun Sirer ( ): Dr. Engin Tonguç un genel müdürlüğü döneminde birlikte Meslek Hastalıkları hastanelerini kurmuştur (1980). Bu hastaneler İtalyan Üniversiteleri İşçi Sağlığı enstitülerinin bir örneği şeklinde idi. Dünyada ilk organik kurşun zehirlenmesini ortaya çıkaran hekimdir. 14

15 Prof. Dr. Muzaffer Aksoy ( ): Benzenin lösemiye (kan kanseri) yol açtığını dünyada ilk ortaya çıkartan hekimdir. Uluslararası alanda 150'den fazla makalesi olan Aksoy adına İstanbul Tabip Odası tarafından "Meslek Hastalıkları ve İşçi Sağlığı Ödülü" adlı bir ödül oluşturulmuştur. Kendi adına yazılmış, "Bilime Adanmış Bir Ömür: Muzaffer Aksoy" adlı bir kitap bulunmaktadır. Bazı eserleri Antifetal Hemoglobin Serum İstihsali ve Orak Hücre Anemi Vakalarında Kullanılması, 1959 Homozigot Hemoglobin S-alfa Thalassemi Hastalığının İlk Müşahedesi, 1965 Benzen (Benzol) Zehirlenmesi ve Hematopoietik Sisteme Etkileri, 1965 Hematoloji I, Eritrosit Hastalıkları, Anemiler ve Polisitemiler, 1975 Benzen, Sağlığa Etkileri ve Önleme Yolları, 1980 Ülkemizde ilk ISG dersleri 1950 başlarında o zamanki adıyla Hıfzıssıhha Okulunda, Sağlık Bakanlığına bağlı hükümet tabiplerine düzenlenen kısa dönemli kurslarda Dr. Hamdi Dilevurgun ve Dr.Cemal Kiper tarafından verilmiştir. Dr. Hamdi Dilevurgun İş Sağlığı eğitimi görmüş ilk hekimidir. Dr. Osman Nuri Özgen dönemin en büyük tekstil fabrikalarından Mensucat Santral da tam sureli İşyeri Hekimliğini üstlenmiştir. Dr. Sıtkı Velicangil Sanayi hekimliği konusunda da Sanayi Hekimliği isimli bir kitap yazmıştır. İş sağlığı ve İş güvenliği çalışmalarının iki temel boyutu vardır: 1-Tıbbi boyut; Esas olarak meslek hastalıklarının önüne geçmek için çalışmalar yapılmasıdır ve İşyeri Hekimliği olarak da tanımlanabilir. Çalışanların sağlığının yapacakları işle ilgisini araştırır, belirler. İşyeri ortamında oluşabilecek bazı risklere karşı alınacak tıbbi koruma yöntemlerini uygular (aşılama vb.) 2-İş Güvenliği boyutu; Bu boyut, İşyeri ortamında sağlıklı ve güvenlikli bir ortam oluşturmak için yapılan tüm çalışmaları kapsadığı için İş Hijyeni olarak da adlandırılmaktadır. Esas olarak iş kazaları ve işyeri kazalarını önlemek için çalışır. İş yeri ortamındaki sağlık ve güvenlik risklerinin saptanması Bununla ilgili ölçümler yapılması (örneğin; İşyerinde kullanılan çeşitli kimyasal maddelerin, işyeri ortam havasındaki ölçümü, İşyerinde yapılan işler esnasında ortama yayılan ve sağlığa zararlı olduğu bilinen tozların ölçümü, makine ve tezgâhlardan kaynaklanan gürültünün düzeyini belirlemek üzere yapılan ölçümler gibi) 15

