DOĞALGAZ TESİSAT NOTLARI

Transkript

1 DOĞALGAZ TESİSAT NOTLARI

2 İçindekiler 1. DOĞAL GAZIN TANIMI, ÖZELLİKLERİ VE KULLANIM ALANLARI Doğal Gazın Tanımı ve Özellikleri Doğalgazın Oluşumu Türkiye de Doğal Gaz Doğal Gazın Taşınması, Depolanması Doğalgazın Özellikleri Doğal Gazın Diğer Yakıtlarla Karşılaştırılması Doğal Gazın Kullanım Alanları Mutfaklarda Doğal Gaz Kullanımı Sanayide Doğal Gaz Kullanımı Isıtmada Doğal Gaz Kullanımı BİNA BAĞLANTI HATTI BORULARI MONTAJI Gaz Borularının Döşenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar Gaz Borularının Erişebilirliği Sızdırmazlık Boruların Mekanik Darbelere Karşı Korunması Boruların Yapı Elemanlarına Tespiti Gaz Borularının Yangına Karşı Korunması Boruların Korozyona Karşı Korunması Statik Elektrik Yüklerine ve Elektrik Kaçaklarına Karşı Önlem Gaz Borularının Geçirilmemesi Gereken Bina Bölümleri Gaz Borularının Diğer Bina Tesisatlarına Göre Konumu Binanın Oturmasına Karşı Ve Diletasyon Derzlerinden Geçişlerde Alınacak Önlemler Gaz Boru Dağıtımının Düzenlenmesi Yetki ve Sorumluluklar Gaz Dağıtım Şirketinin Yetki Ve Sorumlulukları Proje Yapımcısının Yetki ve Sorumlulukları Gaz Tesisatçısının Sorumlulukları Gaz Abonesinin Sorumlulukları Servis Kutusu ve Regülâtörler Servis Kutusu ve Regülâtör Tipleri S 200 Tip Servis Kutusu S 300 Tip Servis Kutusu CES 200 Tip Servis Kutusu... 9

3 Regülatörler Bina Bağlantı Hattının Döşenmesi Açıktan Döşeme Kanal ( Tranşe ) İçine Döşeme EK YERİ İZOLASYONU Kaynak Bölgesinin Temizlenmesi Sıcak PE Sargı Soğuk PE Sargı Kaynak Yeri İzole Bandı KATODİK KORUMA Galvanik Anot ve Çeşitleri Montaj Çeşitleri Dolgu Yapma Kablo Çeşitleri Ölçüm Tekniği TOPRAKLAMA HATTI MONTAJI Topraklama Elemanları Altyapı İş Güvenliği KOLON BORUSU MONTAJI Gaz Tesisatında Kullanılan; Açma Kapama, Ölçme ve Basınç Kontrol Cihazları Gaz Muslukları Gaz Vanaları Basınç Kontrol Cihazları ( Regülatörler ) Filtreler Sayaçlar Manometreler Kolon Tesisatı Çelik Borular ve Birleştirme Parçaları Doğal Gaz İç Tesisat Boruları Yerleştirme Kuralları Çelik Boru İşçiliklerinin Yapılması Bina Bağlantı Hattının Döşenmesi Kolon Tesisatı Yapılırken Boruların Geçmemesi Gereken Yerler Sayaç Bağlantı Hatlarının Döşenmesi Temel, döşeme, duvar ve diletasyon geçişlerinden boru geçirmek... 27

4 Boruların Kelepçe ve Konsollarla Yapı Elemanlarına Tespiti Vana Montajları Ana Kesme Vanası Kolon Vanası Sayaç Vanası TESİSATIN MUKAVEMET TESTİ TestManometrelerinin Kullanılması Bina Bağlantı Hattının Test Edilmesi İç Tesisatın Test Edilmesi Tesisattaki Havanın Boşaltılması TESİSATIN SIZDIRMAZLIK TESTİ Bina Bağlantı Hattının Test Edilmesi İç Tesisatın Test Edilmesi Hava ile Yapılan Sızdırmazlık Testi Gaz ile Yapılan Son Sızdırmazlık Testi Tesisattaki Havanın Boşaltılması Tesisattaki Gazın Boşaltılması DOĞALGAZ SAYACI MONTAJI Doğalgazın Özellikleri Fiziksel Özellikleri Kimyasal Özellikleri Doğalgazda Yanma ve Gaz Yakıcılar Sağlık ve Güvenlik Doğalgazdan Meydana Gelebilecek Tehlikeler ve Alınacak Önlemler Çalışma Esnasında Olabilecek Kazalar ve Alınacak Önlemler Doğalgaz Yangınları ve Alınacak Önlemler Sayaçlar Doğalgaz Sayaçları DUVAR VE DÖŞEMEDEN BORU GEÇİŞLERİ Duvar, Döşeme Ve Diletasyon Derzlerinden Doğalgaz Borusu Geçirme ÇELİK BORU İLE DOĞALGAZ İÇ TESİSATI MONTAJI Bina İçi Gaz Tesisatının Bölümleri Ana Kesme Vanası Dağıtım Borusu Kolon Borusu... 38

5 Sayaç Bağlantı Hattı Tüketim Hattı Ayırım Hattı Cihaz Bağlantı Hattı Atık Gaz Sistemleri Gaz Borularının Döşenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar Gaz Borularının Erişilebilirliği Sızdırmazlık Boruların Mekanik Darbelere Karşı Korunması Boruların yapı elemanlarına tespiti Gaz Borularının Yangına Karşı Korunması Boruların Korozyona Karşı Korunması Statik Elektrik Yüklerine Karşı Boruların Korunması Gaz Borularının Geçirilmemesi Gereken Bina Bölümleri Gaz Borularının Diğer Bina Tesisatlarına Göre Konumu Binanın Oturmasına Karşı ve Dilatasyon Derzlerinden Geçişlerde Alınacak Önlemler BAKIR BORU İLE DOĞALGAZ İÇ TESİSATI MONTAJI Bakır Borular ve Birleştirme Parçaları Boru İçinin Temizlenmesi Doğalgaz Tesisatında Kullanılacak Bakır Boruların Özellikleri Özellikleri Teknik Özellikleri Sert Lehim Telleri Bakır ve Bakır-Esaslı Sert Lehim Alaşımları Bakır-Fosfor Esaslı Sert Lehim Alaşımları Gümüşlü Sert Lehim Alaşımları Sert Lehim Dekapanları (Pastaları) Oksi-Gaz Pürmüzü Oksi-Asetilen Şaloması KELEPÇE MONTAJI Çelik Boruların Kelepçe ve Konsollarla Yapı Elemanlarına Tespiti Bakır Boruların Kelepçe Ve Konsollarla Yapı Elemanlarına Tespiti DUVAR GEÇİŞLERİNDEKİ BORU İLE KILIF ARASINI UYGUN DOLGU MALZEMESİ İLE DOLDURMA KAZAN GAZ BESLEME HATTI BORUSU TESİSATI Kazan Dairelerinin Havalandırılması... 49

6 15.2. Kazan Gaz Besleme Hattı Kazan Gaz Besleme Hattı Montajında Dikkat Edilecek Hususlar Kazan Daireleri Havalandırma ve Gaz Tahliye Boruları Gaz Brülörlerinin Kazan Üzerinde Montajı Kazanların Bacaya Bağlanması Servis Hattının Döşenmesi... 53

7 1. DOĞAL GAZIN TANIMI, ÖZELLİKLERİ VE KULLANIM ALANLARI 1.1. Doğal Gazın Tanımı ve Özellikleri Doğalgaz doğal olaylar sonucu oluşmuştur. Doğalgaz, milyonlarca yıl önce yaşamış bitki ve hayvan artıklarının zamanla yeryüzü kabuğunun derinliklerine gömülüp kimyasal ayrıma uğraması sonucu ortaya çıkmıştır. Organik madde olarak bilinen bu bitki ve hayvan artıkları doğal süreçler sonucu göl ve okyanuslarla taşınıp, dibe çökerek çamur ve kumla kaplanarak kayalaşmıştır. Giderek daha derine gömülen bu organik madde, basınç, sıcaklık ve bir ihtimalle de bakteri ve radyoaktivitenin etkisiyle ayrışarak petrol kömür ve doğalgazı oluşturmuştur. Doğalgaza en çok dağ silislerinin yamaçlarında rastlanmaktadır. Bu dağların bir bölümü milyonlarca yıl önce meydana gelen jeolojik değişiklikler sonucu okyanuslarla kaplanmıştır. Doğalgaz, genelde, yüzeyden binlerce metre derinde, kumtaşı gibi gözenekli bir kayaç katmanınca tutulmuş olarak bulunur. Bu katman gaz geçirmeyen ve bu özelliğiyle doğalgazın kaçmasını önleyen bir başka kayaç katmanıyla örtülüdür. Doğalgaz, dünyamızın önemli enerji kaynaklarından biridir. Enerjinin, günlük yaşamımızdaki önemi her köşede görülebilir. Endüstrinin gelişmesiyle enerjiye olan ihtiyaç da artmaktadır. Geçmişte insanlara ve hayvanlara yaptırılan tekdüze işler makinelere yüklenmiştir. Dolayısıyla doğalgaz uygarlığın temel taşlarından biridir Doğalgazın Oluşumu Denizlerin ve göllerin dibine çökelen tortularda önce yoğun bir bakteri etkinliği gerçekleşir ve buradaki organik maddelerden metan, karbondioksit, azot ve azot oksit ürer. Bu aşamada bol miktarda metan gazı oluşur. Buna karşılık etan ve daha ağır hidrokarbonlar hemen hemen hiç bulunmaz. Bazı bakterilerde hidrojen sülfür oluşturur. Çökellerin altındaki tortuların gömülmesiyle bakteri etkinliği sona erer ve organik maddeler, kerojene dönüşür. Kerojende ısıl ayrışmayla petrole ve doğalgaza dönüşür metre arasındaki derinliklerde ilk aşamada metan ve karbondioksit ile birlikte ham petrol oluşur. Daha aşağılarda, tortulun kalınlığı ve sıcaklığı arttıkça petrolün yerini, hafif ve gaz halindeki hidrokarbonların oluşumu alır m. altındaki derinliklerde ise molekül parçalanması kerojen artıkları ve kuru metan oluşumuna yol açar. Doğalgazda bulunan helyum ve argon radyoaktif parçalanma ürünleridir. Toryum ve uranyum radyo izotoplarından helyum, potasyumdan ise argon ürer. Doğalgaz yataktan çıkarıldığı haliyle kullanılmaz. Metan bakımından (%95) çok zengindir ve içinde ağır hidrokarbonlar da bulunur. Ayrıca çeşitli oranlarda azot, karbondioksit, hidrojen sülfür ve başka kükürt bileşikleri içerir. İçerdiği sıvıların ve katıların ayrışılması amacıyla çeşitli işlemlerden geçirilir. Ayrıca işlemi tamamlanınca ticari özelliklere uygun gaz elde edilir Türkiye de Doğal Gaz Türkiye de doğalgazın varlığı 1970 yılında Kırklareli Kurumlar bölgesinde tespit edilerek, 1976 yılında Pınarhisar Çimento Fabrikası nda kullanılmaya başlandı.1975 yılında Mardin Çamurlu sahasında bulunan doğalgaz, 1982 yılında Mardin Çimento Fabrikası na verildi. Kaynaklardaki rezervlerin sınırlı olması tüketimin genişlemesini önledi. Doğalgazın sanayi ve şehir şebekelerinde kullanımı çalışmalarına, 84/8806 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla 1984 yılında SSCB ile imzalanan doğalgaz sevkiyatı anlaşmasının ardından başlandı. Doğalgaz şehir içi evsel ve ticari olarak ilk kez 1988 de Ankara da kullanıldı yılında İstanbul da, Bursa da, Eskişehir de, İzmit te doğalgaz pazarı genişledi. Özellikle evsel kullanımda doğalgazın kesilmesi riski yoktur. Gazın büyük bir kısmı sanayide kullanılmaktadır ve gaz dağıtım firmaları sanayideki aboneleri ile özel bir sözleşme yaparak olası bir gaz arzı sıkıntısında sanayiye verdiği gaz miktarını azaltıp bunu konutlara vermektedir. Böyle bir durum, bugün için çok az bir ihtimaldir, çünkü ülkemizde gaz arzı talepten fazladır. Türkiye de de sınırlı bir miktarda doğalgaz çıkmakta ve kullanıma sunulmaktadır. Türkiye doğal gazı esas olarak Rusya ve İran dan boru hatlarıyla, Cezayir ve Nijerya dan sıvılaştırılmış (LNG) olarak deniz yoluyla satın almaktadır. Ayrıca Azerbaycan ve Türkmenistan ile doğalgaz temini için anlaşmalar yapmıştır. Türkiye, 1

8 enerji uzmanları tarafından dünyanın en hızlı gelişen on pazarından biri olarak gösterilmektedir. Ekonomik büyüme ve sınırlı doğal kaynaklar, ülkemizin enerji ithali gereksinimi arttırmaktadır. Türkiye stratejik konumu gereği Ortadoğu ve Hazar Denizi doğalgaz üretim alanları ile Avrupa tüketim pazarı arasında köprüdür Doğal Gazın Taşınması, Depolanması Doğalgazın Taşınması Doğalgazın boru hatlarıyla ve yüksek basınç altında taşınılabilir olması ekonomik bir enerji alternatifi olarak ülkemiz ekonomisinde yerini almıştır. Bugünkü teknik ilerlemeler, doğalgazın atmosferik basıncın 80 katı bir basınçta 140 cm çaplı borularla 6000 km gibi uzaklıklara taşınmasına imkan vermektedir km nin üzerindeki taşımalar için sıvılaştırma yoluna başvurulmuştur Doğalgazın Depolanması Pik tüketim dönemlerinde kullanmak, stratejik miktarları elde bulundurmak ve boru hatlarıyla ulaşılmayan noktalarda kullanım sağlamak amacıyla doğalgaz yeraltı depolama sistemi geliştirilmiştir. Killi tabakalara gaz basılarak basınçlı ortam oluşturulur. Basınç altındaki gaz suyu iter, fakat killi tabakalardan çıkamayacağı için yeraltına hapsedilir. Diğer bir yöntem, yeraltı tuz kaynaklarına su basılarak tuz tabakalarının erimesi sağlanır. Elde edilen tuzlu su alınırken, oluşan boşluğa doğalgaz basılır. Gaz depolamak için ısı yitimi sorunu daha önemsiz olduğundan, yeraltı sularının dondurulmasıyla su sızmaz duruma getirilen donmuş topraktan oluşturulmuş yeraltı hazneleri kurulur. Ayrıca boşalmış petrol ve gaz hazneleri doğalgaz depoları olarak kullanılabilir Doğalgazın Özellikleri Doğal gaz yeraltından çıkartılır. Genelde petrol yatakları ile birlikte bulunur. Ağır hidrokarbonlar, nem ve sülfür bileşenlerinden ayrıştırılarak kullanıma sunulur. Yavaş yanan bir gazdır KWh/m3 / KWh/m3 mertebesinde kalorilik değere sahiptir. Bileşiminin büyük bölümünü metan gazı oluşturur. Metan dışında az miktarda etan, propan, bütan gibi diğer karbonlar bulunur. Ayrıca azot, oksijen, karbondioksit hidrojen sülfür ve bazen de helyum gazına rastlanır. Doğalgaz, renksiz ve kokusuzdur. zehirli değildir, fakat yüksek konsantrasyonlarda oksijen olmayacağı için boğucu etkisi vardır. Havadan hafiftir. Yanma sonucu 8250 kcal ısı açığa çıkar. Doğalgazın yanma hızı 34 cm/sn dir. Doğalgaz, rutubetsiz, kuru bir gazdır. Doğalgazın içerisinde yanmayan hiçbir madde yoktur. Ayrıca kükürt ve kükürtlü maddeler de olmadığı için kükürt dioksit gibi zehirleyici gaz açığa çıkarmaz. Ancak uygun koşulların oluşturulmaması sonucu tam yanma sağlanmazsa karbon monoksit oluşur. Doğalgaz atmosferik şartlarda 163 soğutulduğu zaman sıvılaşmakta, hacmi 600 kat daha küçülmektedir. 2

