TÜRK YE SELÇUKLULARI NDA Z RAÎ HAYAT

Transkript

1 T.C. MARMARA ÜN VERS TES TÜRK YAT ARA TIRMALARI ENST TÜSÜ TAR H ANAB L M DALI ORTAÇA TAR H B L M DALI TÜRK YE SELÇUKLULARI NDA Z RAÎ HAYAT (Yüksek Lisans Tezi) Haz rlayan Ali ÇAKMAK stanbul 2005

2 T.C. MARMARA ÜN VERS TES TÜRK YAT ARA TIRMALARI ENST TÜSÜ TAR H ANAB L M DALI ORTAÇA TAR H B L M DALI TÜRK YE SELÇUKLULARI NDA Z RAÎ HAYAT (Yüksek Lisans Tezi) Haz rlayan Ali ÇAKMAK Tez Dan man Yrd. Doç. Dr. Osman G. ÖZGÜDENL stanbul 2005

3

4 II Ç NDEK LER Ç NDEK LER... II ÖNSÖZ... V KISALTMALAR...VI KAYNAKLAR... VII G R...1 B R NC BÖLÜM Z RAAT ARAÇ-GEREÇLER VE Z RAAT TEKN KLER A. SULAMA...5 B. SU DOLABI...14 C. GÜBRELEME...17 D. SABAN VE TARLA SÜRME...21 E. TOHUM...25 F. BEL, ORAK, KAZMA, KÜREK, BUDAMA BIÇA I...27 G. BAHÇE Z RAATI...29 H. A ILAMA BA CI-BA BEKÇ S...32 J. HARMAN...33 K. DE RMEN...37 L. MENGENE-HÂNE...45 M. STOKLAMA VE AMBAR...47 N. GIDA SAKLAMA YÖNTEMLER...50 O. ZARARLI HA ERAT VE BUNLARLA MÜCADELE...51

5 III K NC BÖLÜM YET T R LEN Z RAAT ÜRÜNLER A. TAHILLAR Bu day Arpa Çavdar Yulaf M s r ve Dar Pirinç...67 B. YA B TK LER Keten Susam Zeytin...70 C. PAMUK...72 D. HA HA VE H NT KENEV R...74 E. EKER...77 F. BAKLAG LLER Bakla Burçak Fasulye ve Börülce Mercimek Nohut...85 G. TURPG LLER Turp algam Havuç Kereviz...88 H. SO ANLI SEBZELER (ZAMBAKG LLER) So an Sar msak P rasa KABAKG LLE Kabak...91

6 IV 2. H yar Kavun Karpuz Ebucehil Karpuzu...96 J. D ER SEBZELER...97 K. BAZI BAHARATLAR VE TOHUMLAR...98 L. MEYVELER Al ç Armut Ayva Badem Ceviz Dut Elma Erik F nd k F st k Hurma ncir Kay s Keçiboynuzu Kestane Nar Sumak eftali Turunçgiller Üzüm M. A AÇ VE ORMAN Z RAATI N. Ç ÇEK Z RAATI SONUÇ B BL YOGRAFYA EKLER

7 V ÖNSÖZ Türkiye Selçuklu devleti orta iklim ku a nda, geni bir alana yay lm ve çe itli etnik kökene sahip insan topluluklar n bir çat alt nda toplam t. Selçuklular, slâm ülkelerine hâkim olmalar yla slâm medeniyetiyle, Anadolu nun fethiyle de binlerce y ll k Anadolu medeniyetiyle etkile ime girmi lerdir. üphesiz, Türkiye Selçuklular n n kendine özgü bu yap s içerisinde, ziraat hayat n da pay na dü eni alm t r. Biz belki de bu konuda ilk müstakil ara t rma olan bu çal mam zda, Türkiye Selçuklular zaman ndaki ziraat hayat n ortaya koymaya çal t k. Az olan bu devrin kaynaklar içinde, vekayinâmelerden, özellikle ziraat teknikleri ile ilgili fazla bilgi elde edemedik. Özellikle Mevlânân n eserleri ba ta olmak üzere devrin edebî kaynaklar ziraat konusunda çok bilgi sahibi olmam z sa lad. Ayr ca ne redilmi vakfiye, kitâbe, mülk-nâme, temlik-nâme gibi vesikalar özellikle ziraî yap lar n tespitinde önemli rol oynad. Bat l seyyahlardan bekledi imiz oranda bilgi edinemesek de, seyahatnameler ve co rafya eserlerinde verdikleri bilgilerle dönemin ziraî hayat n tespit etmemizde önemli bilgiler sa lad. Bu çal ma iki k s mdan olu maktad r. Birinci bölümde Türkiye Selçuklular zaman nda kullan lan ziraat araç ve gereçleri ile uygulanan ziraî teknikler incelenmi tir. kinci bölüm ise Türkiye Selçuklular zaman ndaki ziraat ürünlerine ayr lm t r. Çal mam z n ismi zaraî hayat olmas na ra men, k s tl zaman, köy hayat ve ziraatla ilgili vergiler gibi konulara, çal mam zda yeterince yer vermemizi engellemi tir. Bu konular ileriki çal malar m za b rakmay uygun gördük. Özellikle tez konusunun tespit edilmesinde, çal man n her safhas nda yard m ve tavsiyelerini esirgemeyen dan man hocam Yrd. Doç. Dr. Osman Gazi Özgüdenli ye te ekkür etmek isterim. Konumuzla ilgili ngilizce ve Frans zca eserlerin tercümesini yapan karde im Salih Çakmak a, Farsça eserlerin tercümesini yapan Gökhan Alkaya ve. Murat Soyer e ve Arapça eserlerin tercümesini yapan Mustafa Kaçmaz a te ekkür ederim. Ali ÇAKMAK