16 İSG nin temel amaçları Çalışanlara yönelik İSG ile yakından ilgili bulunan üç unsur vardır: 1. Çalışanların korunması: İSG çalışmalarının asıl amacını oluşturur. Çalışanları iş kazaları ve meslek hastalıklarına karşı koruyarak ruh ve beden bütünlüklerinin sağlanması amaçlanmaktadır. 2. Üretim güvenliğinin sağlanması: Meslek hastalıkları ve iş kazaları en az düzeye indirildiğinde işgücü ve işgünü kayıpları azalacaktır. Dolaylı olarak üretim korunacak ve daha sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamında iş verimi de artacaktır. 3. İşletme güvenliğinin sağlanması: İlk 2 maddede belirtilen amaçlara ulaşmak üzere çalışmalar yapılırken işletmeyi tehlikeye düşürebilecek durumlar da ortadan kaldırılacağı için işletme güvenliği de sağlanmış olacaktır. Genel Sağlık Kavramı: Önceleri, sağlıklı insan tanımı, İş kazası ve meslek hastalığı geçirmemek ve hasta olmamak şeklinde ifade edilirdi. Günümüzde ise, WHO sağlığı; yalnız hastalık ve maluliyetin olmaması değil, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali olarak tanımlamaktadır. İş ve Sağlık ilişkisini Belirleyen Faktörler: İş yerlerinde, çalışanların sağlığı üzerinde etkili olan, bir anlamda İş ve Sağlık ilişkisini belirleyen başlıca iki grup faktör vardır; Kişisel bazı özellikler Çevresel faktörlerdir. Kişisel faktörler; Kişinin yaşı Cinsiyeti Genetik özellikleri Beslenme durumu Sigara, alkol vb. alışkanlıkları Yaşadığı çevrede bulunan bazı faktörler bir araya gelerek bir insanın sağlık durumunu belirler. Çevresel faktörler; İşçinin çalıştığı İşyeri ortamında bulunan çeşitli sağlık riskleridir Fiziksel etkenler Kimyasal etkenler Tozlar Buharlar Dumanlar 16

17 Olarak Biyolojik etkenler Ergonomik etkenler Psikososyal etkenler gruplandırabiliriz. Fiziksel Etkenler: olarak Gürültü, Vibrasyon (Titreşim), Aydınlatma, Termal Konfor Şartları, Havalandırma, Aşırı sıcak, Aşırı soğuk, Radyasyon, Basınç değişimleri sıralanabilir. Uygun işe yerleştirme En uygun ve verimli bir çalışma hayatını sürdürmesini sağlama bakımından kişinin zihinsel, fiziksel ve ruhsal kapasitesine uygun bir meslek seçmesi, çok önemlidir. Bu ayrıntıya dikkat edilmezse er veya geç o işi yapamayacak bir hale düşer ve ağır bedeni ve ruhsal bozukluklar baş gösterir. Mesleğe yöneltme hizmeti bu bakımdan önem taşımaktadır. Tehlike ve risklerden korunmada birincil, ikincil ve üçüncül koruma; Herhangi bir risk yokken yapılacak çeşitli etkinliklerle bireyler ve birimler bilgilendirilip bilinçlendirilebilir. Bu şekilde olası tehlikelerin önüne geçilebilir, risklerin açığa çıkması engellenebilir. İK ve MH ortaya çıkmadan önce yapılabilecek bütün çalışma ve etkinliklere birincil koruma denilmektedir. Birincil korumaya örnek olarak; Sağlık eğitimi, maruziyet yaşının yükseltilmesi, işe giriş sağlık muayeneleri vb. verilebilir. Riskin varlığında ise; Etkilenmeyi azaltma ve kontrol edilebilme çalışmalarına da ikincil korunma denilmektedir. İkincil koruma örnekleri; Periyodik sağlık muayeneleri, erken tanı, değerlendirme, müdahale etme olanağını arttırmak, sorunun büyümesini önlemek, zarar azaltma stratejilerini geliştirmek, problem çözme, mücadele etme becerilerini geliştirmek vb. sayılabilir. Riskin kontrol edilemediği durumlarda ise; Tedavi, iyileştirme, yenileme gibi uygulamalara geçilebilir. Bu tür çalışmalar ise olay olduktan sonra yapılan müdahalelerdir ve üçüncül koruma olarak tanımlanır. 17