9 Doğal Gazın Diğer Yakıtlarla Karşılaştırılması Doğal gazın yanma verimi oduna, kömüre ve fuel oil"e göre daha yüksektir, buna karşılık çok daha ekonomiktir. Doğalgaz ile diğer enerji kaynaklarının orantısı: 6 birim LPG = 4.6 birim Motorin = 3 birim Akaryakıt = 2.7 birim Linyit = 1 birim doğalgaz Yandığı zaman artık bırakmaz, zehirsiz, külsüz ve dumansızdır. Çevreye zarar vermez, havayı kirletmez. Diğer yakıtlardan ucuzdur. Tüketimi sayaçlardan okunur ve kontrol edilebilir. Önce kullanılır, bedeli sonra ödenir. Depolama ve taşıma maliyeti yoktur. Depolama alanları başka kullanıma ayrılabilir. Zahmetsiz, konforlu bir yaşam sağlar. Temiz bir yakıttır, işletme ve bakım maliyetleri düşüktür. Doğalgaz havadan hafiftir, serbest halde iken yükselir ve birikmez. Ekonomik : Doğalgaz kömür, fuel oil ve elektriğe kıyasla ekonomik ve verimli bir yakıttır. Yanma verimi yüksektir. Diğer yakıt giderlerinden daha fazla tasarruf sağlar. kül ve artık bırakmaz, koku yapmaz. Düğmeye basarsanız, doğalgaz konforunu yaşarsınız. Çevreci : Doğalgaz, artığı olmadığı için çevreyi kirletmez, hava kirliliğine neden olmaz. Doğalgazla hem evlerimiz hem de kentimiz temiz kalır. Güvenli : Doğalgaz tesisatı ve cihazları düşük basınçla çalıştığı için LPG tüpleri gibi patlama tehlikesi ve basınçlı parça tesiri yoktur. Diğer gazlar gibi zehirli değildir Doğal Gazın Kullanım Alanları Doğal gaz sanayide; ısınma, üretim, çevrim tesisleriyle elektrik üretmekte, konutlarda; pişirme, sıcak su elde etme ve ısınmada kullanılır Mutfaklarda Doğal Gaz Kullanımı Pişirme için konutlarda tüp gaz denilen LPG kullanılmaktadır. Tüp gaz ise konutunuzda yakıt depolama tehlikesi yaratır ve tüp değiştirilmesini gerekli kılar. Doğalgazın tüp gaza göre temel üstünlüğü sürekli oluşu ve maliyet düşüklüğüdür. Pişirme amaçlı olarak konutlarda ocak ve fırınlar kullanılmaktadır. LPG kullanan bu tür aygıtların memeleri değiştirilerek doğalgaza dönüşümleri söz konusudur ancak bu işlemler " yetkili servisler " tarafından yapılmalıdır. Özetle, temizliği ve sürekliliği nedeniyle pişirme de, doğalgaz diğer yakıtlara göre önemli üstünlükler taşımaktadır Sanayide Doğal Gaz Kullanımı Doğalgaz; her türlü endüstri, sanayi, toplu konut ve konutların ekonomik olduğu sürece vazgeçilmez enerji kaynağıdır. Yakıt olarak diğer yakıtlara göre baca gazı emisyonu açısından en çevreci yakıt türüdür. Kullanım kolaylığı ve ucuz olması bakımından sanayi tesislerinde tercih edilen yakıtların başında gelir. Sanayi tesislerinin doğalgaz dönüşümü, teknik şartnameler çerçevesinde, 3

10 gazın teslim noktasında yakıcı cihaz ve ünitelerine kadar boru şebeke ve bu şebekeler dahilinde teknik emniyetin sağlanması, tüm kademelerde gazın akışından yanma noktasına kadar belirlenen teknik esaslar dahilinde olmalıdır. Sanayi tesislerinde ihtiyaç duyulan gaz debisi ve basınç değerleri gaz teslim noktalarına kadar %100 maksimum kapasite artışına uygun olmalıdır. Kazan daireleri, buhar kızgın yağ ısı santralleri, pişirme kurutma amaçlı tünel veya kamara tip fırınlar, tekstil amaçlı tesislerde ramöz makinaları, döküm ergitme ocakları, homojenizasyon fırınları, tavlama ocakları, daldırma tip ergitme havuzları, döner tip ısı jeneratörlü kurutucular ve bu ünitelerde yakıcı cihaz olarak kullanılan atmosferik, üflemeli gaz brülörleri ve gaz bekleri, EX-pro of emniyet sistemleri, teknik şartname açısından irdelenmeli, doğru tercihler yapılmalı ve gerekli adaptasyonlar yerine getirilmelidir. Özellikle kapalı mekanlarda olası gaz kaçaklarına karşı gerekli emniyet tedbirleri özenle alınmalıdır Isıtmada Doğal Gaz Kullanımı Tüm diğer yakıtlarda olduğu gibi doğal gazla ısınmanın da iki temel şekli vardır. Ortak ısınma ve bağımsız ısınma (kombi, kat kaloriferi, soba ) Ortak Isınma ( Kalorifer Kazanları ) Büyük kentlerimizde nüfusun önemli bir bölümü kömürlü ya da fuel-oilli kalorifer kazanları ile ısınmaktadır. Bu tür kazanlar büyük ölçüde hava kirliliği yaratmaktadır. Doğalgaz kullanımı ise önemli yararlar sağlayacaktır. Şöyle ki: * Doğalgazın yanmasıyla, hava kirliliği yaratan nitelikte çok az atık oluşur. * Doğalgaz yakıt depolama ve kömürde olduğu gibi kül atma sorunlarını ortaya çıkarmaz. * Doğalgaz diğer yakıtlardan daha verimli yakılabilir ve daha ekonomiktir. Ayrıca doğalgazın yakılmasında denetim olanağı çok yüksektir. Doğalgazın bu özelliğinden yararlanarak evlerde istenilen sıcaklık kısa sürede elde edilebilir ve otomatik kontrol aygıtları ile önemli yakıt tasarrufları sağlanabilir. Kalorifer kazanlarında doğalgazın yakılmasının yukarıda belirtilen tüm üstün özelliklerine karşın bazı zorlukları da vardır. Genellikle, kazan dairelerinde havalandırma, elektrik ve baca tesisatları kurallara uygun yapılmamaktadır. Var olan kazanların önemli bir bölümü ise çok eski olup; verimleri düşüktür. Ortak ısınmada dökme dilimli kazan veya çelik kazan seçimi yanında, ayrıca atmosferik ya da üflemeli brülörlü kazan seçimi de yapılabilir Bağımsız Isınma Konutların bağımsız ısınması doğal gaz sobaları, kat kaloriferi veya kombi ile yapılabilir. Sobalar Doğalgaz kullanma özelliğine sahip çok değişik tip ve kapasitelerde sobalar geliştirilmiştir. Temiz ve sürekli bir yakıt olan doğalgazla çalışan bu aygıtlar, hava kirliliği yaratmazlar. Doğalgaz sobalarının kullanılacağı odalarda, radyatöre gerek yoktur. Bu durum sabit gelirli aileler için şöyle bir yarar sağlayabilir; Öncellikle en çok kullanılan odaya doğalgaz sobası taktırılır. Zaman içerisinde aile bütçesinin olanakları ölçüsünde, diğer odalara da doğalgaz sobası taktırılabilir. Böylece ilk yatırım giderleri zamana yayılmış olur. 1970'li yıllarda Avrupa'da 9 kw'ye kapasiteye kadar doğalgaz sobaları üretilmekte idi. Günümüzde gerek oda hacimlerinin küçülmesi, gerekse yapılarda daha iyi yalıtım yapılmasından ötürü 2-3 kw kapasitesindeki sobalar uygun olabilir. Bu kapasite, yapının konumuna ve yapım kalitesine bağlı olarak değişebilir. Küçük bir oda için gereğinden çok daha büyük bir sobanın kullanılması, yakıt giderlerini arttıracaktır. Bu yüzden, soba seçerken ısıtılacak odanın büyüklüğü, pencere alanları, yapının yalıtımı gibi noktalar belirlenmeli ve soba seçimi buna göre yapılmalıdır. Doğalgaz sobaları, genellikle hermetik ve bacalı olarak üretilmektedir. Hermetik ( denge bacalı ) Sobalar Kapalı yanma olan hermetik sobalar, yanma için gerekli havayı bulundukları odadan almazlar. Soba ile birlikte montajı yapılan iç içe takılmış iki boru dış hava bağlantısını sağlar. Yanma için gerekli temiz hava dışarıdan alınır. Yanmış gazlar da dışarıya atılır. Bu tip sobalar, daha çok pencere altlarına 4

11 ve soğuk dış duvarlara takıldığı için uygun bir ısınma sağlayabilirler. Aydınlıklara bakan duvarlara takılamazlar. Bacalı Sobalar Bacalı sobalar yanma havasını doğrudan bulundukları odadan alırlar. Yanmış gazları ise baca yoluyla dışarıya atarlar. Bu tip sobalar açık yanma hücreli ve atmosferik brülörlüdür. En az 150 cm² alt ve üst havalandırma delikleri ve en az 8 m³ hacimli odalarda kullanılabilir. Banyolarda ve 8 m³ 'den küçük odalarda kullanılmaz. Bacalı sobaların kullanılacağı durumlarda, bacanın uygunluğu ile odanın havalandırılmasına özen gösterilmeli ve mutlaka uzman kişi ve kuruluşların önerilerine uyulmalıdır. Kat Kaloriferleri Konutun ısıtılması için gerekli kapasite, projelendirmeden sonra belirlenir. Çelik veya döküm kat kaloriferi seçimi yapılır. En az 150 cm² alt ve üst havalandırma delikleri açılmış ve en az 8 m³'lük hacmi olan mekânlara konur. Dubleks ve tripleks konutlar yetecek kapasitede kat kaloriferleri vardır. Bu tür aygıtların çalışma ilkesi şöyledir; kazanda depolanmış su ısıtılarak pompa ile radyatöre gönderilir ve ortam ısıtılır. Doğalgazın yaygın olarak kullanılmaya başlanmasıyla birlikte, hızlı pratik ve verimli olan bu aygıtlar yaygınlaşmıştır. Pilot alevli ve elektronik ateşlemeli tipleri geliştirilmiştir. İçinde eşanjör ( ani su ısıtıcısı ) ile sıcak kullanım suyu hazırlanan tipleri yanında; boylerli olup sıcak su ve ısıtma devrelerinin otomatik olarak çalıştığı, ısıtma devresinin programlandığı; dış hava kompanzasyonlu ( uyumlu) paneli ile iç ortamı ile dış ortamın uyumunu sağlayan tiplerde bulunmaktadır. Kombiler Duvara monte edilecek şekilde yapılan kombiler, hermetik yada bacaya bağlanan açık yanmalı tiplerde olabilir. Kapasiteleri ise Kcal/h ile Kcal/h ( 17,5 kw - 35 kw ) arasındadır. Kombi aygıtlarının ilk yatırım giderleri, diğer ısınma sistemlerine göre daha yüksektir. Kat kaloriferlerinden farkı, şofbenlerde olduğu gibi bir boru demetinden akan suyun ısıtılmasıdır. Yani akış durumundaki suyun anında ısıtılması söz konusudur. Daha az yer kaplarlar, duvarlara monte edilirler. Baca sorunu daha kolay çözümlenir. Sıcak su kullanımı için musluk açıldığında ısıtma işlevine ara verilir, sıcak su kullanımı bittiğinde musluk kapanınca tekrar ısıtma işlevine geçer. Isıtma eşanjörü bakır, çelik ve döküm olan tipleri vardır. Sıcak su gereksinimi kombi aygıtı içindeki boyler veya ani su ısıtıcısı ile sağlanır. Bacalı, fanlı ve hermetik olarak üç grupta toplanır. Pilot alevli ve elektronik ateşlemeli tipleri vardır. Pilot alevlide manyetolu çakmak kullanılarak pilot alevin oluşması sağlanır, pilot alev sürekli olarak yanar. Elektronik ateşlemeli aygıt açıldığında otomatik olarak ateşleme yapılır. Bacalı Kombiler Bacalı kombi aygıtı kullanılacak yerde öncellikle baca çekişi etüd edilmelidir. Havalandırma çok önemlidir. Bacalı kombi aygıtları yanma için gerekli havayı bulundukları ortamdan alırlar. Alt ve üst havalandırma delikleri en az 150 cm², ortam hacmi en az 8 m³ olmak zorundadır. Hermetik Kombiler Yanma için gereken havayı dışardan alıp, baca gazlarını da dışarı atan dolayısıyla, bulunduğu mekânın havasını kullanmayan özelliktedir. İçiçe geçmiş iki borudan birisi yanma havasını sağlar, diğeri, baca gazını dışarı atar. Bu nedenle iç ortam havalandırma koşulları sorunu yoktur. Hermetik kombiler genellikle dışa bakan duvarlara konabilirler, aydınlık gibi yerlere konmaya uygun değildir. Kombiler, dolaşım pompası, sıcaklık ve basınç göstergeleri, kapalı genleşme deposu, atık gaz atma yanında alevin sönmesi durumunda gazı kesme düzeneklerine sahip gaz tüketim aygıtlarıdır. 5

12 2.BİNA BAĞLANTI HATTI BORULARI MONTAJI 2.1.Gaz Borularının Döşenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar Gaz Borularının Erişebilirliği İç tesisat boruları, kesinlikle taşıyıcı yapı elemanı olarak kullanılmamalıdır. Bunlar, diğer boruların üzerinde biriken yoğuşma, sızıntı ve terleme sularından etkilenmemesi için diğer boruların en üstünde uygun bir kata yerleştirilmelidir. Gaz boruları, tesisat kanal ve bacaları içinden geçirildiğinde bu kanal ve bacalar tabii olarak havalanabilecek biçim ve boyutta olmalıdır. Havalandırılmayan bölmelerden geçirilen iç tesisat boruları, koruyucu borular içinde döşenmelidir. Koruyucu boru ile iç tesisat borusu arasındaki boşlukta yoğuşma suyu oluşma tehlikesi varsa, bu boşluk elverişli bir madde ile doldurulmalı veya koruyucu borunun iki ucu su ve gaza karşı sıkı olarak kapatılmalıdır Sızdırmazlık Doğalgaz boruları tüm bağlantılarda kesin sızdırmaz olmalıdır. Tesisat işletmeye alınmadan önce mukavemet ve sızdırmazlık testleri mutlaka yapılmalıdır Boruların Mekanik Darbelere Karşı Korunması Doğal gaz boruları herhangi bir darbeye maruz kalmayacak şekilde montaj yapılmalıdır Boruların Yapı Elemanlarına Tespiti Doğal gaz boruları duvara plastik ve çelik dübelli kelepçelerle tespit edilmelidir. İç tesisat duvara paralel olmalı, düşey borular özel kelepçelerle sıkılmalı, yatay borularda kelepçe veya askılarla taşınmalıdır. Askı ve kelepçeler yangına dayanıklı olmalıdır. Kelepçeler mümkün olduğu kadar cihazlara ve dirseklere yakın yerleştirilmelidir Gaz Borularının Yangına Karşı Korunması Doğal gaz boruları yanıcı maddelere yakın monte edilmemelidir. Zaruri olarak monte edilmesi gerekiyorsa boru ile yanıcı madde arası kolay tutuşmayan ve yanmayan bir malzeme ile ayrılmalıdır. Gaz borularını taşıyan kelepçelerin yangına karşı güvenli olmaları, taşıyıcı kısımlarında yanıcı malzeme bulunmaması gerekir Boruların Korozyona Karşı Korunması Metallerin korozyonu, çevrelerindeki korozif bir madde ile olan reaksiyonların toplamı olarak tanımlanır. Cisimde ve özelliklerinde değişikliklere neden olan korozyon adını verdiğimiz elektrokimyasal reaksiyonların meydana gelmesi için, genellikle elektrolit ortam olarak suyun varlığı gereklidir. Çelik borulardaki korozyonda su (toprakta bulunan, yoğuşan, sızan, havadaki rutubetten vs) ve oksijen, demir oksiti (pas) oluşturur. Böyle bir etkiye maruz kalan boru tesisatı dış yüzeyleri, ancak nemin ve suyun uzak tutulması ve uygun diğer önlemlerle korunabilir. Korozyona karşı doğal gaz boruları yağlı boya ile boyanmalıdır. Bunun için borular pastan, alev alacak maddelerden, yağ, sıvı, kir ve tüm nemlilik yapacak öge ve ortamdan arındırılarak boyamaya hazır hale getirilir. Sonra koruyucu astar boya ve üzerine yağlı boya yapılmalıdır. Toprak altında kalan çelik borular hazır PE (polietilen) kaplı veya sıcak sargılı PE ile kaplanmış olmalı ve mutlaka katodik koruma yapılmalıdır. Toprak altında yapılan kaynaklı birleştirme sonrası ek yerlerinin sıcak PE ile sargısı tekrar sarılmalıdır. Buna ek olarak toprak altında kalan çelik borular katodik koruma işlemiyle korozyona karşı tam korunmuş olmalıdır Statik Elektrik Yüklerine ve Elektrik Kaçaklarına Karşı Önlem Statik elektriklenmelere ve elektrikle çalışan kombi, manyetolu çakmaklı ocaklar, sıva altında kabloya temas eden kelepçe vs den kaynaklanan elektrik kaçaklarına karşı doğal gaz tesisatı 6