8 VI KISALTMALAR A. : Arapça b. : bin Bkz., bkz. : Bak n z Cm : santimetre D A : Türkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi E.Ü.S.B.E. : Ege Üniversitesi Otsal Bilimler Enstitüsü Far. : Farsça h. : hicrî y l kg : kilogram km : kilometre Kr. : kar la t r n z m. : miladî y l M.Ü. : Marmara Üniversitesi öl. : Ölüm y l n r. : ne reden takr. : takriben TDKY : Türk Dil Kurumu Yay n TTKY : Türk Tarih Kurumu Yay n Türkçe.trc. : Türkçe tercüme (t.) : tarihi yok vb. : ve benzeri yay. : yay nlayan

9 VII KAYNAKLAR Türkiye Selçuklular tarihi, yerli kaynaklar n azl ve yetersizli i yüzünden, birçok mesele henüz karanl klar içindedir. Selçuklular n yaln z siyasî tarihi de il, sosyal, dinî, kültürel faaliyetlerini de ayd nlatmak için, bize kadar gelen kaynaklar yeterli de ildir. Bir devletin tarihini incelerken, bizzat onun b rakt kaynak ve vesikalar üphesiz birinci derecede önemlidir. Halbuki çe itli sebepler yüzünden Selçuklulardan az malzeme intikal etmi bulunmaktad r. Bunlar aras nda Türkiye Selçuklular döneminde ziraî hayat n; kullan lan teknikler, araç gereç ve yeti tirilen ürünlerin belirlenmesi aç s ndan çe itli vas fta kaynaklardan faydalan lma a çal lm t r. Bu kaynak taramas s ras nda içinde vakayinâmelerin yan s ra edebî eserler, mektuplar, menak b-nâmeler, fütüvvetnâme, vakfiyeler, seyahatnâmeler ve co rafî eserler önemli yer tutmu tur. Vekâyinâmeler: Türkiye Selçuklular devri kaynaklar aras nda yer alan en önemli eserlerden birisi bn Bîbî nin kaleme ald el-evâmirü'l-'alâ'iye fi'1-umûr il-'alâ'iye dir. Müellif ran as ll d r. I. Alâeddin Keykubâd zaman nda Konya ya gelerek Selçuklu devletinin hizmetine giren bir ailenin çocu udur. bn Bibî Türkiye Selçuklular devrinin canl ahitleri aras ndad r ve eserini 679 /1281 y l sonlar nda yazm t r. Bu eser siyasî tarihin yan s ra saban, a lama, harman, meyveler, a aç ve çiçek konular için çal mam z n ba ta gelen kaynaklar ndan biridir. 1. Türkiye Selçuklular devrininde ya am müelliflerden biri de Kerîmüddîn Mahmûd b. Muhammed Aksarayî'dir. Aksarayî de Selçuklu Devleti'nin hizmetinde bulunmu ve eseri Müsameretü l-ahbâr ve Müsayeretü l-ahyr ' 723/l323 y l nda yazm t r. Bu eser baz ziraat aletleri, harman, ambar, zararl ha arat, meyve, a aç ve çiçek konular nda çal mam za kaynak olmu tur 2. 1 bn Bîbî, el-evamilü'l-alaiyye fi'l-umuri'l-alaiyye (Selçuknâme), Türkçe terc. Mürsel Öztürk, Ankara Aksarayî, Kerîmüddîn Mahmud-i, Müsameretü l-ahbâr, Türkçe terc. Mürsal Öztürk, Ankara 2000.

10 VIII Konumuzla ilgili selçuklu kaynaklardan biri de Farsça Anonim Selçuk-nâme ad yla bilinen eserdir. 765/ y l na kadarki olaylar ihtiva eden Selç knâme de baz tah l fiyatlar n vermesi d nda ziraat hakk nda çok az bilgi bulunmaktad r 3. Büyük slâm tarihçilerinden biri olan bnü l Esir (öl. 1233)'in eseri el-kâ nil fi'ltârih ola an üstü durumlarda tespit edilmi baz tah l fiyatlar ve ziraat olumsuz etkileyen; kurakl k, çekirge istilas gibi baz durumlar n tespiti aç s ndan çal mam za kaynak olmu tur 4. Gregorius Ebu'l-Ferec (/ ), daha ziyade Barhebraeus ad yla tan nan ve baba taraf ndan Yahudi olan tarihçi, kendi zaman nda Süryanî edebiyat n n en önde gelen isimlerinden biridir. Müellif bnü l- brî olarak da tan n r. Onun Süryanice yazd eserinden, k s tl da olsa, Anadolu nun iklimi ve bu day stokla mas konular nda ki bilgilerden yararlan lm t r 5. Konumuzla ilgili kaynaklardan biri Bizansl tarihçi Niketas Khoniates'in eseri Historia, çal mam z için baz meyve, sebzenin tespiti aç s ndan faydal olmu tur. Niketas saray memuriyetlerinde ve idarî görevlerde bulundu ve 1213'de znik'de öldü. Türk tarihi aç s ndan Niketas' n eseri Türkiye Selçuklu sultan I. Mes'ûd ( ) devliyle, Sultan II. K l ç-arslan ( ) hakk nda verdi i bilgiler bak m ndan önemli kaynakt r 6. Edebî Kaynaklar: Konumuzla ilgili en önemli kaynaklar Mevlânâ Celâleddîn Rumî ( )'nin eserleridir. Bu eserler ziraat teknikleri, ziraat aletlerinin tespiti, yeti en ürünler ve bu ürünlerin kullan m ekilleri hakk nda önemli da bilgiler vermektedir. Bu yönüyle Mevlânâ, dönemin ziraat hayat n tasvir etmeye gayret etti imiz çal mam z n temel 3 Anadolu Selçuklular Devleti Tarihi: Tarih-i âl-i Selçuk, n r. ve Türkçe trc. Feridun Nafiz Uzluk, Ankara bnü l Esîr, slâm Tarihi. el-kâmil fi t-tarih Tecümesi, Türkçe terc. Ahmet A rakça- Abdülkerim Özayd n, stanbul Abû l-farac, Gregory (Bar Habraeus), Gregory Abû l-farac Tarihi, Süryaniceden ngilizce ye trc. Ernet A. Wall s Budge, Türkçe ye trc. Ömer R za Do rul, Ankara Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Türkçe terc. Fikret I ltan, Ankara 1995.