18 ILO nun sosyal ve ekonomik güvenliği arttırma stratejisi, güvenliğin 7 temel boyutuna odaklanmaktadır. Temel güvenliğin 7 boyutu: İş piyasası güvencesi: Devlet güvencesinde, tam istihdam yoluyla uygun istihdam olanakları İstihdam güvencesi: Keyfi işten çıkarmaya karşı koruma, işe alma ve işten çıkarma ile ilgili düzenlemeler, mali yükün işverence karşılanması İş güvencesi: Kişinin mesleğinin, beceri alanının veya kariyerinin korunması Beceri geliştirme güvencesi: Çıraklık ve iş eğitimi yoluyla, yaygın beceri kazanma ve sürdürme olanağı. Çalışma güvenliği: Tüm işçiler için işyerinde sağlık ve güvenlik düzenlemeleri, çalışma saatlerinin sınırlandırılması, uygun olmayan saatlerde çalışma ve gece işinin kısıtlanması yoluyla kaza ve hastalıklardan korunma. Temsil güvencesi: Devletin işlerine ekonomik ve politik olarak katılmış bağımsız sendikalar, işveren örgütleri ile iş piyasasında ortak sesin varlığının korunması. Gelir güvencesi: Asgari ücret, ücret ayarlamaları, kapsamlı sosyal güvence, vergilerin gelire göre ayarlanması ve gelirin korunması. İş Güvenliği Kültürü: Güvenlik; bilgiye dayalı bir eğitimin zinciridir, özümlenmiş, yaşam biçimi haline getirilmiş ve sosyal statüye uyarlanmış bilgiye ise kültür denir. Güvenlik kültürü bir bütündür. Güvenlik kültürü kapsamında; Güvenliği tehdit edebilecek davranış veya uygulamalarla, bunların yer aldığı ortak kullanım ya da etki alanında bulunan canlıların veya araç gereç gibi nesnelerin zararını en aza indirmeyi amaçlayan, algı, inanç, tutum, kural, roller, sosyal, teknik ve politik uygulamalarla yetkinlik ve sorumluk hislerinin bütünüdür. Güvenlik kültürü üç alanda kararlılık gerektirmektedir; İşyerlerinin mesleki sağlık ve güvenlik yönetim sistemlerini yaşama geçirme kararlılığı, Çalışanların bu sistemlere katılma ve destekleme kararlılığı ve Uluslararası bir çerçeve oluşturulmasına yönelik kararlılık Bu kararlılık alanlarının, ILO nun sosyal ortaklarıyla, hükümetler, işçi ve işveren kuruluşları ile birlikte işyerinde güvenlik ve sağlıkla ilgili önemli konuları ele alırken edindiği ortak deneyimlere dayandığı bildirilmiştir. İş Güvenliği kültürünün geliştirilmesinde; Devlet, İşveren, Çalışanlar/sendikalar, Üniversiteler, Meslek örgütlerinin görevleri aşağıda özetlenmiştir. 18