13 korunmalı ve gerekli tedbirler alınmalıdır. Doğalgaz tesisatı elektrik hatları, buatlar, elektrik sayaçları vb. elektrikli ekipmanlar ve sıcak su borularından en az 15cm açıkta döşenmelidir. Doğal gaz boruları, elektrik tesisatı için koruma ve topraklama amacıyla veya paratoner sistem elemanı olarak kullanılamaz. Bina bağlantı hattında bulunan izolasyon flanşının kolon hattında kalan kısmına (üst tarafına) mutlaka bakır çubuklarla veya levhalarla topraklama yapılmalıdır Gaz Borularının Geçirilmemesi Gereken Bina Bölümleri Doğal gaz boruları gaz dağıtım işletmesi tarafından her zaman kolayca görülebilecek, kontrol edilebilecek ve gerektiğinde kolayca müdahale edilebilecek yerlerden geçirilmelidir. Doğal gaz tesisatı uygulamalarında sıva altı tesisat uygun görülmemektedir. Doğal gaz borularının geçirilmemesi gereken bina bölümleri şunlardır: Kapıcı dairesi Bina ortak mahalli olmayan yerler, Sığınak Yakıt deposu bulunan yerler Bina aydınlıkları Asansör boşlukları Havalandırma Çatı arası Duman ve çöp bacaları Davlumbazın içinden Asma tavan içinden İçine girilmesi olanaksız yerlerden Yangın merdiveni içinden ve bitişiğinden geçirilmemelidir Gaz Borularının Diğer Bina Tesisatlarına Göre Konumu Doğal gaz boruları ile telefon, elektrik hatları ve sıcak, kızgın akışkan boruları arasında en az 15 cm lik bir mesafe olmalıdır. 380 V ve üzerindeki elektrik hatları için bu mesafe en az 300cm olmalıdır. Doğal gaz boruları ne başka bir boru tesisatına mesnetlenmeli, ne de kendisi başka bir tesisatın taşıyıcısı olmamalıdır. Doğal gaz boruları paralel tesisatlarda başka borulardan sızabilecek ve damlayabilecek su ve yoğuşmaya karşı en üste yerleştirilmelidir Binanın Oturmasına Karşı Ve Diletasyon Derzlerinden Geçişlerde Alınacak Önlemler Çeşitli nedenlerle binalar zamanla oturur. Bunu önlemek mümkün değildir. Zeminin özellikleri nedeniyle binanın dilatasyonla ayrılmış iki kısmı arasında veya bitişik iki ayrı bina arasında farklı oturma olabileceğinden, buralardaki duvar geçişleri ve iç tesisat borularının bu olaydan etkilenmemesi için iç tesisatlarda esnek bağlantı elemanı TS e uygun olmalıdır. Duvar ve döşeme geçişlerinde ise koruyucu kılıf borusu kullanılmalıdır. Koruyucu borunun iç çapı, gaz borusunun dış çapından en az 20 mm daha büyük olmalıdır. Koruyucu boru bina dış duvarı içine sıkı ve tam sızdırmaz bir biçimde yerleştirilmeli ve duvarın her iki yüzünden dışarıya doğru en az 20mm taşmalıdır. Koruyucu boru içinde kalan gaz borusunda ek yeri bulunmamalıdır Gaz Boru Dağıtımının Düzenlenmesi Boru hattının geçirilmemesi gereken yerler göz önünde bulundurulur. Boru hattının döşeneceği ve gececeği yerler işaretlenir. Dönecek hattın profili çıkartılır, Boru hattının uzunluğu belirlenir. 7

14 2.2. Yetki ve Sorumluluklar Gaz Dağıtım Şirketinin Yetki Ve Sorumlulukları Doğal gaz şebekesinin döşenip, bina için servis kutusu monte edilmesi ve servis kutusuna kadar gazın getirilmesi, Gelen projelerin kontrol ve onayı, Abonelik sözleşmesinin hazırlanması, Gerek gördüğü takdirde, montajın herhangi bir zamanında çalışmaların denetlenmesi, Saptanacak gaz verme gününde, tesisatın, onaylı projeye uygunluğunun kontrolü, Tesisatın sızdırmazlık testinin yapılması, (Kontroller sırasında herhangi bir hata görüldüğünde gaz dağıtım şirketi gaz verme işlemini erteleyebilir veya reddebilir.) Tesisata ve sayaca gaz verilmesi Proje Yapımcısının Yetki ve Sorumlulukları Proje yapımcısı iç tesisat projelerinin çiziminden, cihazların çalıştırılıp aboneye teslim edilmesine kadar tüm çalışmalardan sorumlu olan fenni ve mali mesul kişidir. Proje yapımcıları gaz dağıtım şirketine sundukları noter tasdikli taahhütname uyarınca, her doğal gaz tesisatından yasalar önünde Gaz Dağıtım şirketine ve aboneye karşı sorumludurlar. Proje yapımcısı, yapacağı tesisatları Gaz Dağıtım şirketine onaylattığı projeye uygun olarak yapmak zorundadır. Cihazlar da dâhil olmak üzere, doğalgaz tesisat ve dönüşümlerde kullanılacak tüm malzemeler, var ise TSE, yok ise uluslararası kabul görmüş diğer eş standarlara uygun olacaktır. Proje yapımcısı gaz verme sırasında hazır bulunmalı ve uygunluk belgesini imzalamalıdır. Tesisatçılar da yaptıkları tesisatlardan, yasalar çerçevesinde proje yapımcısına karşı sorumludur. Tesisatçı işin teslimi ve son kontrol testinde mutlaka hazır bulunmalı ve gerekli evrakları imzalamalıdır Gaz Tesisatçısının Sorumlulukları Tesisatçı, proje yapımcısının vermiş olduğu projeye göre tesisatı döşer. Tesiatçı, projede gösterilenin dışında hiçbir işlem yapamaz. Tesisatçı, tesisatın sızdırmazlığından sorumludur. Tesisata gaz verilirken tesisatçı orada hazır bulunmalıdır Gaz Abonesinin Sorumlulukları Abone, öncelikle gaz dağıtım şirketine müracaat ederek sözleşmesini yapmak zorundadır. Sözleşmesini yaptıktan sonra proje yapımcısına müracaat ederek tesisat projesini hazırlatır ve tesisatını döşer. Abone, gaz kullanmaya başladıktan sonra herhangi bir şekilde gaz dağıtım şirketinden izin almadan tesisat üzerinde değişiklik yapamaz. Abone, herhangi bir şekilde gaz tesisatına müdahalede bulunamaz. Abone, gaz kullanım teknik şartnamelerine uymak zorundadır Servis Kutusu ve Regülâtörler Çelik ve/veya polietilen ana dağıtım şebekesindeki mevcut basıncın ihtiyaç duyulan basınca düşürülmesi için kurulan tesislere Gaz Teslim Noktası denir. Gaz teslim noktası, servis kutusu ya da basınç düşürme ve ölçüm istasyonu şeklinde de olabilir. Dağıtım hattı borusu ile servis kutusu arasındaki boru bağlantısı PE boru ile yapılır. Bu hattın yapımından gaz dağıtım şirketi sorumludur. Yetkili tesisatçı bu boru ile ilgili hiçbir işlem yapamaz. Bu borunun içindeki gazın basıncı 1 4 bar arasındadır. Servis kutusunun içinde bulunan bina regülatörü veya regülatör bataryasında gazın basıncı 1-4 bar dan kullanım basıncına 8

15 göre 21 mbar veya 300 mbar a düşürülür. Yetkili tesisatçının görev ve sorumluluğu servis kutusunun çıkışından başlayıp en son cihaz bağlantısına kadar olan boru ağıdır Servis Kutusu ve Regülâtör Tipleri S 200 Tip Servis Kutusu S 200 tip kutular, dar tip kutulardır. Bina yada bahçe duvarına yaslanırlar. İçlerine B25, tekli B50 yada BCH 30 olmak üzere 1 adet regülatör yerleştirilebilir. Regülatörler 1 4 bar olan gaz basıncını kullanım basıncı olan 21 mbar veya 300 mbar a düşürür S 300 Tip Servis Kutusu S 300 tip kutular geniş kutulardır. İçlerine ikili, üçlü ve dörtlü regülatör bataryaları yerleştirilebilir. S 200 kutularda yapılabilen yandan delme işlemi bu kutularda yapılamaz. Toprak altında kalan çelik borular PE kaplama (hazır PE veya sıcak PE sargı) ve katodik koruma ile korozyona karşı, gerek duyulan noktalarda da mekanik darbe ve zorlanmalara karşı çelik kılıf kullanılarak koruma altına alınmalıdır CES 200 Tip Servis Kutusu CES 200 tip kutular gömülü tip kutulardır. İçlerine ancak B 25, tekli B 50 ya da BCH30 olmak üzere 1 adet regülatör yerleştirilebilir. Duvar tipi servis kutusunun bina bağlantı hattı ile bağlantısı esnek çelik spiral hortumla yapılmalıdır. Esnek bağlantı yapılırken regülatör çıkış borusu ile bina bağlantı hattı borusu aynı eksende olmalıdır. 9

16 Regülatörler Servis kutularında bulunan regülatörler 1-4 bar olan gazın basıncını kullanım basıncı olan 21 mbar veya 300 mbar a düşürmektedir Bina Bağlantı Hattının Döşenmesi Binalarda doğal gaz tesisatı; gaz şirketine ait dağıtım borusundan, doğal gaz tüketim cihazlarına kadar olan tesisatın tamamıdır. Gaz şirketi tarafından cadde ve sokaklarda yeraltına döşenen gaz boru hatlarının tamamına ise dağıtım şebekesi denilmektedir. Dağıtım şebekesiyle bina giriş vanası arasında kalan tesisat da bina bağlantı hattı nı oluşturur. Dağıtım hattı borusu ile servis kutusu arasındaki boru bağlantısı PE boru ile yapılır. Bu hattın yapımından gaz dağıtım şirketi sorumludur. Yetkili tesisatçı bu boru ile ilgili hiçbir işlem yapamaz. Bu borunun içindeki gaz basıncı 1 4 bar dır. Servis kutusunun içinde bulunan bina regülatörü veya regülatör bataryasından gazın basıncı 1 4 bar dan 300 veya 21 mbar a düşürülür. 10

17 Açıktan Döşeme Toprak üstü boru hatları tesise ait yapılara kelepçeler vasıtası ile mesnetlenmeli veya taşıyıcı konsol sistemleri kullanılmalıdır. Borunun destek, konsol ve kelepçelerle temas yüzeylerini koruyacak tedbirler alınmalıdır. Boru hatları kolon, kiriş vb. yapı taşıyıcı elemanlarını delmek sureti ile tesis edilmemeli, güzergâhı boyunca herhangi bir yapı elemanına temas etmemelidir. Çelik boru hatları yapılarda döşeme veya sıva altında kalmamalıdır. Yapı içlerinde korozif ortam (yüksek rutubet, asidik ortam vb.) olması durumunda boru hattı ve fittingler korozyona karşı önce antipas, sonra koruyucu yağlı boyalarla (mümkünse sarı renkli) boyanmak sureti ile tam korunmuş olmalıdır (TS 5140). Yer üstü boru hatlarının, diğer yer üstü borularıyla paralel gitmesi durumunda minimum doğal gaz boru dış çapı kadar bir mesafeden geçmesi gerekmektedir. Gaz borusu, tahrip edici (agresif) akışkan ve dış yüzeyi terleme yapan boruların üstünden geçmelidir. Yer üstü boruları ve basınç düşürme ve ölçüm istasyonları kabinleri için topraklama yapılmalıdır. Doğal gaz borusunun binalara dış duvarlardan girmesi durumunda boru çelik veya et kalınlığı fazla olan PE, PVC muhafaza içerisine alınmalı ve aradaki boşluk mastik dolgu ile doldurulmalıdır. Taşıyıcı konsol aralıkları Mevsimsel ısı değişiklikleri ve ortama bağlı olarak oluşabilecek ısıl genleşmelere karşı boruda oluşabilecek uzama ve büzülmeleri karşılamak amacı ile gerekli hallerde genleşme bağlantısı yapılmalıdır (Kompansatör, TS 10880) Kanal ( Tranşe ) İçine Döşeme Boru tranşe içine indirilmeden önce 10 cm. sarı dağ kumu serilmelidir. Boru yatırıldıktan sonra boru üst yüzeyinden sıkıstırılmış 20 cm. ye kadar tekrar sarı kum doldurulmalı ve üzerine ikaz bandı (20 veya 40cm. genişliğinde sarı renkli zemin üzerinde kırmızı ile 187 Doğal gaz Acil ibaresi bulunan plastik bant) çekilmelidir. İkaz bandı üzerine 25 cm stabilize malzeme (toprak) doldurulmalıdır. Tranşede boru üst yüzeyi minimum derinliği 60 cm. olmalıdır. Borunun aşırı yüke maruz kaldığı (yol geçişi vb.) durumlarda tranşe derinliği arttırılmalı ve boru üst seviyesinin tranşe üst seviyesine olan mesafesi 80 cm olmalıdır. Zorunlu nedenlerle boru üst kodunun 80 cm. den az olduğu yerlerde çelik kılıf içine alınması uygundur. Kılıf borusunun iç çapı doğal gaz borusunun dış çapından en az 6 cm büyük olmalıdır. Gaz borusunun kılıf borusu içinde kalan kısmı da hazır PE sargılı veya sıcak PE sargılı olmalıdır. Kılıf borusunun ve doğal gaz borusunun birbirine temasını önlemek için araya kauçuk, plastik gibi ayırıcılar konmalıdır. İlaveten kılıf ve ana boru arasına su ve yabancı madde girişini önlemek için uç kısımları kauçuk nevi bir malzeme ile kapatılmalıdır. Kılıf borusu da hazır PE kaplı veya sıcak PE sargılı çelik boru olmalıdır. Binalara paralel giden toprak altı gaz boruları ile binalar arasında en az 1 m mesafe olmalıdır. Doğal gaz borusunun yeraltından binaya girmesi halinde boru, çelik veya et kalınlığı fazla olan PE, PVC muhafaza içerisine alınmalıdır. Boru ve kılıf eksenlenerek yerleştirilmeli ve iki boru arasındaki boşluk mastik dolgu ile doldurulmalıdır. 11

18 Polietilen Boruların Tranşeye Yerleştirilmesi Tranşe açıldıktan sonra tabana sıkıştırılmış kalınlığı 10 cm olan sarı kum serilmelidir. Kangal veya parça halindeki PE boruların tranşeye yerleştirilmesi esnasında boru serme makaraları kullanılmalıdır. Kangal halindeki borular sarım dolayısıyla gerilme altında olduklarından açılırken çevredekilere zarar vermemesi için gerekli tedbirler alınmalıdır. Kangal üzerindeki şeritler teker teker ve öncelikle orta kısımlarından başlanılarak açılmalıdır. Kangal açılmadan önce boru makarası, hareket etmeyecek bir şekilde sabitlenmelidir. Ayrıca boru serme esnasında çizilmeleri önlemek için, kum torbaları ile boru altını beslemek gerekmektedir. PE borular ile binalar arasında en az 1m mesafe bulunmalıdır. Binalara yer altından giriş yapıldığı durumlarda temele en az 1m kala PE borudan çelik boruya geçiş yapılmalıdır. Borunun döşenmesi gaz şirketi nezaretinde yapılmalıdır. PE hat döşenmesi durumunda istasyon çıkışında ve bina girişlerinde kullanılması zorunlu olan çelik hatlar için katodik koruma ve PE kaplama uygulanmalıdır Tranşenin Açılması Tranşe yan duvarlarında borunun döşenmesi esnasında boruya hasar verebilecek kesici veya delici hiçbir madde (kesici taş, kaya, inşaat atığı, demirler) bulunmamalıdır. Tranşeler mümkün olduğunca düz açılamalı, tranşenin yön değiştirmesi gereken durumlarda dönüş yarıçapı boru dış çapının minimum 30 katı olmalıdır. Bu değerin sağlanamadığı durumlarda dirsek kullanılmalıdır. Kazıdan çıkan malzeme tranşe kenarından en az 50 cm uzağa yığılmalıdır Tranşe Boyutları PE boruların döşeneceği tranşeler aşağıda verilen ölçülere uygun olmalıdır. PE Borular için tranşe boyutları (yukarıdaki resim 250 mm lik ego hattını gösterirken, tranşe bilgileri en fazla 125 mm olup diğer dağıtım kuruluşlarının bilgileridir.) Geri Dolgu İşlemi Boru serilen tranşe bölümlerinde, borunun dış etkenlere maruz kalmaması için kontrolden sonra beklenmeden derhal geri dolgu işlemine geçilmelidir. Boru üst kotundan itibaren 30 cm kalınlığında sarı kum konulmalı ve üzerine tranşe genişliğince sarı renkte plastik ikaz bandı yerleştirilmelidir. İkaz bandı üzerine 10 cm sarı kum, 30 cm stabilize malzeme ve üst yüzey dolgusu içinde 10 cm kalınlığında kaplama dökülmelidir. Kaplama malzemesi olarak beton veya mekanik stabilize malzeme kullanılmalıdır. Dolguda, mekanik stabilize malzeme ve beton kalınlıkları sabit olup, kalınlığı değişen malzeme ikaz bandı üzerine konulan sarı kum olmalıdır. Sıkıştırma işlemi her 20 cm de bir titreşimli sıkıştırma aleti (kompaktör) vasıtası ile yapılmalıdır. Boru serildikten sonra, kaynak işlemi yapılana kadar yabancı maddelerin boru içerisine girmesini önlemek için boru ağzı kapalı tutulmalıdır. PE boru güzergâhının asfalt veya beton olmayan bölümlerden geçmesi halinde, geri dolgunun ikaz bandından sonraki üst kısmı toprak dolgu yapılabilir. Toprak dolgu içerisinde bulunan taş, kaya gibi maddelerin çapı 5 cm den büyük olmamalıdır. 12