11 IX kayna olmu tur. Çal mam z s ras nda kulland m z Mevlânâ'n n eserlerinden birisi Dîvân 'd r 7. Abdülbakî Gölp narl, Mevlânâ'n n dîvân n Konya Müzesinde bulunan Osmano lu Hasan taraf ndan y llar nda yaz lan nüshay esas alarak Türkçe tercümesini yay nlam t r. Yedi cilt hâlinde Kültür Bakanl nca yay nlanan bu tercüme konumuz aç s ndan çok faydal olmu tur. Mevlânâ'n n çal mam za konu olan ve adeta iskeletini olu turan di er eserleri Mesnevi 8, sözlerinin topland Fîhi mâ fih 9 ve yedi ö ütten olu an Mecâlis-i Sab a d r 10. Sultan Veled ( )'in btidâ-nâme (Veled-nâme) 11, Maârif 12 adl eserlerinden yararland k. Bu eserlerle Sultan Veled, babas Mevlânâ kadar olmasa da sulama, a lama gibi baz konulardaki mü küllerin halledilmesinde çal mam za önemli ölçüde kaynakl k etmi tir. Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat n n ilk ve önemli temsilcilerinden olan Yunus Emre ( ) Anadolu nun siyasî ve ekonomik meseleler yüzünden bunal m içerisinde oldu u bir ça da ya am t r. Yunus Emre nin çal mam z s ras nda kulland m z divân 13 de irmen, su dolab, gül ziraat gibi pek çok konuda çal mam za tahminlerimizin üstünde kaynakl k etmi tir. Mevlânâ Celâleddîn Rumî ve etraf ndakiler hakk nda yaz lm önemli kaynaklardan biri Risâleyî Sipehsâlâr 14 adl eserdir. Bu eser Mecdeddîn Ferîdûn b. Ahmed Sipehsâlâr (öl. takr. 1312) taraf ndan kaleme al nm t r. Bu eser özellikle pirinç konusunda çal mam za kaynakl k etmi tir. Menak b-nâmeler: 7 Mevlânâ Celâleddîn, Dîvân- Kebîr, haz rlayan: Abdülbâkî Gölp narl, Ankara Mevlânâ, Mesnevi, Türkçe terc. Veled zbudak -Gözden geçiren Abdulbaki Gölp narl, I-VI, stanbul Mevlânâ Celaleddîn-i Rumi, Fîhi mâ fih, Türkçe terc. Abdulbaki Gölp narl, stanbul Mevlânâ, Mecâlis-i Sab a: Yedi Ö üt, Türkçe terc. Mehmet Hulisi, stanbul Sultan Veled, btidâ-nâme, Türkçe terc. Abdülbâkî Gölp narl, Ankara Sultan Veled, Maârif, Türkçe terc. Meliha Ü. Ambarc o lu, stanbul 1984³. 13 Yunus Emre, Yunus Emre Divan, haz. Mustafa Ta ç, I-IV, Ankara Ferîdûn bin Ahmed-i Sipehsâlâr, Mevlânâ ve Etraf ndakiler, Risale, Türkçe terc. Tahsin Yaz c, stanbul 1997.