19 Devletin Rolü: Daha çok gözlemci, aydınlatıcı, teşvik edici ve arabulucu olmalıdır. En önemli etkinliği, gerekli koşul ve standartları mevzuatla düzenlemek, denetimi sağlamak ve devlet politikası olarak benimsenmesini sağlamak olmalıdır. Kayıt-dışı istihdamın önlenmesi Çocuk işçiliğinin yok edilmesi Cinsiyet ayrımcılığının yok edilmesi Sosyal güvenliğin desteklenmesi Gelir dağılımı adaletsizliğinin azaltılması Yaşanabilir bir asgari ücretin saptanması İşyerinde çalışan işçi sayısına bakılmaksızın, her çalışanın İSG hizmetlerinden yararlanmasının sağlanması Kamu sağlık hizmetlerinin düzenlenmesi Güvenilir bir kayıt sistemi kurulması Hekim iş müfettişi istihdamı İş kazalarının Bilimsel analizi İşçi Sağlığı Enstitülerinin kurulması/yaygınlaştırılması Yasalarda çalışanların korunması Ayrıca İSG konusunda hükümetin dikkate alması gereken temel faaliyetleri özetlemek gerekirse; toplumda, güvenlik kültürü bilincini oluşturmak ve yaygınlaştırmak, İSG ile ilgili paydaşlar (işveren çalışanlar vd.) arasında sosyal diyalogu sağlamak, İSG sistemi ile ilgili toplumda ve işletmelerde eğitim ve danışmanlık hizmetleri vermek. Eğitim konusunda Milli Eğitim Bakanlığı ve Üniversiteler ile işbirliği yapmak, İSG konusunda, araştırmaları teşvik etmek, İSG konusunda iş sağlığı hizmetleri ile ilgili sağlık ve güvenlik alt yapısını iyileştirmektir. İşverenlerin rolü: İşletmeler iş güvenliği konusunda, harcama yapmaktan kaçınmamalıdır. Öncelikle iş kazaları ve meslek hastalıklarını önlemek için; Üretim süreçlerinde, Önce verimlilik yerine, önce insan yaklaşımının benimsetilmesi, Risk değerlendirmesi ve risk yönetimi yaklaşımının benimsetilmesi, İşyerinde çalışan işçi sayısına bakılmaksızın, her çalışanın İSG hizmetlerinden yararlanmasının sağlanması, İşyeri sağlık ve güvenlik birimlerinin desteklenmesi, İlk ve acil yardım hizmetlerinin organizasyonu, Çalışanların eğitimi, Veri akışının sağlanması, İş kazalarının Bilimsel analizi Ayrıca; İşçilerin kişisel koruyucu donanımları uygun şekilde kullanmaları için her türlü önlemin alınması, teknik gelişimlere uyum sağlanması, toplu ve kişisel korunma önlemlerine öncelik verilmesi, işçilere uygun talimatların verilmesi, işçilerin bilgilendirilmesi ve görüşlerinin alınması işverenin sorumluluğudur. İşveren veya temsilcileri, iş sağlığı faaliyetlerini sadece yasal yükümlülükten kurtulmak için yaptıklarında İSG konusunda başarı sağlanamayacaktır. İSG konusunda yapılan çalışmaların kalite için birer yatırım olduğu unutulmamalıdır. 19

20 Çalışanlar/Sendikaların rolü: İşyeri, iş kolu ve üretim süreci ile ilgili bilgi sahibi olunması Risk değerlendirmesi ve risk yönetimi süreçlerine katılım, İş kazalarının Bilimsel analizi İş güvenliğinin yaşamın önceliği biçimine getirilmesine yönelik etkinlikler KKDların kuralına uygun biçimde kullanılması Çalışanların yasalarda belirlenen sorumlulukları; işveren tarafından alınan her türlü tedbire riayet etmek ve talimatlara uymaktır şeklinde belirtilmektedir. Bu kapsamda çalışanların; Makine, cihaz ve donanımları doğru şekilde kullanmaları, İşyerinde İSG ile ilgili her türlü olumsuz durumu işverene bildirmeleri, İşveren, sağlık ve güvenlik işçi temsilcisi ve diğer çalışanlarla İSG konusunda işbirliği yapmaları ve güvensiz durumlardan kaçınmaları, Sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamının tesisi için, işyerinde düzenlenecek İSG eğitimlerine katılmaları uygundur. Üniversitelerin rolü: İSG Sosyal politikalara bilimsel katkı sağlamak, Güvenilir bir kayıt sistemi kurulmasına bilimsel altyapı sağlamak, İş kazalarının Bilimsel analizi İşçi sağlığı ve iş güvenliği alanında çalışacak insan gücünün temel eğitimi, İşçi sağlığı ve iş güvenliği alanında çalışacak insan gücünün mezuniyet sonrası sürekli eğitimine katkı, İSG ile ilgili araştırmalar, laboratuvarlar ve İSG ile ilgili akademik ortamın oluşturulmasıdır. Meslek Örgütlerinin rolü: İSG Sosyal politikalara katkı İşçi sağlığı ve iş güvenliği alanında çalışacak insan gücünün yetiştirilmesi ve istihdam edilmesi süreçlerine katkı İşçi sağlığı ve iş güvenliği alanında çalışacak insan gücünün mezuniyet sonrası sürekli eğitiminin organizasyonu İş kazalarının Bilimsel analizine katkı sağlamaktır. Sosyal ve ekonomik gelişmenin göstergelerinden biri olan İSG düzeyinin iyileştirilmesinde toplumda güvenlik kültürünün oluşturulması büyük önem taşımaktadır. Güvenlik kültürü oluşturulması için yeni yaklaşım ve yöntem önerileri aşağıda sıralanmıştır; Proaktif ve bilgiye dayanan İSG yaklaşımı, yaygınlaştırılmalı Ulusal ve uluslararası bir çalışma ve üretim kültürü, oluşturulmalı Erken çocukluktan başlayarak yaşam boyu eğitim, sürdürülmeli Duyarlılık ve bilinçlendirme eğitim kampanyaları, artırılmalı MEB ile yakın işbirliği Sağlanmalı ve müfredatta İSG dersleri, yer almalı İSG Eğitim programları desteklenmeli, 20