19 3. EK YERİ İZOLASYONU 3.1. Kaynak Bölgesinin Temizlenmesi Kesme uygulamalarından hangisi uygulanırsa uygulansın, boru ağzında çapaklar meydana gelir. Bu çapaklar, boru çapını daraltır, istenen debide akışkanın akmasını engeller. Aynı zamanda, ileride akışkan yolunun tıkanmasına neden olabileceğinden, kaynak öncesi bu çapakların temizlenmesi gerekir. Boru ağızlarında kesme çapaklarının yanı sıra, yüzey kirleri de kaynaklı birleştirmeye engel olur. Boru yüzeyinde bulunan yağ, kir ve zamanla oluşan korozyon bu yabancı maddelerin en önemlileridir. Çeşitli takımlarla kaynak ağzı ve yüzeyleri temizlenerek kaynağa hazır duruma getirilir. Temizleme yöntemleri şunlardır: Zımpara kağıdıyla temizleme, Boru raybası ile temizleme, Eğeyle temizleme, Zımpara taşlarıyla temizleme Sıcak PE Sargı Sıcak PE sargı bandı elle sarılan, şaloma alevi ile büzülen ve yapışan bantlardır. Bu bantlar, korozyona karşı kullanılır. Kullanım yerleri: Düz borular, izoleli boruların ek yerleri, dirsekler, fittings ve düzensiz parçalardır. Boruların, bağlantı elemanlarının, dirseklerin ve diğer çelik boru elemanlarının korozyona karşı korunması için elle uygulanabilir, ısı ile büzülür sıcak sargı bandıdır. Bu sıcak sargı bandının uygulanması için özel beceri, ekipman, primer veya uç kapama parçası gerekmez. Elastik yapısı sayesinde düzgün olmayan boru elemanları; örneğin dirsek, bükme ve küçük çaplı borular üzerinde uygulama kolayca yapılır. Böylece suya karşı çok iyi bir dayanım ve kimyasal maddelere karşı yüksek direnç sağlanır. Sıcak sargı bandı darbelere, aşınma ve ultraviyole ışınlarına karşı dayanıma sahip olup, katodik çözünme ve diğer elektrik kırılmalara karşı mükemmel direnç gösterir. Boru yüzeyini yabancı madde ve nem kalmayacak şekilde fırça ile temizleyin, ısıtın ve boru kaplamasının mm üzerinden başlayacak şekilde bandı spiral olarak sarınız. % 50 bindirme yapacak şekilde sarmak için hafifçe gererek üst üste bindirin. Bu arada bandın altındaki koruyucu naylonu sıyırmaya devam edin. Bandın nihai ucunu ısıtın ve ve sıkıca bastırarak yapıştırın. Şaluma kullanarak sarılı bandın ucundan itibaren tüm bandı dairesel hareketlerle hafifçe ısıtın. Bant yumuşak iken bir el silindiri veya eldiven ile kırışıklıları düzeltin ve sıkışan havayı çıkarın Soğuk PE Sargı Yeraltına döşenen çelik boruların korozyona karşı korunması için tam olarak izole edilmelidir. İzolasyon % 50 bindirmeli soğuk sargı ile yapılmalıdır. Sargıda pot veya delik bulunmamalıdır. Yeraltı gaz tesisatlarında çelik boru kullanılması durumunda çelik boru TS 5139 a göre polietilen ile veya TS 4356 ya göre bitüm esaslı astar boya ile boyanmalı ve soğuk sargılı kaplama yapılmalıdır. Sıcak yada soğuk kaplama toprak seviyesinden çıktığı yerden en az 60 cm yukarıya kadar devam etmelidir. Yerüstü boruları ise astar boya üzerine sarı renkli (krom sarısı) yağlı boya ile boyanmalıdır (TS 5140). Teknik olarak ihtiyaç duyulan yerlere TS 5141 e göre katodik koruma yapılmalıdır Kaynak Yeri İzole Bandı Yeraltı çelik borularının sahada yapılan kaynak yerlerinde korozyon dayanımı sağlamak amacıyla kullanılan sıcak uygulama bandıdır. Kaynak yeri sargı için sıcak sargı ve soğuk sargı kullanılabilir. Kaynak yeri sıcak PE sargı bandı 30 m boyda rulo halinde olup, genişlik kaynak yeri ölçüsüne uygun olarak satılmaktadır. Bu sargı bandının uygulanmasından sonra ayrıca kapak bandı olarak adlandırılan diğer bir bant ile birleşim yerine kapama parçası monte edilir. Bu kapak bandı, çok yüksek bir kesme dayanımında bir yapışkana sahiptir. Kapak bandı 10cm genişlik ve 15metre boyda rulolar halinde satılmaktadır. Uygulamada herhangi bir özel kabiliyet ve ekipman gerekmez. Sadece bir propan şaloması ile birkaç dakika içinde monte edilir. Kaplanacak olan çıplak boru yüzeyi ön 13

20 ısıtmaya tabii tutulur. Bant boru üzerinden 1 tur atarak üst kısımda yaklaşık 10 cm civarında üst üste bindirilir. Kapak bandı temiz bir yerde yapışkan kısmı ısıtılarak eritilir. Bu kapak bandı kaynak yeri sıcak sargı bandının üst üste binen kısmı üzerine oturtulur. Ardından bant orta kısmından itibaren ısıtılmaya başlanır. Ortadan çevresel olarak ısıtılırken şaloma alevi bandın sol ve sağ kısımlarına doğru ilerletilir. İyi bir yapışma sağladıktan sonra bant sıcakken içeride hapsolan hava kabarcıkları varsa eldivenli bir elle veya merdane benzeri bir aletle çıkarılır. Kaynak yeri sıcak sargı bandı rulo halinde satıldığı için boru çapına göre uygun uzunlukta sahada kesilir ve uygulanır. Böylece aynı rulo her çeşit boru çapı için kullanılır. Aynı şekilde kapak bandı da rulo halinde satılmakta olduğundan sargı bandı genişliğine göre sahada kesilir ve stok ekonomisi sağlanır. Beher boru çapı için tavsiye edilen bant boyu ve diğer özellikler için üretici şirketlerden bilgi ve teknik destek alabilirsiniz. 14

21 4. KATODİK KORUMA 4.1. Galvanik Anot ve Çeşitleri Elektrot potansiyeli çelikten daha az olan magnezyum, çinko veya bunların alaşımlarından yapılmış yeterli sayıda anotla oluşturulan pil vasıtasıyla, hattın katot haline getirilip korozyondan korunması işlemidir. Galvanik anodlu katodik koruma sistemlerinde tesisin ömrü boyunca kullanacağı akım başlangıçta toplu olarak yeraltına konulmaktadır. Galvanik anotlu koruma sistemlerinde akımın belirli bir sürede kesiksiz olarak hatta verilebilmesi için anodların çok iyi seçilmesi ve bağlantıların çok iyi izole edilmesi gereklidir. Galvanik anotlar elektrik direncini azaltmak ve polarizasyonlarını önlemek amacıyla özel olarak anot yatağı dolgu malzemesi kullanılarak sistemden çekilen akım kapasitesi fazlalaştırılmıştır. Anodlar özgül elektrik direncinin bir zeminde eşit aralıklarla, değişik olduğu zeminlerde ise özgül elektrik direncinin düşük olduğu bölgelere yerleştirilmelidir. Bu bölgelerde hem boru hattının akım ihtiyacı fazladır, hem de anotlar daha verimli çalışır. Katodik Koruma Yapılırken Dikkat Edilecek Hususlar Galvanik anot boru hattından mümkünse en az 3 m uzağa ve 0,75 1,5m derinliğe gömülmelidir. Anot üstü mutlaka boru tabanından aşağıda olmalıdır. Anodun su geçirmez muhafazası çıkarıldıktan sonra anodun üstüne su dökülmelidir. Anot kablosu bakırdan yapılmış en az 6 mm² kesitinde NYY tipi yalıtılmış kablo olmalıdır. Katodik koruma sistemi tamamlandığında voltajı en az mvolt olmalıdır. Birden fazla anot kullanılacağı zaman anotlar birbirine paralel bağlandıktan sonra ölçüm kutusuna bir kablo ile bağlanmalıdır Montaj Çeşitleri Boruya yeter miktarda galvanik anot bağlayarak borunun katot haline getirilmesiyle yapılır. Galvanik anotlar boruya en az elektriki direnç oluşturacak kaynak sistemiyle bağlanmalıdır. Anotlar boruya barut kaynağıyla bağlanmalı hiçbir zaman oksijen kaynağıyla bağlanmamalıdır. Anot-boru bağlantısındaki kablolar ölçü kutusu vasıtasıyla birbirine bağlanmalıdır Dolgu Yapma Galvanik anotların çıplak kullanılması durumunda, anot yatağı malzemesinin 1/3 ü anot çukuruna konulmalı daha sonra anot ortalanarak çevresine anot dolgu malzemesi doldurulmalı ve sıkılaştırılmalıdır. Anot dolgu malzemesi olarak maksimum tane çapı 10 mm ve 100 No lu elekten geçen kısım (toz) % 5 den az olacak şekilde granülometriye sahip, anot yatağında direnci düşürmek amaçlı olarak elektrik özgül direnci (rezistivitesi) 50 Ohm.cm den büyük olmayan kok kömürü tozu kullanılır Kablo Çeşitleri Anotlar için kullanılan yeraltı kabloları TS 212 ye uygun NYY tipi olmalıdır. Kuru, nemli, ıslak vb. yerlerde, depo, atölyelerde ve toprak altında kullanılır Ölçüm Tekniği Toprak altında kalan çelik boru hatları TS 5141 e göre katodik koruma yapılmalıdır. Galvanik anotlarla yapılacak katodik koruma sistemlerinde galvanik anot olarak magnezyum anotlar kullanılacak ve doğal gaz tesisatı ile arasındaki mesafe mümkünse min. 3 m olacaktır. Magnezyum 15

22 anotlar TS 5141 e uygun olacaktır. Aşağıdaki şekilde anodun voltmetre ile ölçüm tekniği görülmektedir. Kullanılacağı Zeminin Özgül Elektrik Direnci : 4000 ohm.cm (max) olmalıdır. Magnezyum anotların elektrokimyasal özellikleriyse ; Elektrot Potansiyeli ( Cu/CuSO4 referans elektrot ) : mvolt (Deniz suyu içinde) Teorik Akım Kapasitesi: 3.94 Amper.saat/kg Anot Verimi : % 50 Çeliğe Karşı Devre Potansiyeli: 650 mvolt Referans elektrodun toprağa batırıldığı noktaya su dökülmesi hassas ölçüm için önemlidir. Anotların yeterliliği ölçüm sonucunda üretici firma kataloğundan kontrol edilir. Voltmetre en az -850 mv gösteriyorsa, yapılan işlem doğrudur. Katodik koruma sistemlerinde kurulum, bakım ve işletme sırasında değerlerin kontrolü için kullanılması gerekli dijital multimetreler, digital toprak özgül direnç ölçüm cihazları ve PH metreler mevcuttur. 16

23 5. TOPRAKLAMA HATTI MONTAJI 5.1. Topraklama Elemanları Gaz tesisat boruları, yüksek gerilimle çalışan işletmelerde koruma topraklama amacıyla veya paratoner sistem elemanı olarak kullanılamaz. Gaz boru hatları, bina içi tesisat boruları, ısıtma boru şebekesi veya bina içi ısıtma boruları ne koruma, ne topraklama amacı ile ne de iletken olarak kullanılabilir. Tam tersine bu tesisattaki potansiyel elektrik Şekil 4.1 de görüldüğü gibi topraklanarak alınmalıdır. Gaz tesisatında görülen izolasyon elemanı, ev elektrik tesisatında meydana gelebilecek elektrik geriliminin dışarıdaki gaz hattına taşınmasını önlemek için kullanılır. Topraklama en az 16 mm çapında ve 1,5 m uzunlukta som bakır çubuk elektrotlarla veya 0.5 m² ve 2 mm kalınlığında bakır levha veya 0.5 m² ve 3 mm kalınlığında galvanizli levha ile yapılmalıdır. Bakır elektrotlar veya levhalar toprak içinde düşey olarak bütünüyle yerleştirilmeli ve en az 16 mm² çok telli (örgülü) bakır kablo ve iletken pabuç kullanılarak lehim veya kaynak ile doğal gaz tesisatına irtibatlandırılmalıdır. Gaz tesisatlarındaki topraklamanın dışında ayrıca her kazan için özel topraklama tesisatı yapılmalıdır. Topraklama tesisatı: 0.5 m², 2 mm kalınlığında bakır levha ile 0.5 m², 3 mm kalınlığında galvanizli levha ile (sıcak daldırma) Som bakır çubuk elektrotları ile yapılabilir. (En az 16 mm çapında ve 1.5 m uzunlukta) Her üç halde de en az 16 mm² çok telli (örgülü) bakır iletken ve pabuç kullanılarak lehim veya kaynak ile gaz tesisatına tutturulur. Levha türünde olanlar 1 m toprak altına gömülerek toprak üzerinde kalan iletken boru muhafazası ile kazan dairesi ana elektrik panosuna irtibatlandırılır. Bakır elektrotlar ise topraktan 20 cm derinliğe yerleştirilerek yine aynı sistemde kazan dairesindeki ana panoya bağlanmak sureti ile ana topraklama yapılmalıdır Ana tablo ile kumanda tablosu ve cihazların topraklamasında kullanılacak topraklama iletkeni ise projede hesaplanmış faz iletken kesitinde veya bir üst kesitte olmalıdır. Bakır elektrotların özellikleri 16 mm çapında dolu, som bakır çubuktan en az 1.5 m. Boyunda veya 20 mm çapında dolu, som bakır çubuktan en az 1.25 m boyunda olmalı ve çubuk elektrotların topraklama direnci 20 Ω sınırlarının altında kalmalıdır (Nötr-Toprak voltaj ı 3V ). Topraklama elektrotları kesinlikle bakır kaplama çubuktan yapılmamalıdır. Topraklama tesislerinin ölçümleri kabul tutanaklarında belirtilmelidir. Yukarıda belirtilen ve istenen tüm bilgiler, TSE standartlarına uygun malzeme kullanılmalı, Elektrik tesisatı kuvvetli akım ve iç tesisat yönetmeliği esaslarına göre hazırlanmalıdır. Dışarıdan firma onaylı topraklama uygunluk test raporunun alınması gerekmektedir Altyapı Topraklama levhasının veya çubuklarının gömüleceği yerin tespitinde aşağıdaki altyapı elemanlarına dikkat edilmelidir. Toprağın elektrik geçirgenliği ölçülmeli, geçirgenlik düşükse özel iletken madde ile topraklama yeri doldurulmalıdır. Kayalık arazilerde plakalar, yumuşak toprakla kaplı arazilerde çubuk topraklama elemanları kullanılmaktadır. Çubuk topraklama elemanları arasında boylarının 1,5 katı aralık bırakılmalıdır. Bina ana elektrik, su ve telefon hattından topraklama elemanları en az 5 m uzaklıkta olmalıdır. Doğal gaz boruları topraklama elemanlarının gömüldüğü yerden en az 20 m uzaklıktan geçirilmelidir. Aşağıdaki şekillerde topraklama uygulamaları görülmektedir. 17

24 Bakır çubukla ve özel iletken maddeyle topraklama işlemi 70x70x1,5-2-3 mm iletkeni kaynak yapılmış bakır levhayı 1x1x1 m açılmış çukurun ortasına, dik vaziyette, üst seviyesi "0" kotundan 30 cm altta kalacak şekilde yerleştirin. Levhanın her iki yanına 1,5-2 cm kalınlıkta, strafor, tahta, sunta veya alçıpan yerleştirin ve çukuru levha üst seviyesine kadar temiz tarla toprağı ile sıkıştırarak doldurun. Daha sonra levhanın iki yanına yerleştirdiğiniz malzemeyi çıkartarak, kalan boşluğu özel iletken madde tozu ile doldurun ve çukuru tamamen toprakla sıkıştırarak kapatın İş Güvenliği Gaz emniyet kurallarının gaz tesisatındaki bağlantı elemanları ile ilgili olanları vanalar, ayar elemanları, gaz cihazları ve diğer bağlantı elemanları ile ilgilidir. Gaz tesisleri ile ilgili emniyet kuralları, ilgili kurum ve kuruluşlardan yetki belgesi olmayan kişilerin gaz tesislerinin yapım ve montajında çalışamayacaklarını belirtir. Gaz tesislerinde çalışan ve çalıştırılan kişilerin bu konuda uzmanlaşmış olması gerekir. Gaz tesislerindeki bağlantı elemanlarının kullanılması sırasında, borulardaki gazdan dolayı yaralanmalar, patlamalar ve diğer hasarlar meydana gelmemelidir. Tesisatı yapan kişinin uzman ve ehliyetli olması gerekmektedir. Uzman olmayan kişilerin çalıştırılması iş güvenliği açısından sakıncalıdır. Yapılan bağlantılar sağlam ve kusursuz olmalıdır. Sayaçlar yangından korunmadıkça, bu riski taşıyan yerlere takılmamalıdır. Vanalar kumanda edilemeyen (erişilemeyen) yerlere konulmamalıdır. Gaz bağlantıları açık iken hiçbir ateşleme kaynağı kullanılmamalıdır. Borular denetlendikten sonra sistem işletmeye alınmalıdır. 18