12 X Mevlânâ n n tan nm biyograf emseddîn Ahmed el-eflâkî el-ârifî (öl. 1360) taraf ndan h /m. 1318/ tarihleri aras nda kaleme alman Menakibü'lârifîn 15 çal mam z n önde gelen kaynaklar ndan biridir. Ancak Ahmed Eflâkî, Sipehsâlâr n Risâlesi ni büyük ölçüde iktibas etmi tir. Çal mam z s ras nda kulland m z menak b-nâne türündeki bir eser de Vilâyetnâme dir 16. Hac Bekta - Velî ve Bekta ilerle ilgili önemli kaynaklardan olan eser, saban, tah llar, baklagiller gibi baz konularda çal mam za kaynakl k etmi tir. Dönemimizden bir as rdan fazla bir zaman sonra yaz lm olmas na ra men, Elvan Çelebi nin kaleme ald Menâk bu l-kudsiyye fî menâs bi l-ünsiye 17, Baba lyâs- Horasânî ve sülâlesinin menkabevî tarihini ihtiva etmesi bak m ndan kaynaklar m z aras na girmektedir. Mün eat Mecmualar : Faydaland m z kaynaklardan biri olan Mevlânâ'n n, Mektublar 18 ad alt nda yay nlanan eseridir. lhanl veziri Re idüddîn Fazlullah- Hemedânî ( )'in eserlerinden biri de Mukatebât- (veya Mün e'ât- ) Re îdî 19 ba l alt ndaki mektuplar d r. Re îdüddîn muhtelif emirlere, o ullar na ve öteki memurlara devlet i leri konusuyla nasihatleri da ihtiva eden mektuplar yazm t r. Bu eser Anadolu'nun iktisadî tarihi yan s ra meslekler ile ilgili bilgiler de içermektedir. Çal mam za, sulama ve Anadolu da yeti en baz meyvelerle ilgili kaynakl k etmi tir. O. Turan' n yay nlad Resmî vesikalar ile ilgili eserin 20 bir k sm n da mün eat mecmualar te kil eder. Ayr ca bu eserde men ur, fetih-nâme ve muahede-nâmelerde bulunmaktad r. Ancak ad geçen eserde konumuz aç s ndan pek bilgi içermemektedir. Fütüvvetnâmeler: 15 Ahmet Eflâkî, Âriflerin Menk beleri, I-II, Türkçe terc. Tahsin Yaz c, stanbul Vilâyet-nâme (Menak b- Hünker Hac Bekta - Velî), haz rlayan: Abdulbaki Gölp narl, stanbul Elvan Çelebi, Menâk bu l-kudsiyye fî menâs bi l-ünsiye Baba lyâs- Horasânî ve Sülâlesinin Menkabevî Tarihi, haz. smail E. Erünsal, Ahmet Ya ar Ocak, Ankara Mevlânâ Celaleddîn, Mektuplar, Türkçe terc. ve haz. Abdülbaki Gölp narl, stanbul Re idüddîn Fazlullah- Hemedânî, Mukatebât- Re îdî, n r. Muhammed efi, Lahore Osman Turan, Türkiye Selçuklular Hakk nda Resmî Vesikalar, Ankara 1988

13 XI XIII. yüzy lda ve Anadolu'da yaz ld öne sürülen Türkçe bir eser, Fütüvvetnâmedir. Müellifi Çoban o lu Halil'in o lu Yahya Burgazî olarak kabul edilmektedir. Eser muhtemelen Halep-Antalya bölgesinde yaz lm olmal d r. Bu eser hangi meslek sahiplerine fütüvvet verilmeyece ini aç klamas yla çal mam za konu olmu tur. Tasavvufî eserler: Faydaland m z tasavvufî eserlerden biri, Hac Bekta - Velî nin Makalat 21 adl eseridir. Harman, bostan korkulu u gibi konularda eserimize kaynakl k etmi tir. Hac Bekta Velî nin, bir di er tasavvufî eseri de Besmele tefsiri dir 22. Seyahatnameler: Selçuklu Anadolusu, do ulu ve bat l birçok seyyah n yol güzergah na denk gelmi tir. Ancak bu seyyahlar n eserlerinin, konumuza bekledi imizin alt nda kaynakl k etmi olduklar n söylemek yeride olur. Bunlar n içinde Türkiye Selçuklular n n kurulu undan hemen önce y llar nda yapt seyahat s ras nda Güneydo u Anadolu'dan geçmi olan do ulu seyyah Nâs r- Husrev 23 orman ziraat nda baz üretim teknikleri aç s ndan çal mam za kaynakl k etmi tir. XIII. yüzy l n ortalar na do ru ve ikinci yar s nda Selçuklu Anadolusu na seyahat eden Bat l seyyahlar William Von Rubruck ( ve Marco Polo (1254-takr. 1324) 25 dur. Bu seyyahlar ülkenin demografik yap s ve dinî hayat hakk nda yer yer önemli malumat verirken konumuzla ilgili birkaç küçük konu d nda, hemen hiç bilgi vermemektedirler. Do ulu seyyahlardan bn Battuta 26 ise konumuzla ilgili olarak birçok yönlerden faydal bilgiler vermi tir. Co rafî Eserler: 21 Hac Bekta Veli, Makâlât, Esat Co an, sadele tiren Hüseyin Özbay, Ankara Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, haz rlayan Rü tü arda, Ankara Nâs r- Husrev, Sefernâme, Türkçe terc. Abdulvahab Tarzî, stanbul Wilhelm Von Rubruk, Mo ollar n Büyük Han na Seyahat , Türkçe terc. Ergin Ayan, stanbul Marco Polo, Dünyan n Hikaye Edili i Harikalar Kitab, Türkçe terc. I l Ergüden, I-II, stanbul bn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed, bn Battûta Seyahatnâmesi, Türkçe terc. A. Sait Aykut, I-II, stanbul 2004.