21 İyi uygulama örnekleri ve deneyimler paylaşılmalı, İSG konusunda öğretmen ve öğrenciler arasında yarışmalar düzenlenmeli, İSG çalışanları ile İSG eğiticileri ortak çalışmalı, Okulda, İSG risklerinin farkına varılması, Ulusal bir bilgi ağı oluşturulmalı, KOBİ lerde İSG için özel yöntemler geliştirilmeli, İstihdam ve eğitim sistemleri arasında yakın işbirliği sağlanmalı. İSG politikalarını belirleme ve geliştirmede yeni yaklaşımlara ve fikirlere açık olunmalı, İSG uygulamalarında sosyal taraflarla işbirliği sağlanmalı, İSG ile ilgili tek taraflı alınan kararların başarı şansının az olduğu unutulmamalıdır, İSG alanında örnek işçi ve işveren seçimi, Okullarda interaktif İSG eğitim metotlarının kullanılması, Sektörel eğitimler yapılması. 21

22 Türkiye de Ve Dünyada İş Sağlığı Ve Güvenliği Çalışma yaşamında İK ve MH sıklıkla görülmekte ve sosyal, ekonomik ve hukuki sonuçlara yol açmaktadır. Olaya karışan taraflar bundan ağır zararlar görmektedir. Bu derste; ILO İSG verileri, WHO meslek hastalıkları verileri, OSHA, AB ülkeleri İSG verileri SGK İSG verilerini kullanarak mevcut İSG durumu hakkında bilgi sahibi olmak, Sosyal-ekonomik gelişmişlik ile İSG ilişkisini irdelemek ve karşılaştırma yapabilmek, Dünya daki İSG durumu ve istatistikî veriler (ILO, WHO, OSHA-EU), Türkiye deki İSG durumu ve istatistikî veriler (SGK), Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerle Türkiye karşılaştırması, Dünyada ve Türkiye de İSG nin mevcut durumu Gibi temel konular hakkında bilgiler verilecektir. Çalışma ortamında değişik tehlikeler ve bunlara ait riskler vardır. Bazı örnekler aşağıda sunulmuştur; Tehlikeler Tehlikeli durumlar Çalışma ortamı riskleri Yapılan işlerden kaynaklanan riskler Malzeme ve donanımdan kaynaklanan riskler Ürün riskleri Çalışma koşullarından kaynaklanan riskler Dünyanın neresinde ve hangi işyerinde olursa olsun bu tehlike ve riskler çalışanı daima iki şekilde etkiler; İş kazası ve Meslek Hastalığı İşyerindeki tehlike riskler yalnızca çalışanı değil, aynı zamanda üretim araçlarını, üretim süreçlerini, ürünü ve çevreyi de olumsuz etkiler. Bu bakımdan ele alındığında gerek İGU ve gerekse de İH daima sahada bu bilinçle çalışmalıdır. Tehlike ve risk kavramlarına bir bakalım; 6331 sayılı İSG Yasasına göre Tehlike; İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek, çalışanı veya işyerini etkileyebilecek zarar veya hasar verme potansiyelidir sayılı İSG Yasasına göre Risk; Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da başka zararlı sonuç meydana gelme ihtimali * *=Gelecek zaman 22