25 6. KOLON BORUSU MONTAJI 6.1. Gaz Tesisatında Kullanılan; Açma Kapama, Ölçme ve Basınç Kontrol Cihazları Gaz Muslukları Gaz musluğu, gaz tesisatında kapama ve bağlı bulundukları cihazların gaz kullanımını kontrol etmek için kullanılır. Uçlarına hortum geçiş parçası konulur. İç yapısı küresel musluk biçimlidir. Bu musluklarla gaz açılır-kapatılır, fakat gaz ayarı yapılmaz Gaz Vanaları Herhangi bir küresel vananın bina içi gaz tesisatında kullanımı sızdırmazlık açısından son derece önemlidir. Bunun için özel sızdırmazlık elemanına haiz küresel vanalar gereklidir. Doğal gaz tesisatında kullanılacak vanaların TS EN 331, TS 9809 kapsamında olması ve kalite belgesine sahip olmaları gerekmektedir. Bu vanaların özellikleri şunlardır : Küresel yüzeyleri uzun ömür temin gayesiyle parlatılmıştır, normal küresel vanalarda bu işlem yapılmamaktadır. Küresel vanalarda normalde çalışma basıncına göre test yapılmaktadır. Doğal gaz tesisatında kullanılacak küresel vanalarda ise hem çalışma basıncına göre, hem de düşük basınçta % 100 sızdırmazlık testi yapılmaktadır. Doğal gaz tesisatında kullanılacak küresel vanalarda 100 defa açma kapama yapılmaktadır. Doğal gaz tesisatında kullanılacak küresel vanalarda daha gelişmiş teflon özel contalar kullanılmaktadır. 50 mm den büyük ana gaz kesme vanaları flanşlı ve tam geçişli küresel vana olmalıdır. Cihaz giriş vanaları ise PN1 sınıfı vana olabilir Basınç Kontrol Cihazları ( Regülatörler ) Gaz teslim noktası ile gaz yakan cihazlar arasında bulunan boru hattındaki mevcut basıncın, gaz yakma basıncından yüksek olduğu durumlarda düzenli bir gaz kullanımını sağlamada kullanılan basınç ayarlayıcı cihazlardır. Binaya giren giriş gaz basıncının çok değişkenlik göstermesi hallerinde bile regülatörün çıkıştaki basıncı hep aynı ayarda kalmakta, değişmemektedir. Regülatörler genellikle servis kutusu içerisinde, domestik hat olarak bina girişlerinde ve sayaçlarla birlikte sayaç kutusu içine veya yakınına monte edilmektedir. Regülatörler eğer bina dışında ise en uygun şekilde hasar ve tehlikeden korunmalıdır. Bina tesisatlarında en çok kullanılan regülatörler yüksek basınçta gelen gaz basıncını (1 veya 4 bar) kullanım basıncı olan 300 veya 21 mbar a düşürmeye yarayan cihazlardır Filtreler Gaz borularından gelebilecek toz vb. pisliklerin hassas kontrol vanalarına zarar vermemeleri için hattın başında kullanılır. Filtre üniteleri doğal gaz içindeki sıvıları ve 5 mikrona kadar olan katıpartikülleri ayırmak için konmuşlardır. Filtreler kovan içinde yıkanabilir sentetik, üç kat malzemeden yapılır Sayaçlar Gaz tüketim sayaçları gaz işletmesi veya yetki verdiği firmalar tarafından monte edilmelidir. Gaz tüketimini m³/h olarak ölçerler. Elektronik kartlı ve mekanik numaratörlü tipleri vardır. Konutlarda, kazan dairelerinde ve sanayide kullanılan değişik tip ve kapasitelerde imalatları yapılmaktadır. Sayaçların kullanım özellikleri 19

26 a) Körüklü sayaçlar 2,5 den m³/h 160 m³/h kapasiteler arası, rotary ve türbinli sayaçlar ise 40 m³/h m³/h kapasiteler arası üretilmektedir. Genellikle 40 m³/h e kadar körüklü sayaçlar, bu kapasitenin üstünde ise rotary veya türbinli sayaçlar kullanılmaktadır. b) Sayaç bağlantılarında sayacı karşınıza aldığınızda gaz girişi daima soldan, çıkışı sağdan olmalıdır. Doğal Gaz Sayaç Montajında Dikkat Edilecek Hususlar 1. Rakorlu bağlantısı olan sayaç bağlantılarında ön gerilme oluşturmayacak ve değişik tip sayaçların kullanımına imkân sağlayabilecek şekilde TS normuna uygun metalden esnek bağlantı elemanı kullanılmalıdır. 2. Tüm sayaçlarda sayaç girişine TS EN 331 veya TS 9809 a uygun bir gaz kesme vanası konmalıdır. 3. Vanalar kolay müdahale edilebilir ve açılıp kapatılabilir konumda monte edilmelidir. Bu vanalarda herhangi bir tehlike anında abonenin veya bir başkasının kolayca kapatabilmesini sağlayacak şekilde bir açma kapama kolu olmalıdır. 4. Sayaç ve bağlantı boruları, duman bacaları üzerine yerleştirilmemelidir. 5. Sayaçlar duvar ile sayaç arasında en az 2 cm kalacak şekilde bir konsolla duvara yerleştirilmelidir. 6.Sayaçlar ilgili görevlilerin kolayca girip muayene edebilecekleri ve göstergeleri kolayca okuyabilecekleri, ayrıca görevlilerin gazı rahatça kesip açabilecekleri şekilde; aydınlık, havalandırılabilen, rutubetsiz ve donmaya karşı korunan çok sıcak olmayan (en çok 35 C) yerlere yerleştirilmelidir. Sayaçlar, yanıcı ve patlayıcı maddelerin bulunduğu yerlere yerleştirilemez. 7. Sayaç vanalarının ve numaratörlerinin yerden yükseklikleri bina içi ve dışında cm. aralığında olmalıdır. 8. Sayaçlar; elektrik sayacı, anahtar, priz, buat, elektrikle çalışan aletler ve elektrik kablolarından, sıcak ve kızgın akışkan borularından minimum 15 cm mesafede olmalıdır. 9. Gaz sayaçları kesinlikle balkon, konut ve asansör giriş kapılarının üstüne konulmamalıdır. 10. Sayaçların sökülmeleri gerektiği zaman statik elektrikten korunmak için sayacın giriş ve çıkış boruları arasına bir iletken tel ile köprüleme yapılmalıdır. Bu yapılan işleme KÖPRÜLEME denir Manometreler Metalik Manometreler Metalik manometreler servis kutusu ile bina bağlantı hattı arasının uzun olduğu durumlarda, gazın orta basınçta binaya girmesi durumunda döşenen domestik hatlarda ve kazan dairesi tesisatlarında gaz basınçlarının gösterilmesi amacıyla kullanılır. Bitmiş doğal gaz tesisatlarında armatürleri takılmamış tesisata yapılması gereken sızdırmazlık ve mukavemet testinin kontrolünde de bu manometreler kullanılır U- Manometreler Kapalı hacimlerdeki basıncı ölçen cihazlara manometre denir. -U- manometreler sulu veya civalı olarak imal edilir. Civalı -U- manometreler ile bar düzeyinde, sulu manometreler ile mbar düzeyinde ölçüm yapılır. Sulu U manometrelerin açık iki kolu bulunur içerisinde su mevcuttur. Kolların üzerinde milibar mertebesinde çizgiler vardır. Sulu manometrelerde alt ve üst su seviyeleri arasındaki her 1 cm, 1 mbar ı gösterir. Doğal gaz tesisatının mukavemet testi için metalik manometre veya civalı U manometre; sızdırmazlık kontrolü için test manometresi olarak sulu -U- manometreler kullanılır. Manometrenin bir ucunu sayaç çıkışında tesisata bağlı test nipeline bağlayarak test işlemini yapabiliriz. Bu manometreler hafif ve kolay taşınır olmakla beraber çok hassas olduklarından oldukça fazla tercih edilmektedir. 20

27 6.2. Kolon Tesisatı Çelik Borular ve Birleştirme Parçaları Doğal gaz tesisatlarında TS 6047, ISO 3183, TS EN , API 5L kapsamındaki çelik boruların kullanımına müsaade edilmiştir. ISO 3183, TS EN , API 5L (Ülkemizde her üç norma uygun boru üretilmektedir) Bu normlara göre doğal gaz ve petrol taşımada kullanılan borular ½ - 12 arası boyuna dikişli olarak üretilmektedir. Doğal gaz kolon hattında kullanılan borularda gaz dağıtım şirketi yönetmeliklerine göre kaynaklı bağlantı zorunludur. Bu borularda, DN 65mm (Dahil) çapa kadar oksiasetilen, örtülü elektot, elektrik ark veya TİG (argon) kaynağı ile, DN 80 mm (dahil) çaptan sonra et kalınlığı da artacağından sadece örtülü elektot veya argon kaynağı ile birleştirilmesine müsaade edilmektedir. Çünkü oksiasetilen kaynağının ergitme gücü azalacaktır. Kaynak ağızlı bağlantı elemanları (fittingsler) TS 2649, ISO/R , DIN 1681, 1629, 1745 kapsamında olmalıdır. Bu ekleme parçaları ( dirsek, Te, redüksiyon vb. ) patent malzeme olarak imal edilir ve piyasada patent adı ile satılır. Düşük basınçlı bina içi doğalgaz tesisatında kullanılacak bağlantı elemanına fabrikada özel basınç testi uygulanmalı ve sertifika ile fittingsin doğal gaz tesisatında kullanılabileceği garanti edilmelidir. Boru bağlantı parçalarının bütün yüzeyleri düzgün ve pürüzsüz olmalı, iç ve dış yüzeylerde tufal, çukur, çatlak, katmer izi, dikiş izi vb. mahsurlar bulunmamalıdır. Boru bağlantı parçaları tam sızdırmaz olmalıdır. Doğal Gaz Borularının Özellikleri: Mukavemet değerleri ve kimyasal içeriği kaynaklanmaya en uygu sacdan imal edilirler. Kaynak dikişleri radyografik muayane(floroskopi) metodu ve ultrasonik muayaene metodu test cihazı ile % 100 kontrol edilir Hata bulunan ürünler hurdaya ayrılır. Et kalınlığı TS 301 kapsamındaki borulara göre daha fazladır. Borular, hidrostatik basınç uygulanarak ve magnetik testten geçirilerek sızdırmazlığı ve borunun metalografik yapısında herhangi bir hata olup olmadığı kontrol edilir. Kaynak dikişli olanlarda gerilme gidermesi için boru tamamen tavlanır. İç çapaklar alınır. Et kalınlığı toleransları daha hassastır. % 1,5 (su borusunda % 10) Her rulo banttan 4 noktadan örnek alınıp ezme ve şişirme testi yapılır. Boru imalattan sonra boy üzerine markalama ile üretici firma marka ve logosu, Doğalgaz Borusu, TS 6047 veya ilgili norm, HB (hat borusu), boyut, birim ağırlık (kg/m), malzeme kalitesi, kaynak metodu, ısıl işlem, deney basıncı, imalat tarihi gibi bilgiler damgalanır Doğal Gaz İç Tesisat Boruları Yerleştirme Kuralları Bina bağlantı hatları ile telefon, elektrik hatları, sıcak su ve kızgın su boruları arasında en az 15 cm lik bir açıklık olmalıdır. Gaz borularını kendi amacı dışında (elektrik topraklama hattı, sportif amaçlar, çamaşır-eşya asma v.b) kullanmak yönetmeliklere göre kesinlikle yasaktır. Sıva altına doğal gaz tesisat borusu döşenmez. Gaz boruları, olabildiğince kapalı hacim (kanal) içinden geçirilmemelidir. Havalandırılmayan bölümlerden geçirilmesi zorunlu olduğu hallerde iç tesisat boruları, koruyucu borular içine döşenmelidir. Boru hattı içinde bulunması muhtemel yabancı maddelerin dışarıya atılması için basınçlı hava uygulanarak süpürülmelidir. Temel ve zeminin özellikleri nedeniyle binanın dilatasyonla ayrılmış iki kısmı arasında farklı oturma olabileceğinden, buralardaki iç tesisat boruları TS normuna uygun, çelik esnek bağlantı elemanlarıyla bağlanmalıdır. Her ana kapama vanasından sonra ayrıca biçim ve uzunluğuna göre, rakorlu bağlantı yapılmalıdır. Gaz tesisatı, Bayındırlık Bakanlığı Kuvvetli ve Zayıf Akım İç Tesisat Yönetmeliği ne göre topraklaması yapılan binanın elektrik tesisatının topraklama hattı ile irtibatlandırılmalıdır. Bu 21

28 mümkün olamıyorsa doğal gaz tesisatı için saf bakır levha veya çubuklarla özel bir topraklama tesisatı yapılmalıdır. İç tesisat hatları, aydınlık, asansör boşlukları, havalandırma, duman ve çöp bacaları ile davlumbaz içinden, yangın merdivenlerinden geçirilmemelidir. Odun, kömür, çöp depolarına ve asma tavan içine döşenmemelidir. Doğal gaz borularına toprak altında dişli bağlantı yapılmamalı ve borular toprak altında bükülmemelidir. İç tesisatta borular sadece soğuk bükme yöntemiyle bükülebilir. Sıcak bükme yapılmamalıdır. Tesisatta gaz verme işlemi tamamlandıktan sonra borular, antipas üzeri sarı renk yağlı boya ile boyanmalıdır Çelik Boru İşçiliklerinin Yapılması Doğal gaz tesisatlarında boru bağlantıları kaynaklı, vidalı ve flanşlı olabilir Dişli Birleştirmelerin Yapılması Kolon tesisatları yani servis kutusu ile sayaç arasındaki boru hattı tesisat yönetmeliklerine göre kaynaklı birleştirme yapılarak döşenmelidir. Kolon hattında dişli bağlantı; sayaç bağlantı noktalarında, küresel vanaların takılması, konik rakor bağlantıları domestik hat armatürlerinin takılması durumunda kullanılmaktadır. Bazı gaz dağıtım şirketleri kolon hattında dişli bağlantıya müsaade etmiş, özellikle Ağustos 1999 Depremi sonrası dişli bağlantılı olarak döşenen kolon hattının kaynaklı bağlantıya göre mukavemetinin zayıf olması nedeni ile dişli bağlantı ile kolon hattı uygulamalarını kaldırmıştır. Şu anda Türkiye nin neredeyse tamamında kolon hatları kaynaklı olarak yapılmaktadır. Orta basınç şebekesinden beslenen servis kutusu uygulamasının olmadığı Ankara daki doğal gaz tesisatlarında, ana servis hattı ile bina girişi gaz bağlantı hattının sökülebilir dişli bağlantı olarak yapılması, tesisat kolaylığı açısından büyük avantaj sağlamakla beraber; gaz dağıtım kuruluşu bunu zorunlu kılmıştır. Dişli bağlantılar TS normuna uygun fittingsler kullanılarak yapılmalıdır. Boru ve fittings arasındaki dişli bağlantı aşağıda ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır. Buradaki dişli bağlantı sadece ana servis hattı ile bina girişi arasındaki armatürlerin bağlantısında kullanılmakta, daha sonraki hat kaynaklı olarak yapılmaktadır. Ölçü düzleminde diş ucuna olan ölçme uzaklığı veya elle sıkma uzunluğu, dış vida dişli elemanının kolaylıkla montajına ve sızdırmazlık için kullanılan keten, macun gibi elemanların arada bulunmasına imkân sağlayacak toleranstadır. Kesik dişliden oluşmuş vida sonu bölgesi: Bağlantıda kesinlikle kullanılmaması gereken bölgedir. Dış vida dişli elemanın bu bölgeye girecek derecede aşırı sıkılması, oluşan sızdırmazlığın tekrar bozulmasına ve fittingsin çatlamasına neden olabilir. Fittings elle sıkma bölgesi sonuna kadar elle sıkıldıktan sonra anahtar ile sıkılarak vidalama bölgesi sonuna kadar getirilmelidir. Ancak vida sonu bölgesindeki yarım dişler iç vidadaki havşa başlangıç noktasından daha ileri kesinlikle vidalanmamalıdır. Aksi hâlde sızdırmazlık tekrar bozulur ve fittings aşırı zorlanma nedeni ile çatlayabilir. Dişli bağlantıda sızdırmazlık, geniş ölçüde metalik temasla sağlanır. Dış yüzeylerdeki küçük pürüzlerin neden olabileceği sızmaları önlemek için bir miktar sızdırmazlık elemanına gerek vardır. Su tesisatlarında sızdırmazlık elemanı olarak teflon, keten veya sülyen boya kullanılır. Ancak doğal gaz tesisatında, gaz kuru olduğu için keteni veya boyayı kurutur ve sızdırmazlık zamanla bozulabilir. Bunun için doğal gaz tesisatlarında ketenle birlikte TS EN normuna uygun kurumayan dolgu elemanı olarak doğal gaz macunu kullanılmalıdır. Dişli bağlantılarda fittings geri çözüldüğünde bağlantının sızdırmazlık özelliği kaybolur. Bu nedenle yeniden montaj sırasında keten ve macun yenilenmelidir. Türkiye de piyasada bulunan teflon bantlar 0,40 g/cm³ yoğunluktadır. Bunların doğal gazda kullanımı yasaktır. Doğal gazda kullanılacak teflon bantlar 1,5-2 g/cm³ yoğunlukta olmalı, yeterli kalınlıkta sarılmalı ve ancak gaz dağıtım şirketi tarafından izin verilen bağlantılarda kullanılmalıdır. 22