14 XII Co rafî eserlere gelince, bunlardan da faydaland klar m z içerisinde ziraî hayatla ilgili çok az bilgi vard r. Bu co rafyac lardan biri bn Sa îd (öl. 685/1286) 27 özellikle de irmenlerin yerinin tespiti, meyveler ve yeti tirildikleri yerin tespiti bak m ndan çal mam za kaynakl k etmi tir. Zekeriyâ Kazvînî (takr ) 28 ; Anadolu iklimi hakk nda az da olsa bilgi veriyor. Ebû'l-Fidâ ( ) 29 eserini bn Sa îd den yararlanarak yazm t r. Özellikle meyveler ve yeti tirildikleri yarin tespiti aç s ndan çal mam za kaynakl k etmi tir. Hamdullah Mustevfî (öl. 1350) 30 ise daha çok Anadolu'da yeti en meyveler ve di er ürünleri kaydetmektedir. El-Ömerî (öl. 1349) 31 ise, eserinde Anadolu da yeti en baz tah l ürünlerinin ve meyvelerin fiyatlar kaydeder. Özellikle nar hakk nda ayr nt l bilgiler verir. Vakfiyeler: Resmi vesikalar aras nda Türkiye Selçuklular dönemine ait olup bize kadar gelebilen ve tarihe kaynak olmak bak m ndan çok büyük ehemmiyetleri olan vak f vesikalar na sahip bulunuyoruz. Dönemimizle ilgili yarli kaynaklar n azl ve resmî vesikalar n yok denecek boyutta oldu u göz önüne al n nca, vakfiyelerin Türkiye Selçuklular tarihi bak m ndan birinci derecede ehemmiyet kazanacaklar kendili inden anla l r. Vakfiyeler konumuz aç s ndan önemli baz ziraî yap lar n tespitinde, yeti tirilen ürünlerin belirlenmesinde önemli ölçüde yararl olmu tur. Vakfiyelerle ilgili olarak; O. Turan, A. Temir, R. Y nanç, B. Yediy ld z,. Kayao lu, H. Sahillio lu, A. H. Bayat, K. ahin, M. Cevdet, S. Bayram ve A.H. Karabacak de erli yay nlar yapm lard r.. Türkiye Selçuklular hakk ndaki resmî vesikalar, kitabeler, mülk-nâme, köy sat ve temlik-nâmelerle ilgili yay nlar da çal mam z aç s ndan faydal olmu tur. Bu çal malar metin içerisinde ve bibliyografyada ayr ca gösterilece inden burada belirtme e gerek duymad k. 27 bn Sa îd, Ebu l-hasan Nurüddîn Ali el-ma ribî, Kitâbü basti l arz fi t-tûl ve l arz, n r. H n s-havan K rn t, Tirvan Zekeriyâ b. Muhammed b. Mahmud Kazvînî, Âsârü'l-bilâd ve ahbârü'l-ibâd, Daru Sad r, Beyrut (t.). 29 Ebû l-fidâ, madüddîn el-melikü'l-müeyyed smail b. Ali, Geographie d'aboulfeda: Takvimü'l-Büldan, terc. Toussaint Reinaud Joseph, Frankfurt Hamdullah b. Ahmed el-kazvini Hamdullah Mustevfî, Nuzhat al-qulub, terc. Guy Le Strange, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt El-Ömerî, Al-Umarî s Bericht über Anatolien in seinem werke Masâlîkü l-ebsâr fî mamâlik ül-emsâr, n r. Franz Taeschner, Leipzik, 1929.

15 1 G R Birinci Haçl Seferi nin kronikleri Orta Anadolu da genel bir y k mdan söz ederler; ancak anlatt klar, XIII. yüzy lda bu ülkeyi gören ve ya ad klar ça n ölçülerine göre büyük bir refahtan bahseden di er seyyahlar n gözlemleriyle çeli ir. Selçuklular döneminde, Anadolu nun büyük ölçüde eski bollu a kavu tu u aç kt r 32. XII. yüzy lda s n r bölgeleri do al olarak en s k nt l yerlerdi. Bizansl lar, bu bölgelerde hâlâ ya amakta olan köylü bulabildiklerinde, onlar tekrar kendilerine tâbi k lm lar, daha iç bölgelerde ve yeniden fethedip sa lamca ellerinde tuttuklar na inand klar topraklarda iskan etmi lerdi 33. Ama bu arada Selçuklular da tar ma ay rd klar topraklara, esir ettikleri veya cezbettikleri s n r bölgesi halklar n yerle tiriyorlard. Sultan I. G yâseddîn Keyhusrev in ilk hükümdarl k döneminde ( ) Bizans ile aras aç lm ve buraya bir sefer tertiplemi ti. Selçuklu sultan, Menderes nehri boyunca Frigya daki Antioch (Antiokheia) ehrine kadar ilerledi i bu seferde, özellikle Karia ve Tantalus halk ndan be bin ki iyi esir alarak bunlar nüfusu azalm olan Ak ehir bölgesine yerle tirmi, ziraat aletleri ve tohum ba lam ve be y l vergiden muaf tutmu tu 34. skân edilen köylülerin bir bölümünün, kendilerinden daha az vergi alan bir rejimi ye lemi olmas veya Bizansl vergi memurlar yla büyük toprak sahiplerinin yapt klar n dü ünerek, kendilerine sunulan ya am ko ullar n kar la t rarak tercihlerini Selçuklulardan yana kullanm olmalar muhtemeldir 35. Peki Anadolu nun yerli halk n n durumu böyleyken, Türkiye Selçuklular Devletinin kurulusu esnas nda Anadolu ya gelenler yaln zca göçebe-sava ç Türkler miydi? Erdo an Merçil, Anadolu ya gelen Türkler in en az ndan kendi ihtiyaçlar n 32 C. Cahen, Osmanl lardan Önce Anadolu, çevr. Erol Üyepazac, stanbul 2002², s C. Cahen, Osmanl lardan Önce Anadolu, s Osman Turan, Selçuklular Zaman nda Türkiye, stanbul 2002, s. 240: Erdo an Merçil, Türkiye Selçuklular nda Meslekler, Ankara 200, s C. Cahen, Osmanl lardan Önce Anadolu, s. 113.