23 Tehlikeli durum ise tehlike içindeki riskin açığa çıkmasını tetikleyen durumlardır sayılı İSG Yasası Risk değerlendirmesi tanımı içinde tehlikeli durum nasıl tanımlanmıştır? İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmalar Tehlike, risk ve tehlikeli durum arasındaki ilişki; Tehlike; neden Tehlikeli durum; tetikleyici Risk; sonuçtur İK ve MH tarafları nasıl etkilemektedir? Son ILO raporuna göre bir İK veya MH sonucunda tarafların etkilenmesi; Ülkeler açısından o Ulusal Gelirin (GSMH) %4ü kaybolmaktadır (1,2 trilyon ABD $). İşveren o İşyerinin büyüklüğüne göre karın %5-15 i yitirilmektedir Çalışan o 270 Milyon işçi yaralanmıştır o Günde işçi ölmüştür o çocuk işçi ölmüştür o 160 Milyon işçi hastalanmıştır Görüldüğü gibi bir iş kazası ve meslek hastalığı ülkeleri, çalışanları ve çalıştıranları olumsuz etkilemektedir. Rakamlara baktığımızda sanki işyerlerinde adı konmamış bir savaşın yaşandığını söyleyebiliriz. Öyle ki; Bu savaşın kazanan tarafı yoktur Ülkemiz açısından baktığımızda çok olumsuz bir tablo ile karşılaşmaktayız. Ülkemizde durum; 1,4 dakikada 1 İş Kazası oluyor Günde 5 kişi ölüyor 2005 yılında 21 Milyar TL kayıp 2008 yılında 38 Milyar TL kayıp 2011 Yılında 50 Milyar TL kayıp 2013 Yılında 80 Milyar TL. 23

24 MH yeterince saptanamamakta ve kayıt altına alınamamaktadır Her 1000 çalışandan 4 12 kişide istatistiksel olarak meslek hastalığı görülmesi gerektiği halde MH/yıl olarak kayıt altına alınmaktadır Dünya sıralamasında ne yazık ki iş kazası konusunda Avrupa da 1. ve dünyada ise 3. Sırada yer almaktayız. Her yıl ortalama 250 işyeri yanmaktadır. Durumu tersine çevirmek ve en iyi sıralara yükselmek elbette olanaklıdır. Bunun için sistematik çalışmalar yapmak gerekir. İK ve MH ile gerçekçi anlamda mücadele edebilmek için bilimin öngördüğü çalışmaları yapmak gerekir. En başta da istatistik çalışmaları önemli bir yer tutmaktadır. İş Kazası İstatistikleri Ulusal mevzuatlardaki farklılıklar nedeni ile ülkeden ülkeye hatta bir ajanstan diğerine endüstriyel kazalar hakkındaki istatistiklerin hazırlanmasında kullanılan yöntemler çok geniş çapta değişiklikler gösterebilmektedir. İstatistik bilgilerini derleyen birimler her ülkede göre aşağıdaki gibi değişik isimlerle bilinmektedir. Ulusal istatistik ofisleri Tazminat ajansları Ulusal sigorta veya sosyal sigorta ajansları İş teftiş kuruluşları Kaza önleme ajansları Ülkemizde bu istatistikleri SGK tutmaktadır yılında Cenevre de gerçekleştirilen 16. Uluslararası Çalışma İstatistikçileri Konferansında (ICLS) alınan ilke kararında aşağıdaki istatistik terimlerinin göz önüne alınması kararlaştırılmıştır. 1. Mesleki kaza 2. Mesleki yaralanma 3. İş göremezlik Söz konusu konferansta alınan ilke kararına göre, toplanan veriler istihdamdaki statülerine bakılmaksızın ülke çapında ekonominin tüm dallarındaki ve sektörlerindeki işçi, işveren ve kendi adına çalışanlar olmak üzere çalışanların tamamını kapsayacaktır. İşgünü kaybına neden olan mesleki yaralanma olayları aşağıdaki hususlar için dikkate alınacaktır. Toplam olay sayısı Toplam olay içindeki ölümlü olaylar sayısı Toplam olay içindeki ölümlü olmayan olaylar sayısı Geçici İş Göremezlik Olayları Sayısı 24