29 Kaynaklı Birleştirmelerin Yapılması Doğal gazda en güvenilir bağlantı biçimi kaynak olup kolon hattının kaynaklı yapılması zorunludur. Bu boruların DN 65 mm (dahil) çapa kadar oksi-asetilen, elektrik ark veya argon kaynağı ile, DN 80 mm (dahil) çaptan sonra sadece elektrik ark veya argon kaynağı ile birleştirilmesine müsaade edilmektedir. Doğal gaz kolon boruları sadece soğuk bükme yöntemiyle bükülebilir. Sıcak bükme yapılmamalıdır. Bu boruların soğuk büküm işleminde kesit daralması, çatlama, katlanma olmamalıdır. Mümkün olduğunca 90º yi bulan bükümler yapılmamalıdır. EPDK (Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu) doğal gaz tesisatı imalatında çalışan kişilerin mutlaka Milli Eğitim Bakanlığı ndan onaylı belge almaları zorunluluğunu getirmiştir. Bina doğal gaz tesisatının yapılabilmesi için tesisatı yapan firma bünyesinde, sayaçtan sonra döşenen iç tesisatta dişli bağlantı ve kaynaklı yapılan kolon hattı yapımı için en az iki adet yetki belgeli tesisatçının bulunması gerekmektedir. Kaynak işlemi için ise Akredite edilmiş kuruluşlarca veya üniversitelerin kaynak teknolojisi ile ilgili birimlerince verilen çelik boru kaynakçı sertifikası ya da 3308 sayılı mesleki eğitim kanununa göre düzenlenmiş kaynakçılık ustalık belgesi şeklinde bir şart mevcuttur. Akredite edilmiş kuruluşlarca veya üniversitelerin kaynak teknolojisi ile ilgili birimlerince verilen çelik boru kaynakçı sertifikası TS EN e göre veya sadece EN e göre geçerliliği olan sertifikalardır. Kaynakçının boru kaynağı yapabilmesi için standardın istediği PC,PF,HL045-kaynak pozisyonlarından sınava girip başarılı olması gerekir. Bu sertifikalar, kaynak yapmaya 6 aydan fazla ara vermemek şartıyla 2 yıllık bir süre için verilmektedir. Kaynak noktalarında EN standardının referans olarak kabul ettiği EN ISO 5817 nin uygun kalite seviyesine göre kabul edilmeyen kaynak hataları bulunmamalıdır; yapışma noksanlığı, soğuk bindirme, cüruf hataları, çatlak hataları, aşırı nüfuziyet, düşük paso, yanma çentiği bu tip hatalardan olup kontrol edilmeli ve bu tip kaynaklar düzeltilmelidir. Kaynak noktalarında yetersiz nüfuziyet, yapışma noksanlığı, soğuk bindirme, yakıp delme hatası, cüruf hataları, çatlak hataları, yanma çentiği oluşumu kontrol edilmeli; bu tip kaynaklar düzeltilmelidir Elektrotlar Elektrik ark kaynak makinelerinden temin edilen kaynak akımı kaynak yapılacak parça arasında arkı meydana getirecek kaynak için gerekli ısıyı veya ısı ile birlikte ilave metali temin eden elemana elektrot denir. Diğer bir tarifle üzerinden kaynak akımının geçmesini sağlayan, iş parçasına bakan ucu ile iş parçası arasında ark oluşturan, gerektiğinde eriyerek kaynak ağzını dolduran kaynak malzemesidir. Boru kaynakçılığında genelde örtülü elektrotlar kullanılır. Bu elektrotların üzerine kaynak için fayda sağlayan örtü maddesi sıvanmış olup, orta kısmı metalik çubuktur. Çekirdek; Kaynak metalini teşkil eden orta silindirik kısımdan arkı meydana getiren akım geçer. Görevleri; Kaynak akımının geçmesini sağlamak Kaynak arkının oluşmasını sağlamak Eriyerek kaynak metalini oluşturmak Örtü; Değişik kalınlıkta, çekirdekle tamamen eş merkezli olması gereken bu kılıf taşıyıcı maddeler (kalsiyum karbonat,selüloz vs.),aktif maddeler (ferro- alaşımlar) ve bağlayıcı vazife gören silikatların kompleks bir karışımından meydana gelir. Elektrot örtüsünün en önemli faydaları şunlardır: Elektrot örtüsü kaynak arkının devamlı ve kararlı olmasını sağlar. Örtüsü dökülmüş elektrotlarla kaynak arkı oluşturmak zor olur, elektrot parçaya yapışır. 23

30 Ergimiş kaynak sıvısı korunmazsa havanın içinde bulunan azot, kaynağı sert ve kırılgan yapar. Oksijen ise faydalı elemanları yakar ve kaynak zayıf olur. Elektrot üzerindeki örtü; ark esnasında oluşturduğu duman ve gazlarla kaynak sıvısını, havanın içerisinde bulunan azot ve oksijenden korumuş olur. Oluşturduğu cüruf örtüsü ile kaynak dikişinin yavaş soğumasını sağlar. Kaynak ne kadar yavaş soğursa o kadar esnek ve yumuşak olur. Ani soğuyan kaynak, sert ve kırılgan olur. Elektrot örtüsü, kaynak ekine faydalı elemanlar katar. Örtüye katılan katkı elemanları, kaynağın kaybettiği elemanları karşılamış olur. Boru kaynakçılığında en çok kullanılan elektrotlar şunlardır; Rutil örtülü elektrotlar Selülozik örtülü elektrotlar Bazik örtülü elektrotlar Rutil örtülü elektrotlar: Bunların esas maddesi titanyum oksittir. Bu madde iyi bir curuf oluşturma özelliğine sahiptir ve kullanımı kolay, kararlı bir ark oluşturur. Curuf kolay kalkar. Kaynak dikişinin mekanik özelikleri birçok yapı çeliğine uygun olacak mertebededir. Örtü kurutulabilir, ancak içinde daima örtüyü bir arada tutan, kimyasal olarak bağlı su bulunur. Eğer bu su giderilecek olursa örtünün bağları hasar görür. Bazik Elektrotlar: Bu elektrotlar yüksek mukavemetli çeliklerin kaynağında kullanılır. Elektrotlar 4000C da ki kurutma fırınlarında kurutularak ve kullanıncaya kadar 1500C lık tutma fırınlarında tutularak kaynak metalinin yayınabilir hidrojen içeriğini 10ml/100g seviyelerine düşürülür. Bu seviyede yüksek mukavemetli çeliklerde çatlama riski en az düzeye iner. Selülozik Elektrodlar: Bu tür elektrotların örtüsünde, yandığı zaman gaz haline geçen organik maddeler bulunur. Örtü ağırlığının yaklaşık %30'unu selüloz oluşturur. Aynı akım şiddeti uygulanarak, selülozik elektrod ile diğer elektrod türlerine nazaran %70 daha derin bir nüfuziyet elde edilir. Elektrotlarda örtü cinsinin yanında çapın da belirtilmesi gerekmektedir. Boru çapı ve borunun et kalınlığına göre kullanılan elektrot çapları ve 4.00 mm dir. Elektrotlar açılmamış kutularda rutubet almayacak şekilde muhafaza edilmelidir. Rutubetli elektrotlar 100 ºC sıcaklıklı fırınlarda 5-10 dakika bekletilerek kurutulmalıdır. Elektrotların muhafaza edildiği yerlerdeki sıcaklık 15 ºC nin üzerinde olmalıdır Kaynak Yapımı Borularda alın kaynağı: Borular alın alına getirilir, iki boru arasında ilave tel çapı(1.5-2 mm) kadar boşluk bırakılır ve boru üç yerinden 5mm genişliğinde kaynak dikişleriyle puntalanır. Borunun et kalınlığı ve çapına bağlı olarak paso sayısı iki veya çoklu paso şeklinde olabilir. Doğalgaz tesisatçılığında kullanılacak en uygun paso sayısı ikidir(2). Kaynak, ister oksi-asetilen kaynağı ile yapılsın istenirse örtülü elektrot ark kaynağı ile yapılsın paso sayısı iki olmalıdır ve örtülü elektrot olarak Rutil örtülü elektrot tercih edilmelidir. Yüksek basınçlı hatlarda boru kaynağı yapılacaksa, kaynak işlemi en az; kök paso, sıcak paso, dolgu paso ve kapak paso olmak üzere dört pasoda yapılmalı ve bir paso tamamen bitmeden diğerine geçilmemelidir. Yüksek basınçlı hatlarda TİG kaynağı ve selülozik/bazik elektrot kullanılmak şartıyla örtülü elektrot kaynağı kullanılmaktadır. 24

31 Borular standartlara uygun olarak imal edilmiş ise şekildeki gibi bir kaynak ağzı hazırlanmış olarak ve ağızları kapaklanmış olarak piyasaya sunulurlar. Orijinal boru kesildiği zaman bile aynı şekilde kaynak ağzı açma zorunluluğu mevcuttur. Kök aralığının geniş olması kaynakçılıkta istenmeyen bir durumdur. Kaynak dikişindeki hataların artmasına, buna bağlı olarak dayanımın düşmesine ve İç tesisat ve kolon kaynaklarında paso durumu: İç tesisat ve kolon kaynaklarında kaynağın yapıldığı borudaki kullanım basıncı dikkate alınarak kaynak yöntemi, dolgu malzemesi ve paso sayısı belirlenmelidir. ÇOK PASOLU KAYNAK YAPIMI Kök Dikiş (Paso) Kök pasoda ark tamamen borunun iç tarafında oluşmalıdır. Kök paso 2.5 mm lik elektrotla yapılmalıdır. Kökteki sarkmalar 3 mm yi aşmamalı ve en az elektrot çapının yarısı kadar olmalıdır. Kök paso tamamlandıktan sonra cüruflar temizlenmelidir. Kök pasoda kullanılması gereken en ideal elektrot selülozik elektrottur. Sıcak Dikiş (Paso) 25

32 Mekanik çatlakları önlemek için, kök pasonun cürufları temizlendikten sonra 5 dakika içerisinde yapılmalıdır. Sıcak paso, kök pasoya göre yüksek amperle yapılır. Düşük amperle yapıldığı zaman; kök ve sıcak paso arasında cüruf artıkları meydana gelir. Bu pasoya büyük çaplı boruları kaynatırken ihtiyaç duyulur. Dolgu Dikiş (Paso) Dolgu paso, borunun et kalınlığına göre birden fazla yapılabilir. Pasoların başlangıç noktaları bir önceki pasonun bitim noktasından 5 mm uzaklıkta olmalıdır. Her pasodan sonra curuflar uygun alet ve tel fırça ile temizlenmelidir. Dolgu pasodan sonra kapak pasonun düşük olmasına neden olabilecek düşük dolgu pasoları var ise, bu noktalar ek pasolar yapılarak düzgün hâle getirilmelidir.bu pasoya büyük çaplı boruları kaynatırken ihtiyaç duyulur. Kapak Dikiş (Paso) Kapak pasonun düzgün olması için elektrota çok düzgün bir salıntı verilmelidir. Elektrot çapının iki misli salıntıyı aşmaması koşuluyla hatasız kapak paso sağlanır. Kapak pasonun yüksekliği en az 1,6 mm ve en fazla elektrot çapı kadar olmalıdır. Kenar bindirmelerin ise 2-3 mm civarında olması gerekir Flanşlı Birleştirmelerin Yapılması Doğal gaz kolon tesisatlarındaki bağlantılarda kaynaklı ve dişli birleştirme yapıldığı gibi flanşlı bağlantılar da yapılabilmektedir. Flanşlı bağlantılar sıva altında kullanılamaz. Doğal gaz tesisatlarında daha az kullanma alanına sahiptirler. İki flanşın bağlantısında kullanılacak malzeme genellikle klingrit levha contalardır.gaz tesisatlarında TS ISO kapsamında olan kaynak boyunlu flanşlar kullanılabilmektedir Bina Bağlantı Hattının Döşenmesi Servis kutusundan başlayıp bina girişindeki ana kesme vanasına kadar olan boru hattına Bina bağlantı hattı adı verilir. Bina bağlantı hattı, gaz tesisatının en büyük çapa sahip hattıdır. Boru birleştirmeleri kaynakla olup, kullanılan ara bağlantı parçaları patent malzemedir. Ana kesme vanası bina bağlantı hattı bitiminde olup, tesisat kelepçe ve konsollarla duvara tespit edilir. Bina girişindeki ana kesme vanasından başlayarak sayaç girişlerindeki vanalara kadar olan boru ağına kolon tesisatı adı verilir. Kolon tesisatlarında kaynaklı bağlantı zorunludur. Kolon boruları katlar arasında döşeme geçişlerinde koruyucu kılıf borusu içerisinden geçirilmeli, koruyucu boru ile döşeme arası sızdırmaz olmalı ve yıkanan hacimlerde koruyucu boru 2-3 cm döşemeden yüksek olmalıdır. Arada mastik/silikon dolgu kullanılmalıdır. Kolon tesisatı çaplar göz önünde bulundurularak uygun aralıklarla düşey borularda kelepçelerle, yatayda döşenen borularda ise hem kelepçe hem de konsollarla tavan ve duvarlara sağlam bir şekilde tespitlenmelidir. Kullanılacak kelepçeler duvarlara çelik dubel ile konsollar ise, beton harç ile tutturulmalıdır. Boru çaplarının büyük veya boruların ağır olması 26

33 hallerinde ise duvara veya zemine uygun boru destekleriyle sabitlenmelidir. Kolon tesisatları döşenirken; borular sadece soğuk bükme yöntemiyle bükülebilir, sıcak bükme yapılmamalıdır Kolon Tesisatı Yapılırken Boruların Geçmemesi Gereken Yerler Asma tavan içlerinden Duman bacalarından Asansör boşluklarından Çöp ve yanıcı madde depolarından Yangın merdivenlerinden İçine girilmesi ve erişilmesi olanaksız hacimlerden Üstü kapalı veya açık bina aydınlıklardan geçirilmemelidir. Kolon tesisat boruları tüm zayıf akımla ve 220 V şebeke gerilimiyle çalışan elektrik tesisatlarından en az 15 cm, kuvvetli akımla ve 380 V gerilimle çalışan elektrik tesisatlarından en az 30 cm uzağa döşenmelidir. Bina kolon hatlarının havalandırılması için gazın toplanması muhtemel ve çatıya yakın üst noktada asgari 150 cm² lik havalandırma kanalı açılması, bu sağlanamıyorsa gaz alarm cihazı konulması gereklidir Sayaç Bağlantı Hatlarının Döşenmesi Kolon borusundan başlayıp sayaca kadar olan yatay boru ağına sayaç bağlantı hattı adı verilir. Sayaçlar binanın özel kullanım alanının kapısına konulduğundan, bağlantı hattı buraya kadar çekilir. Hattın sonuna sayaç vanası montajı yapılarak son bulur. Sayaç girişlerine herhangi bir tehlike anında abonenin veya bir başkasının kolayca ulaşabileceği açma kapama kolu olan küresel gaz kesme vanası konmalıdır. Bina merdiven sahanlıklarında sayaç vanası cm arasında bir yüksekliğe; bina dışına konuluyorsa, rahat ulaşılabilecek ve herhangi bir darbeye maruz kalmayacak bir yüksekliğe konmalıdır. Sayaç bağlantılarında sayacı karşınıza aldığınızda daima gaz girişi soldan, çıkışı sağdan olur. Boru tesisatının düzenlenmesinde buna dikkat edilmelidir. Test nipelleri her sayaç sonrasına konmalıdır. Test nipeli takılması için özel imal edilmiş bağlantı elemanları kullanılmalıdır. Rakorlu bağlantısı olan sayaç bağlantılarında ön gerilme olmayacak ve değişik tip sayaçların kullanımına imkân sağlayabilecek şekilde TS normuna uygun çelik esnek bağlantı elemanı kullanılmalıdır Temel, döşeme, duvar ve diletasyon geçişlerinden boru geçirmek Duvar döşeme geçişlerinde en önemli husus gaz borusunun dışına mutlaka bir boru kılıfının geçirilmesidir. Gaz borusu ve koruyucu kılıf borusunun eş merkezli olması sağlanmalıdır. Kılıf borusunun iç çapı, gaz borusunun dış çapından en az 20 mm daha büyük olmalı ve gaz borusu ile kılıf arası mastik dolgu ile doldurulmalıdır. Koruyucu boru, bina dış duvarı içine sıkı yağmur vb. suları tam sızdırmaz bir biçimde yerleştirilmeli ve duvarın dış tarafından yaklaşık 50 mm iç tarafından yaklaşık 10 mm, döşeme geçişlerinde ise üstte 50 mm, altta(tavan) 10 mm taşması sağlanmalıdır. Koruyucu kılıf içinde kalan gaz borusunda ek yeri bulunmamalıdır. Kılıfın geçtiği yer çimento harcı veya alçı ile sabitlenmelidir. Bina diletasyon geçişlerinde TS normuna uygun çelik esnek bağlantı hortumu kullanılmalıdır. Büyük veya birleşik binalarda, binanın diletasyonla ayrılmış iki kısmı arasında farklı oturma olabileceğinden, buralardaki iç tesisat boruları bu durumdan etkilenmeyecek şekilde bir esnek bağlantı elemanı ile bağlanmalı veya boru geçişinin etrafında boruya kesme kuvveti uygulamayacak şekilde gerekli boşluk bırakılmalıdır Boruların Kelepçe ve Konsollarla Yapı Elemanlarına Tespiti Sıva üstü yapılan gaz tesisat boruları, çelik dubelli kelepçe veya konsollar üzerine oturtularak tutturulmalıdır. Çelik dubeller matkapla duvara delik açılıp sıkıca oynamayacak şekilde tutturulmalıdır. Kelepçeler yangına karşı güvenli olmalıdır. Taşıyıcı kısımlarında yanıcı malzeme bulunmaması gerekir. Kelepçeler fittings malzemeleri üzerine ve vida diş bağlantı noktalarına monte edilmemelidir. Kelepçeler arası mesafe m, daha büyük çaplı borularda 2-3 m olabilir. 27