16 2 kar layacak kadar serbest meslek sahibini ihtiva etti ini belirtmektedir 36. Nitekim, Faruk Sümer, bu konuda yazd bir makalede, Anadolu ya gelen Türkler in ziraî hayatla tan k olduklar n izah etmektedir. Türkler in yerle ik hayat ve faaliyetleri ile yak n bir münasebet kurmalar n Gök-Türkler ça na ba lamaktad r. Gök-Türkler in göçebe olmakla beraber, çiftçili e ehemmiyet verdi i görülür. Gök-Türk hükümdar Kapgan Kagan ( ), bar anla mas n n yap labilmesi için ileri sürdü ü artlar aras nda; Çin den bir milyon kile dar, üç bin adet çiftçilik aleti ve çok miktarda demir istemi ti 37. X. Yüzy l slâm müellifleri, Türklerin önemli bir kolu olan O uzlar n, bir bölümünün göçebe, bir bölümünün yar göçebe, bir bölümü de ehir ve köy hayat sürdüklerini söylemektedir 38. Nitekim, Vilâyet-nâme nin bir kayd na göre, Aksarayl Mollâ Sadeddîn denilen bir bilgin, bir y l Kayseri ye giderken Açuksaray Köyü ne vard. Halk yaylaya ç km t, köy ss zdi 39. Görülen odur ki, halk n yar göçebe durumu en az ndan yer yer Selçuklu Anadolusu nda da devam etmekteydi. Tabiat yla bu durum yeti tirilen ürün profilini etkilemi olmal d r. Köylerle ilgili, bn Sa îd, Selçuklu devletinde i harap olmu köy oldu unu kaydediyor. Bu rakamlar abart l olabilir. Söz konusu rakam oldu u gibi kabul etmesek dahi, bir gösterge olmad n da söylemek yanl olur 40. El-Ömerî nin XIV. yüzy lda birçok beylik için verdi i köy say s ndan, özellikle Bat Anadolu da k rsal alanlar n nüfusunun yo un oldu u anla lmaktad r 41. Topra n da l m na gelince, daha Anadolu'da yapt klar ilk fetihlerden itibaren Selçuklular, vaktiyle Horasan'a indiklerinde zengin toprak sahipleriyle halk kitleleri aras nda gördükleri büyük uçurumu, Bizans aristokrat toprak sahipleriyle yerli ahali aras nda da gördüler. Bu sebeple herhangi bir sosyal krizden sak nmak maksad yla, kendi geleneklerine de uygun olan mîrî toprak rejimi ile askerî iktâlar sistemini uygulamaya ba lad lar. Hatta XIII. yüzy la kadar feodal bir sistemin olu mas na da 36 E. Merçil, Meslekler, s Faruk Sümer, Anadolu ya Yaln z Göçebe Türkler mi Geldi?, Belleten, 96, (1960), s Faruk Sümer, Anadolu ya Yaln z Göçebe Türkler mi Geldi?, s Vilâyet-nâme (Menak b- Hünker Hac Bekta - Veli), haz rlayan: Abdulbaki Gölp narl, stanbul 1958, s Cahen, Osmanl lardan Önce Anadolu, s El-Ömerî, Denizli de bulunan köylerin ve çiftliklerin adedinin dört yüz civar nda oldu unu söyler. Bkz. Al-Umarî s Bericht über Anatolien in seinem werke Masâlîkü l-ebsâr fî mamâlik al-am-sâr, n r. Franz Taeschner, Leipzik, 1929, s. 44; Türkçe Türkçe terc., Ya ar Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk nda Ara t rmalar I, Ankara 1991², s Ayr ca bkz. Cahen, Osmanl lardan Önce Anadolu, s. 115.