25 Meslek hastalığı olayları, kaza istatistikleri kapsamı dışında tutulmaktadır. İş kazası istatistiklerinin farklılıklar, karşılaştırmalı getirilmektedir. oluşturulmasında kullanılan sayısal değerler arasındaki ölçüm değerlerinin dikkate alınmasıyla anlamlı hale Bu ölçüm değerleri; 1- Kaza Sıklık Oranı (Accident Frequency Rate) 2- Kaza Ağırlık Oranı (Accident Severity Rate) 3- Kaza Olabilirlik Oranı (Accident Insidence Rate) İGU ve İH tarafından hangi istatistikler tutulacaktır? Aşağıdaki istatistiklerin hem işyeri geneli için, hem de işyerinin her bir birimi için ayrı ayrı tutulması gerekir. Gerek duyulan sayısal veriler işyerinin insan kaynakları biriminden elde edilebilir. İstatistikleri hazırlarken; 1 yıl içerisinde 300 iş günün bulunduğu ve 1 iş gününde 7,5 saat çalışıldığı kabul edilmektedir. Kaza sayısı X İş Kazası sıklık oranı= fiili çalışma saati Fiili çalışma saati: (Çalışılması gereken saat kaybedilen toplam saatler) Kaybedilen toplam saatler= yıllık izin, işe gelmeme, hastalık ve kaza gibi Örnek: 850 işçinin çalıştığı bir işletmede, bir yıl içerisinde 100 iş kazası meydana gelsin ve kaybedilen iş günü toplamının ise saat olduğu varsayılsın. Bu durumda kaza sıklık oranları, aşağıdaki formüle göre hesaplanacaktır: KSO= (100 x ) / [(850 x 300 x 7,5) (40.000)] = 53,4 Kayıp işgünü X İş Kazası ağırlık oranı= fiili çalışma saati 25

26 Bu oranın hesaplanması sırasında eğer ölümlü iş kazası veya sürekli iş göremezlik durumu mevcut ise, kazalardan dolayı toplam kayıp gün sayısına, her ölümlü ve/veya sürekli iş göremezlik olayı için ayrı ayrı 7500 gün eklenmesi gerekmektedir. Geçici iş göremezlik olaylarında, tıbbi işlemlerin süresi 1 günden daha az sürmesi durumları dikkate alınmamaktadır. Kaza sayısı X Kaza olabilirlik oranı= toplam çalışan sayısı Oran tipleri çeşitli ülkelerde, istihdam edilen her işçi, her çalışan veya her sigortalı işçi olarak dikkate alınmaktadır. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) istatistiklerinde, Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) istatistikleri kaynak olarak alındığından dolayı, Türkiye için her sigortalı işçi sayısına göre değerlendirme yapılmaktadır. SGK istatistiklerinde, iş kolları bazında iş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölümlerin sayısı ayrı ayrı verilmemekte, yalnızca genel toplamdaki ölümlerde iş kazası ve meslek hastalığı ayrımı yapılmaktadır. Bundan dolayı ILO tarafından düzenlenen yıllık istatistik raporlarında, iş kazaları oranları içerisine meslek hastalığı sonucunda meydana gelen ölümlerin de dâhil edilmesi sonucunda, Türkiye deki ölümlü iş kazası oranları normalde olması gereken değerden daha yüksek çıkmaktadır. Ancak düzeltilmiş rakamlar bile dünya sıralamasındaki olumsuz yerimizi çok da değiştirmeyecektir. Tablo 1: Ülkemizde son 10 yılın durumu YILLAR İŞ KAZASI ÖLÜMLER Sonuç: Ortalama İş kazası ve 1224 ölüm. Kazalar en çok küçük işletmelerde olmaktadır. 26

27 Grafik 1: İş kazalarında Türkiye ve bazı ülkeler kıyaslaması Tablo 2; Bir istatistik örneği (AB İstatistik Ofisi EUROSTAT) 27