34 Kullanılacak kelepçelerin boru çaplarına göre yatay ve dikey uygulamalarında olması uygun görülen aralıklar bir fikir vermesi açısından aşağıdaki tabloda verilmiştir: Doğal gaz boru hatları duvardan belirli bir mesafe ile açığa kelepçe kullanılarak (a), boşluksuz sıva altına (b) (ancak bu çözüm Türkiye deki uygulamalarda kabul edilmemektedir). Zorunlu hallerde kanallara döşenebilir (c). Bu döşeme biçimleri ve boru tespitleri aşağıdaki şekillerde gösterilmiştir. Gaz boru çaplarının büyük veya boruların ağır olması hallerinde ise duvara veya zemine uygun boru destekleri veya konsollarla sabitlenmelidir. Konsollar, duvara beton harcı ile tutturulmalıdır Vana Montajları Ana Kesme Vanası Bir binaya, daireye, yakıcı cihaza, sayaca verilen gazı tamamen güvenli şekilde kesebilmek veya kontrol edebilmek üzere boru hattına konulan küresel tip gaz kesme elemanıdır. Ana gaz şebekesini bina iç tesisatları ile birleştiren ve hemen bina girişinde yapılan dişli bağlantı noktasına bir ana gaz kesme vanası monte edilmelidir. Bu vana kolay ulaşılabilir bir yerde, cm lik yükseklik aralığında olmalı ve projede gösterilmelidir. Vananın görevi, binaya verilen gazı kesmek ve açmaktır. Bina içerisindeki gaz hattında herhangi bir arıza, yangın, gaz kaçağı, deprem vb durumlarda ana emniyet vanasından müdahale edilerek durum kontrol altına alınabilir. Tesisatı yapan firma, projede belirtilen yere ana gaz kesme vanasını takacaktır. Her ana kapama vanasından sonra, ayrıca biçim ve uzunluğuna göre gaz işletmeleri tarafından kabul edilmiş yöntemlere uygun uzun dişli ( kontra somunlu ) veya konik rakorlu bağlantı yapılmalıdır. Bu bağlantı sayesinde gerektiğinde tesisat rahatlıkla ikiye ayrılabilecektir. Tamamlanıp da henüz iç tesisat hatlarına bağlanmamış olan veya işletmeden çıkarılmış bulunan hatlar vanadan sonra vidalı kapak, kör tapa veya kör flanş ile gaz sızdırmayacak bir biçimde kapatılmadır. Tesisatlarda DN 50 ve düşük çaplarda tam geçişli, dişli küresel vanalar, DN 65 ve üzeri çaplarda ise flanşlı ve tam geçişli küresel vanalar kullanılmalıdır. 28

35 Kolon Vanası Bina bağlantı hattı, bina içinde birden fazla kolona ayrılacak ise her bir kolon için ayrıca bir kolon kesme vanası bağlanmalıdır. Bu vanalar sayesinde her bir kolona ayrı ayrı müdahale edilebilir. Kolon vanaları kolay ulaşılabilir bir şekilde cm lik yükseklik aralığına monte edilmelidir. Kolon kesme vanaları, kolon ayrım noktasından maksimum 1 m mesafede konulabiliyorsa, bunların öncesinde ayrıca bir ana kesme vanası konulmasına gerek yoktur. Kolon kesme vanalarından sonra rakorlu bağlantı kullanılmalıdır. Kolon kesme vanalarının çapı hattın çapı ile aynı olmalıdır. DN 65 ve üzeri çaplardaki kolon kesme vanaları flanşlı ve tam geçişli küresel vana olmalıdır Sayaç Vanası Her bina iç gaz tesisatında sayaçtan önce bir küresel gaz kesme vanası konmalıdır. Bu vanalar TS EN 331 veya TS 9809 veya uluslar arası kabul görmüş standartlara uygun vanalar olmalıdır. Sayaç gaz girişinden önce monte edilen vanalar herhangi bir tehlike anında abonenin veya bir başkasının kolayca kapatabilmesini sağlayacak şekilde bir açma-kapama kolu olmalı, ayrıca kolayca ulaşılabilecek şekilde yerleştirilmelidir. Sayaç öncesi vanaların yerden yüksekliği cm aralığında olmalıdır. Sayaç vanalarının bağlantıları kolon hattının dairelere giden son noktasıdır ve dişli olarak bağlanır. Eğer sayaç bağlı değil ise vananın ucuna bir kör tapa sıkılmalıdır. Sayaç gaz kesme vana çapları ilgili gaz dağıtım şirketinin tesisat yönetmeliklerine göre uygun göreceği çapta olmalıdır. Bu Ankara da ve bazı şehirlerde standart olarak DN 25 dir. 29

36 7. TESİSATIN MUKAVEMET TESTİ İç tesisatı bitmiş binaların gaz tesisatları projesine uygun olarak döşendikten sonra, yetkili firma tarafından bina bağlantı hattından sayaca kadar olan hatta ve sayaçtan sonra döşenen iç tesisata ayrı ayrı armatürler takılmadan önce 1 bar basınçlı hava basılarak boruların dayanıklılığını kontrol etmek ve gaz borusu içerisinde olabilecek çapak, pislik vb. maddeleri boru dışına atmak için tesisata mukavemet testi yapılır. Mukavemet Testi Mukavemet (ön ) testi bir yükleme testi olup armatürleri monte edilmemiş yeni tesisatlara uygulanır. Test süresince bütün tesisat çıkışları sızdırmaz şekilde kör tapa ve flanş ile kapatılmış olmalıdır. Ön testin, armatürleri olan tesisatta uygulanması için armatürlerin test basıncına dayanacak şekilde seçilmiş olması gerekir. Ön test uygulamasında, iç tesisat 1 bar lık bir üst basınç (hava veya inert gaz) ile test edilir. Oksijen kullanılmaz. Sıcaklık dengelendikten sonra test basıncı 10 dakika süre ile düşmemelidir. Test işlemi bitiminde tesisatın en alt noktasında bir birleşme yeri sökülerek boru içerisindeki basınçlı hava ile çapak vb. artıklar dışarı atılmalıdır. Gaz taşıyıcı çelik borular binaya bir tehlike anında kolayca ulaşılabilen bir yerinden girmelidir. Buradaki ana gaz borusu ve ana kapama vanası, hasar görmeyecek şekilde darbelere karşı monte edilmiş ve korunmuş olmalıdır. Bu yer, bina deposu ve oturma yeri olarak kullanılmamalıdır. Kapama vanası; küresel çelik vana olmalı, gerekli görülürse muhafaza altına alınmalıdır TestManometrelerinin Kullanılması Kapalı boru ve kaplardaki basıncı ölçen cihazlara manometre denir. Doğal gaz tesisatları kaçak olup olmadığının anlaşılması için teste tabî tutulur. Bu testin yapılması için metalik manometreler ve -U- tipi manometreler kullanılır. -U- manometreler sulu veya civalı olarak imal edilirler. Tesisatın mukavemet testinin kontrolünde metalik veya civalı U tipi manometre, sızdırmazlık testinin kontrolünde sulu U tipi manometre kullanılır Bina Bağlantı Hattının Test Edilmesi Bina bağlantı hatları, bina dış duvarı ve döşemelerden koruyucu borular kullanılmak suretiyle geçirilmelidir. Bu hatların zemin üstüne çıkış ve bina içine giriş noktaları arasında kalan kısımları korozyona ve mekanik darbelere karşı tam korunmuş olmalıdır. Onaylanmış, projesine uygun olarak tamamlanmış tesisatların cihaz bağlantı uçları kör tapa ile sızdırmaz bir şekilde kapatılarak cihazlara bağlanmadan önce basıncı 1 bar olan hava veya soy gaz ile dayanıklılık testine tabi tutulmalıdır. Yalnızca bir borudan ibaret olan bina bağlantı hatlarında önce, biri hariç bütün çıkışlar kapatılır. Açık uca bir T parçası bağlanır. T nin bir ucunda manometre, diğer ucunda ise bir vana bulunur. Vana olan uca bir pompa veya kompresör bağlanarak tesisata hava basılır. Basınç 1 bar a ulaşınca vana kapatılır. Bu esnada boruların çeşitli noktalarından boruya zarar vermeden plastik veya ağaç tokmakla hafifçe vurulmak suretiyle dayanıklılık kontrolü yapılır. 10 dakika beklenir, eğer sistemde kaçak yoksa mukavemet testi olumludur İç Tesisatın Test Edilmesi Bina iç tesisatı da bina bağlantı hattının test edildiği gibi onaylanmış projesine uygun olarak tamamlanmış, tesisatların cihaz bağlantı uçları kör tapa ile sızdırmaz bir şekilde kapatılarak cihazlara bağlanmadan önce basıncı 1 bar olan hava veya soy gaz ile mukavemet testine tabi tutulmalıdır. Bu testte sayaç giriş çıkışı çelik bir boru ile birbirine bağlanarak (sayaç tesisata bağlı değilken) bütün boru tesisatı mukavemet testine tabii tutulduğu gibi sayaca kadar olan kısım ayrı, sayaçla cihaz bağlantıları arası ayrı test edilir. Önce biri hariç bütün çıkışlar kapatılır. Açık olan uca -T- parçası bağlanır. T nin bir ucunda manometre, diğer ucunda ise bir vana bulunur. Vana olan uca bir pompa bağlanarak tesisata hava basılmaya başlanır. Basınç istenen değere ulaşınca vana kapatılır. 10 dakika beklenir. Bu bekleme süresi içinde tesisata zarar vermeden plastik veya ağaç tokmakla boruların çeşitli yelerine 30

37 hafifçe darbeler uygulanır. 10 dakika içerisinde basınçta bir düşme meydana gelmez ise bu mukavemet testi olumludur. Bu işlemlerde tesisatı basınçlandırmak için kesinlikle oksijen tüpü, asetilen tüpü yada LPG tüpü kullanılmamalıdır. Tesisattaki kaçak kontrolünde çakmak vs açık alevle kontrol kesinlikle yapılmamalı ve manometreler kullanılmalıdır Tesisattaki Havanın Boşaltılması Tesisatın testi tamamlandıktan sonra boru içerisindeki basınçlı hava, tesisatın en alt noktasında en büyük kesitli bağlantı noktası açılmak suretiyle boşaltılır. Havanın tesisat içerisinden atıldığına tamamen emin olunduktan sonra açılan tapalar ve vanalar tekrar kapatılmalı, test sonrası yapılan sayaç, cihaz bağlantıları ve tüm tesisat için ayrıca sızdırmazlık testi uygulanmalıdır. 31

38 8. TESİSATIN SIZDIRMAZLIK TESTİ Bina doğal gaz iç tesisatına mukavemet testi uygulandıktan sonra kaynaklı döşenen bina bağlantı hattına ve daire içi tesisatına sızdırmazlık testi yapılır Bina Bağlantı Hattının Test Edilmesi Binaya yeni döşenen bina bağlantı hattına mukavemet testi uygulandıktan sonra sızdırmazlık testine tabi tutulur. Mukavemet testinden sonra tüm cihazlar bağlı ve vanalar açık konumda iken tesisatın sızdırmazlık testi yapılmalıdır. Sızdırmazlık testi; işletme basıncı 21 mbar olan kısımlarda minimum 71 mbar, işletme basıncı 21 mbar dan yüksek olan kısımlarda ise işletme basıncının 50 mbar fazlası basınçla yapılmalıdır. Bu basınç altında sıcaklık dengelenmesi için 10 dakika beklendikten sonra tesisatta 10 dakika süre ile U manometre kullanılarak sızdırmazlık testi yapılır. Test işlemi tesisata pompayla basılan hava ile yapılır. Bu test esnasında manometrede basınç düşmesi olmamalıdır. Yapılan bu testin haricinde şebeke bağlantı yeri, şebeke basıncı altında anti korozif sabun köpüğü veya sulu çözeltiyle sızdırmazlık deneyine tabi tutulur. Bu kontrolde hiçbir köpük kabarcığı görülmediğinde bağlantının kaçırmadığı kabul edilir İç Tesisatın Test Edilmesi Bu test vanalar kapatılmadan, borular boyanmadan, sarılmadan veya kanal içinde ise kanal kapakları kapanmadan tesisatı yapan kişi/kişiler tarafından yapılır. Bu test servis kutusu çıkışından cihazlara kadar; cihazlar, varsa regülatörler, ayar ve kontrol elemanları, sayaçlar dahil tüm boru tesisatına uygulanır Hava ile Yapılan Sızdırmazlık Testi Yeni döşenen veya onarım sonrası devre dışı bırakılan boruların yeniden işletmeye alınmasında uygulanır. Bu test, iç tesisatın testine benzer şekilde yapılır. Sızdırmazlık testi aşağıdaki şekilde uygulanır: Sayaç çıkışındaki test nipeli hariç bütün çıkışlar kapatılır. Test nipeline manometreye takılan hortum takılır. Tesisata nefesle veya tesisatın büyüklüğüne göre pompa ile hava basılır. Basınç (şebeke basıncı + 50 mbar) olacak ve 71 değerinden aşağı olmayacaktır. Basınç istenen değere ulaşınca 10 dakika süre ile ısıl dengelenme için beklenir. Isıl dengelenme sonrası üstte kalan su seviyesi hizasına manometre üzerinde bir çizgi çekilerek su seviyesi işaretlenir. Bunu takip eden 10 dakika içinde basınçta düşme (Su seviyesinde çizgi altına düşme) meydana gelmezse test olumludur. Test sonrasında manometre sökülerek test nipelinden yada bir kör tapadan hava boşaltılır Gaz ile Yapılan Son Sızdırmazlık Testi Normal işletme basıncı altında sayaçlar, regülatörler ve cihazların bağlantılarında sızma olmamalıdır. Bu sızdırmazlık kontrolü doğal gazın kendisi ile yapılır ve kontrol için sabun köpüğü kullanılır. Bu test yine yapımcı tarafından uygulanır. Bu testin farkı, gaz dağıtım şirketinin gaz beslemesini kontrol etmesidir. Proje mühendisi, yapımcı ve gaz dağıtım şirketi elemanı testte hazır bulunur. Aslında bu test, tesisata gaz verilmesinin bir parçasıdır. Sızdırmazlık testi yapıldıktan sonra tesisata gaz vermek için en son yapılan bağlantı noktalarına sabun köpüğü ile sızdırmazlık kontrolü yapılır. Kaçak olan noktalarda kabarcıklar oluşur. Kaçak varsa yeri saptanır. Gaz vanası kapatılarak emniyet sağlanır ve gerekli tamirat yapılır. 32