17 3 engel olabildiler 42. Fetholunan bütün topraklar, slâm hukuku gere ince do rudan do ruya devletin mal telakki ediliyordu. Bununla birlikte baz artlar alt nda özel mülkiyet de kabul olunmu tu, ama bu tip mülkiyet önemli bir miktar te kil etmiyordu. Özel mülkiyet bahçeleri, ba lar ve ehirlerle köylerin yak nlar nda bulunan bu day ve arpa tarlalar n içine al yordu 43. Bu özel mülkiyetin yan nda ba ka bir çe it mülkiyet daha vard ki, devlet hizmetindeki baz ah slara hükümetçe temlik edilmi ti 44. Dîvanî malikâne diye adland r lan bu çe it toprak mülkiyeti ne sat labilir, ne ba lanabilir ne de miras yoluyla intikal edebilirdi. Selçuklular n bu toprak hukukunun zaman zaman sars nt lara u rad mü ahede edilmektedir 45. XIII. yüzy l n ilk çeyre inden itibaren ise toprak rejimi bozulmaya ve özel mülkiyet veya vak flar geli meye ba lam t 46. Ziraata etki eden bir ba ka unsur da iklimdir. Anadolu orta iklim ku a içinde yer alan ve oldukça kütlevi bir kara parças d r. Anadolu sene içinde esas itibariyle iki farkl hava kütlesinin tesiri alt ndad r. K n kutbi, yaz n ise tropikal men eyli hava kütlelerinin tesiri alt na girer. Yükselti ve büyük seviye farklar na, s ra da lar n uzan na, kara ve denizlerin da l na, kontinentaliteye ba l olarak yay l sahalar ve hususîyetleri itibariyle büyük de i iklikler göstermesi yeti tirilen mahsulün çe itlili inin ba l ca sebeplerinden biridir. Türkiye, bugün oldu u gibi, Selçuklu ziraî hayat n do rudan etkileyen üç büyük iklim bölgesine ayr lmaktayd ; Akdeniz, Karadeniz ve step iklimleri 47. Özellikle kuru tar m n yap ld alanlarda, bahar ve yaz ya murlar n n olumlu etkisi bilinmektedir. Anadolu nun ya karakteri, zaman zaman azl yla, zaman zaman da çoklu uyla çiftçileri zor durumda b rakabilmekteydi 48. Ya lar n etkisi bu ekildeyken, k mevsiminin sertli i de ziraat olumsuz etkileyen bir ba ka etkendir. Kar ya lar topra n su ihtiyac n kar lamak için oldukça önemliyken, özellikle so uk ve 42 Ahmet Ya ar Ocak, Babaîler syan : Alevîli in Tarihsel Altyap s Yahut Anadolu da slâm-türk Heterodoksisinin Te ekkülü, stanbul 2000³, s Osman Turan, Türkiye Selçuklular nda Toprak Hukuku, Mîrî Topraklar ve Hususî Mülkiyet ekilleri, Belleten, 48, (1948), s Ayr ca bkz. leride sulama. 44 Turan, Toprak Hukuku, s Ocak, Babaîler syan, s Ocak, Babaîler syan, s Süha Göney, Türkiye Ziraat n n Co rafi Esaslar, stanbul 1987, s Bkz. leride sulama.

18 4 don, ilk baharda, çiçek açan ve filiz veren mahsulü olumsuz etkiler. Yine hasad son bahara kalan ürünler de bu durumdan pay n almaktad r 49. Nitekim, XIII. yüzy l co rafyac s Zekeriyâ Kazvînî, Anadolu nun k lar n n uzun ve iddetli oldu unu insanlar ve hayvanlar k r p geçirdi ini kaydetmektedir 50. El-Ömerî de ayn do rultuda Rum (Anadolu) diyar nda k lar n çok so uk oldu unu belirtmektedir 51. Ayr ca, 568/1172 Eylül ay nda Sivas ta, zamans z bir ekilde ya mur ve kar ya mas üzerine havalar aniden so umu, asmalar, zeytin a açlar, pamuk ve susam gibi ürünler so uktan kavrularak mahvolmu tur 52. Yine, 633/1235 y l n n kas m ndan 1236 ubat n n ortas na kadar ba lar, meyve a açlar n ve F rat nehrini donduran iddetli bir k olmu tu 53. Ziraata zarar veren bir ya biçimi de doludur. 623/1226 y l nda Musul ve el-cezîre bölgesinde iddetli bir dolu bütün ekinleri mahvetmi tir Bkz. leride üzüm. 50 Âsârü'l-bilâd ve ahbârü'l-ibâd, Daru Sad r, Beyrut (t.), s. 530, Masâlîkü l-ebsâr, Arapça metin, s. 23; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk nda Ara t rmalar I, s Süryani Mihail, Süryani Patr k Mihail in Vekâyi-Nâmesi, Türkçe terc. Hrant D. Andreasyan, (TTK ad na tercüme edilmi henüz yay mlanmam t r.), s Gregory Abû l-farac (Bar Habraeus), Gregory Abû l-farac Tarihi, Süryaniceden ngilizceye trc. Ernet A. Wall s Budge, Türkçeye trc. Ömer R za Do rul, Ankara 1999, II, s bnü l Esîr, slâm Tarihi el-kâmil Fi t-tarih Tecümesi, Türkçe terc. Ahmet A rakça, Abdülkerim Özayd n, stanbul 1987, XII, s. 435.

19 5 B R NC BÖLÜM Z RAAT ARAÇ-GEREÇLER VE Z RAAT TEKN KLER A. SULAMA Akdeniz iklimi artlar nda büyük ölçüde Tabiî tar m üretiminin belli ba l unsurlar ndan biri, ikili rotasyon sistemi, yani topra n yap s ve düzensiz ya murlar n etkisini önlemek için topra n bir k sm n n nadasa b rak lmas usulüdür 55. Bu durumda sulama, ziraat n en önemli unsurudur. Ziraat yap lan alanlarda verimi artt rmak için sulama yap l r ve bu i için umumîyetle kanallar kullan l rd. Verimsiz topraklardan bile, suland nda iyi ürün almak mümkün olabiliyordu. slâm co rafyas nda, sulak araziden al nan ö ürle, susuz araziden al nan ö ür aras ndaki farkl l k da sulaman n getirdi i verimlilikten kaynaklan yordu 56. Türkiye Selçuklular döneminde de sulamaya ayn önem verilmekteydi. Özellikle, hususî mülkiyete sahip topraklarda sulama sistemleri daha geli mi olmal idi. Muhtemelen, özel çal malara ve uzun vadeli itinaya muhtaç olan, ba, bahçe ve meyveliklerin yeti mesi için Selçuklu Devleti, ehir ve kasabalar civar nda özel mülkiyete izin verilmi ti 57. Bu durum vakfiyelerde, ehir ve kasabalar civar ndaki yerlerin hep Müslüman ve H ristiyan reayan n mülkü olarak gösterilmesinden de anla l r. Bu topraklardan, arazinin verim kabiliyetine, nehir, kanal veya dolapla sulama vaziyetine göre de i en miktarda örfî ve er î vergiler al nmaktayd 58. Kaynaklardan, özellikle nüfuzlu ki ilerin ba sahibi olabildi i de 55 Ünal Nalbanto lu, Osmanl Toplumunda Tar m Teknolojisi, Art -Ürün ve Kent Ekonomisi, Türkiye ktisat Tarihi Semineri (8-10 Haziran 1979), ed. Osman Okyar, Ankara 1979, s Sait Polat, Mo ol stilas na Kadar Türkiye Selçuklular nda çtimai ve ktisadi Hayat, (M.Ü. Türkiyat Ara t rmalar Enstitüsü Bas lmam Doktora tezi), stanbul 1997, s Turan, Toprak Hukuku, s. 560; Mustafa Akda, Türkiye nin ktisadi ve çtimai Tarihi I ( ), stanbul 1974, s Turan, Toprak Hukuku, s. 560; Mustafa Akda, Türkiye nin ktisadi ve çtimai Tarihi I ( ), s. 18.

20 6 anla lmaktad r. Bu ki ilerden baz lar, Hüsâmeddîn Çelebi 59, Emîr Necmeddîn Dizdâr 60, Saraç Celâleddîn 61 dir. Bu örnekleri vakfiye kay tlar ndan daha da ço altmak mümkündür. Kiramana Hatun un ba sahibi olarak zikredilmesi, kad nlar n da mülk sahibi olabildi ini göstermektedir 62. Anla lan odur ki, ba, bahçe ve meyvelikler daha sistemli sulanmakta idi. Kaynaklara göre bu dönemde, akar sular ba dan ba a dola p 63, gül bahçeleri yeti tirmekte, çiçekleri ve meyveleri canland rmakta 64, elma ve narlar ço altmakta idi 65. Mevlânâ n n, Bu güzel dala su ver de tazelendir! imdi ikisi de ye il ama sonuna bak. Bu sonunda bir eye yaramaz, öbürü ise meyve verir. Ba n suyu buna helâldir, ona haram. Aradaki fark sonunda görürsün vesselâm. Adalet nedir? A açlara su vermek. Zülüm nedir? Dikeni sulamak. Adalet, bir nimeti yerine koymakt r, her su çeken tohumu sulamak de il eklindeki beyitleri de bu yöndedir 66. Ayr ca Mevlânâ, Madem ki fidan diktin onu sula demektedir Ahmed Eflâkî, Âriflerin Menk beleri, Türkçe terc. Tahsin Yaz c, stanbul 1989, I, 123, 231, 617, II, s. 47, 161, 175. Hüsâmeddîn Çelebi, Mevlânâ n n en önemli müridi ve ölümünden sonra, dergâh n n posni inini devralan ki idir. Bkz. Eflâkî, s.xlviii. 60 Eflâkî, II, s Refet Yinanç, Sivas Abideleri ve Vak flar, Vak flar Dergisi, 22, (1991), s Eflâkî, I, s Kiramana Hatun, Sultan Veled in süt annesi olarak kaydedilmi tir. Bkz. Eflâkî, II, s Vakfiye kay tlar ndan Konya da mülkü bulunan, Salihe ve Melek Hatun, Abdullah k z Meryem gibi bir çok kad n mülk sahibine rastlanmaktad r. Bkz. Osman Turan, Selçuklu Devri Vakfiyeleri III, Celâleddîn Karatay, Vak flar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII/45, (1948), s Kad nlar n mülk sahibi olabilmesi, hususî mülkiyetin varl konusunda önemli bir bilgidir. Zira, Osmanl Devleti uygulamalar ndan anla ld na göre, kad nlara ikta sahibi olma imkân verilmiyor idi. Selçuklu Devletinin de benzer uygulamalar yapt n dü ünürsek, Kiramana Hatun un ikta sahibi de il hususî mülk sahibi oldu u daha do ru olmal d r. Osmanl Devleti, Kocas ölen kad n n erkek evlad yoksa, elinden tarla arazisini al r ve ba ka bir köylüye aktar r. E er dul kad n, o ullar çal ma ça na gelinceye kadar rgatla idare edebilirse, onu bîve ad yla i letmenin sahibi tan yabilirdi. Bkz. Halil nalc k, Osmanl mparatorlu u toplum ve ekonomi, stanbul 1993, s Mevlânâ, Mevlânâ n n Rubaileri, Türkçe terc. Nuri Gençosman, stanbul 1997, s Eflâkî,I, s Eflâkî, I, s Mevlânâ, Mesnevi, Türkçe terc. Veled zbudak -Gözden geçiren Abdulbaki Gölp narl, stanbul 2001,V, s Mesnevi, IV, s. 62.