39 Tesisattaki Havanın Boşaltılması Tesisatın testi tamamlandıktan sonra borular içindeki basınçlı hava en üst noktadan tapa açılmak suretiyle boşaltılmalıdır. Test sonucu olumlu ise bu bölüme gaz verilir. Test sırasında tesisata giren hava, sayaca en uzak noktada bulunan cihaz vanası açılarak dışarı atılır. Açılan tapadan tamamen gaz gelene kadar boşaltma işlemi devam eder. Bu işlemin yapıldığı bölmeler iyice havalandırılmalı, işlem esnasında açık alev bulundurulmamalı, sigara içilmemelidir Tesisattaki Gazın Boşaltılması Tesisattaki gazın boşaltılabilmesi için öncelikle boru hattı, ilgili kapatma tertibatı ile kapatılmalı ve kontrolsüz açılmasına karşı emniyete alınmalıdır. Gaz çıkışı olan veya gaz çıkışı olabilecek yerlerde havalandırma ile gazın tehlikesiz çıkışı sağlanmalıdır. En büyük çaplı borunun ucunda bulunan kör tapayı sökerek veya tesisatın en üst noktasında bulunan tahliye vanasının ucuna hortum bağlanarak hortumun açık ucu dışarıya verilmeli, bu şekilde tesisatın içerisindeki gaz boşaltılmalıdır. Bu işlem süresince bu yerlerde açık alev, ateş bulundurulmamalı, sigara içilmemeli, elektrik cihazları ve kapı zilleri çalıştırılmamalıdır. 33

40 9. DOĞALGAZ SAYACI MONTAJI 9.1. Doğalgazın Özellikleri Fiziksel Özellikleri Doğalgaz renksiz, kokusuz ve havadan daha hafif bir gazdır. En önemli özelliği ise zehirsiz bir gaz olmasıdır. Doğalgazın solunması halinde zehirleyici ve öldürücü bir etkisi yoktur. Ancak ortamda çok fazla birikmişse teneffüs edecek oksijen azaldığından dolayı boğulma tehlikesi vardır. Bu nedenle şehre dağıtılmadan önce sarımsak kokusunu andırır bir koku ile özel olarak kokulandırılır. Böylece ortamda gazın varlığını hissetmek mümkün olacaktır Kimyasal Özellikleri İçinde metan, etan, propan, azot ve az miktarda karbondioksit gazlarının bileşiminden oluşmuştur. İçerisinde kükürt ve organik kükürt bileşikleri yoktur. Böylece bu tür maddelerin yanması ile oluşan kükürtlü gazların atmosferi kirletmesi söz konusu değildir Doğalgazda Yanma ve Gaz Yakıcılar Doğalgaz hava ile çok iyi bir karışım sağlayarak yanma verimliliği en yüksek yakıtlardan birini oluşturmaktadır. Doğalgaz yandığında kül bırakmaz, bu nedenle temiz bir yakıttır. Yanması son derece hassas olarak kontrol edilebilir. Bu nedenle oldukça yüksek teknoloji ile üretilen gaz yakıcı cihazlar imal edilmiştir. Doğalgaz yakıcıları tamamen otomatik kontrolle ve emniyetli bir şekilde çalışır. Devreye çabuk girip çıkabilir. Bu cihazları doğalgaz brülör kazan sistemleri, kombiler, kat kaloriferleri, doğalgaz sobaları ve doğalgazlı şofbenler olarak sıralayabiliriz. Basınç: Bir yüzeye dik ve düzgün olarak etkiyen kuvvete basınç denir. Basınç birimi kg/cm2 dir. (Gaz işletmeciliğinde bar ve milibar birimleri daha çok kullanılır) Sıcaklık: Ortalama hızda hareket eden bir molekülün hareket enerjisidir. Molekül başına hareket enerjisi artınca, sıcaklığında arttığı görülür. Sıcaklık hissedilebilir bir kavramdır ve ölçülebilir. Sıcaklığı termometre ile ölçeriz ve birimi Santigrat (C ) dır. Isı: Bir maddenin tüm moleküllerinin sahip olduğu, hareket (kinetik) enerjilerinin toplamıdır. Isınan maddelerde moleküllerin hareketi artar. O halde ısı bir enerji türüdür ve birimi kaloridir (cal). Debi: Bir akışkanın belli bir kesitten belli bir sürede geçen miktarına debi denir. Debi genellikle saatte metreküp (m³/h) olarak belirtilir. Hacim: Maddelerin uzayda kapladığı yere hacim denir. Bütün maddelerin şekli ve halleri nasıl olursa olsun hacimleri ölçülebilir. Dolayısıyla gazların hacmi, içinde bulundukları kabın şeklini alarak orada bir yer kaplamalarıdır. Her maddenin hacmi ölçülebilir veya hesaplanabilir Sağlık ve Güvenlik Doğalgazdan Meydana Gelebilecek Tehlikeler ve Alınacak Önlemler Doğalgazdan doğabilecek en önemli tehlike gaz kaçağıdır. Gaz kaçağı kokudan hemen anlaşılabilir. Gaz kaçağı olması halinde hemen aşağıdaki önlemleri almalıyız. 1. Bütün alevler hemen söndürülmelidir. 2. Bütün kapı ve pencereler açılmalı, ortam havalandırılmalıdır. 3. Gaz sayacından önceki küresel vana veya girişteki ana kapatma vanası hemen kapatılmalıdır. 4. Gaz kokusu olan odalara, ortamlara açık alevle girilmemelidir. 5. Hiçbir kibrit veya çakmak çakılmamalıdır. 6. Elektrik düğmesi, şalteri açıksa kapatılmamalı, kapalıysa açılmamalıdır. 7. Hiçbir elektrik fişi prizden çekilmemelidir. 8. Hiçbir elektrik zili kullanılmamalıdır. 9. Bütün gaz armatürleri kapatılmalıdır. 10. Sigara içilmemelidir, içiliyorsa hemen söndürülmelidir. 34

41 11. İlgili gaz dağıtım şirketi gaz kaçağı olmayan bir mahalden (örneğin komşudan) 187 no lu telefon aranarak bildirilmelidir Çalışma Esnasında Olabilecek Kazalar ve Alınacak Önlemler Çalışma esnasında olabilecek kazalar genellikle tesisatta gaz varken yapılan tamirat, tadilat ve benzeri çalışmalarda ortaya çıkar. Bu nedenle çalışmaya başlamadan önce, içinde gaz akışı olan boru hattı ana vanadan kapatılmalı ve açılmaması için emniyet tedbiri alınmalıdır. Daha önce gazla kullanılmış boru ve malzemelerin kullanımında, tadilat ve tamiratında havalandırma ile hatta kalan gaz tehlikesiz bir şekilde tamamen boşaltılmalı ve hava ile boru içi süpürülmelidir. Kapatma vanası ancak dışarıya gaz çıkışı olan boru hattındaki bütün açık uçlar sızdırmaz biçimde tekrar kapatıldıktan sonra açılabilir. Daha önce gazla kullanılmış bir tesisatta sayaç, basınç regülatörleri vb.nin takma sökme, tamirat ve tadilatlarında statik elektriğin ark oluşturarak boşalmasına karşı, birleştirilecek hat öncesi ve sonrası bir iletken kablo ile (örneğin otolardaki akü yedekleme kablosu) irtibatlandırılmalıdır. Gaz akışı olan boru hattında çalışma yaparken, gaz sızıntısı olup olmadığı gaz kaçak kontrol cihazı veya köpük oluşturan bir malzeme ile kontrol edilir. Açık bir alevin sızıntı yerine yaklaştırılması ile kontrol son derece tehlikeli ve yasaktır. Çatlak, kırık ve benzeri sebeplerle sızıntı tespit edilen boru hatları değiştirilmelidir Doğalgaz Yangınları ve Alınacak Önlemler Doğalgazla çalışan cihazlarda emniyet sistemi seçimi cihaz cinsi seçimi kadar önemle ele alınmalıdır. Nasıl yüksek binalardaki yangın merdivenleri, binanın ömrü boyunca belki hiç kullanılmamasına rağmen yangın anında önemi anlaşılırsa doğalgaz tesisatının emniyet sistemi için de aynı şekilde düşünmek gerekir. Bina içlerinde ve kazan dairelerinde gaz kaçağını bildiren gaz alarm cihazları kullanılmalıdır. Bu cihazlar mümkün olan azami güvenliği sağlamalıdırlar. Azami güvenlikten anlamamız gereken ilk şey gaz kaçağı esnasında yangın çıkmadan gerekli önlemleri alabilecek kadar vakit kazanmak ve gaz akışının kesilmesini temin etmektir. Gaz kaçağı tehlikeli boyutlara ulaşmadan sesli ve ışıklı alarm vererek bina sakinlerini uyarmalıdır. Doğalgaz patlaması kapalı bir ortamdaki gaz hacminin % 5-15 oranına ulaşması halinde gerçekleşir. Gaz alarm cihazları gaz hacmi % 0,2-0,3 oranına ulaştığında alarm vermeye başlar. Başlamış bir gaz yangınını derhal söndürmeye kalkışmamalı, gaz akışı kesilene kadar yanmasına izin verilmelidir. Gaz kesilerek yangın söndürülünceye kadar, yakındaki yanabilir maddelerin, yanan gazdan yayılan ısıyı absorbe ederek tutuşmasını önlemek için mümkünse uzaklaştırılması veya çevresi su ile soğutularak korunması gerekmektedir. Eğer akan gazı kesecek vanayı kapamak için, yangının söndürülmesi mutlaka gerekiyorsa, çok kısa bir sürede gaz alevleri söndürülerek vana kapatılmalıdır. Gaz alarm cihazı kazan dairesine, doğalgaz borularının geçtiği yerlere, tavana takılmalıdır. Gerekli görüldüğü hallerde banyo ve mutfağa da birer ara cihaz takılarak oluşabilecek kaçaklara karşı tedbir alınabilir. Sisteme termik emniyet armatürü eklemek emniyet açısından tavsiye edilir. Bu armatür yangın olayında kimsenin müdahalesine gerek kalmadan doğalgazın akışını kesen bir sistemdir. (Emniyet ekipmanları arasında solenoid valfler, CO sensörleri, cihazlardaki baca gazı sensörleri, oksi pilot sistemler, menfezler, havalandırma, açık yanma hücreli cihazlarda iyonizasyon sensörleri de kısa da olsa burada anlatılmalıdır. Burada sadece gaz alarm cihazları anlatılmıştır.) 35

42 9.3. Sayaçlar Doğalgaz Sayaçları Gaz tüketim sayaçları gaz işletmesi veya yetki verdiği firmalar tarafından monte edilmelidir. Gaz tüketimini m³/h olarak ölçerler. Elektronik kartlı ve mekanik numaratörlü tipleri vardır. Konutlarda, kazan dairelerinde ve sanayide kullanılan değişik kapasitelerde imalatları yapılmaktadır Sayaçların Kullanım Özellikleri Körüklü sayaçlar 2,5 m3/h den 160 m3/h (tüm kitapta birimler m³/h şeklinde yazılmalı) kapasitelere, rotary ve türbinli sayaçlar ise 40m3/h m3/h kapasitelere kadar üretilmektedir. Genellikle 40m3/h e kadar körüklü sayaçlar, bu kapasitenin üstünde ise rotary ve türbinli sayaçlar kullanılmaktadır. Sayaç bağlantılarında sayacı karşınıza aldığınızda gaz girişi daima soldan, çıkışı sağdan olmalıdır Doğalgaz Sayaç Montajında Dikkat Edilecek Hususlar 1- Rakorlu bağlantısı olan sayaç bağlantılarında ön gerilme oluşturmayacak ve değişik tip sayaçların kullanımına imkan sağlayabilecek şekilde metalden esnek bağlantı elemanı kullanılmalıdır. 2- Tüm sayaçlarda sayaç girişine TS EN 331 normuna uygun bir gaz kesme vanası konmalıdır. 3- Vanalar kolay müdahale edilebilir ve açıp kapatılabilir konumda monte edilmelidir cm yükseklik aralığında olmalıdır. Bu vanalarda herhangi bir tehlike anında abonenin veya bir başkasının kolayca kapatabilmesini sağlayacak şekilde bir açma kapama kolu olmalıdır. 4- Sayaç ve bağlantı boruları, duman bacaları üzerine yerleştirilmemelidir. 5- Sayaçlar duvar ile sayaç arasında en az 2 cm boşluk imkanı sağlayan sayaç konsoluyla monte edilmelidir. 6- Sayaçlar ilgili görevlilerin kolayca girip muayene edebilecekleri ve göstergeleri kolayca okuyabilecekleri, ayrıca görevlilerin gazı rahatça kesip açabilecekleri şekilde aydınlık, havalandırılabilen, rutubetsiz ve donmaya karşı korunan çok sıcak olmayan (en çok 35 C) yerlere yerleştirilmelidir. Sayaçlar yanıcı ve patlayıcı maddelerin bulunduğu yerlere yerleştirilemez. 7- Sayaç numaratörlerinin yükseklikleri, yarden, bina içinde 220 cm yi bina dışında 180 cm yi aşmamalıdır. 8- Sayaçlar müstakil bina içine ve kazan dairesi içine monte edilemez. Ortak mahallerde yer almalıdırlar. 9- Sayaçlar elektrik sayacı, anahtarı, priz, buat, elektrikle çalışan aletler ve elektrik kablolarından, sıcak su borularından minimum 15 cm mesafede olmalıdır. 10- Gaz sayaçları balkon, konut ve asansör giriş kapılarının üstüne kesinlikle konulmamalıdır. 11- Sayaçların sökülmeleri gerektiği zaman statik elektrikten korunmak için sayacın giriş ve çıkış boruları arasına bir iletken tel ile köprüleme yapılmalıdır. 36

43 10. DUVAR VE DÖŞEMEDEN BORU GEÇİŞLERİ Duvar, Döşeme Ve Diletasyon Derzlerinden Doğalgaz Borusu Geçirme Duvar, döşeme geçişlerinde en önemli husus gaz borusunun dışına mutlaka bir boru kılıfının geçirilmesidir. Gaz borusu ve koruyucu kılıf borusunun eş merkezli olması sağlanmalıdır. Kılıf borusunun iç çapı, gaz borusunun dış çapından en az 20 mm daha büyük olmalıdır. Koruyucu boru, bina dış duvarı içine sıkı yağmur vb suları tam sızdırmaz bir biçimde yerleştirilmeli ve duvarın dış ve iç tarafından yaklaşık 10 mm, döşeme geçişlerinde ise üstte 20 mm altta(tavan) 10mm taşması sağlanmalıdır. Kılıf, geçtiği yere çimento harcı veya alçı ile sabitlenmelidir. Kullanılacak kılıf malzemesi duvar geçişlerinde sert plastik yada çelik olmalı, döşeme-kat geçişlerindeyse sadece çelik kılıflar kullanılmalıdır. Koruyucu kılıf içinde kalan gaz borusunda ek yeri bulunmamalıdır. Kılıf ile gaz borusu arasına mastik, silikon, köpük vb dolgu kullanılmalıdır. Kesinlikle arada alçı, harç, çimento kullanılmamalıdır. Bina dilatasyon geçişlerinde fleks hortum (esnek bağlantı) kullanılmalıdır. (Dilatasyon geçişleri ile ilgili bir şema, resim çizim vb ek bilgiler olmalı. Bir cümleyle konu geçiştirilmemeli, önemi nedeni vs. vurgulanmalı!) 37

44 11. ÇELİK BORU İLE DOĞALGAZ İÇ TESİSATI MONTAJI Bina İçi Gaz Tesisatının Bölümleri Ana Kesme Vanası Bir binaya verilen gazı tamamen güvenli şekilde kesebilmek veya bir daireye ait gazı kontrol edebilmek üzere bağlantı hattı başına konulan küresel tip gaz kesme elemanıdır. Gaz sızdırmazlığının son derece önem taşıdığı bina iç tesisatlarında özel sızdırmazlık özelliğine sahip TS EN 331 ve TS 9809 normlarına uygun küresel vanalar gereklidir Dağıtım Borusu Ana emniyet vanası ve regülatörden sonra gaz sayaçlarının giriş bağlantılarına kadar düşey veya yatay olarak çekilen boru hattıdır Kolon Borusu Düşey olarak çekilen dağıtım borularıdır Sayaç Bağlantı Hattı Kolon hattı ile sayaç girişi arasında bulunan borudur Tüketim Hattı Sayaçtan en son ayırım(sorti) hattına kadar olan ana borudur Ayırım Hattı Tüketim hattından ayrılan ve cihaz bağlantı vanasına (sorti musluğu) kadar olan borudur Cihaz Bağlantı Hattı Cihaz bağlantı vanasından cihaza kadar olan hattır Atık Gaz Sistemleri Bina içi gaz tesisatı bölümleri Isıtma ve sıcak su üretimi yapan gaz yakıtlı cihazlar yakma düzenlerine iki ana gruba ayrılır: 1-Bacalı cihazlar 2-Hermetik cihazlar 38

45 Bacalı Cihazlar Yanma için gerekli olan havayı bulundukları ortamdan alıp, yanmış gazları uygun bir baca vasıtası ile dışarı atan cihazlardır. Konulacakları hacimlerin büyüklüğü ne olursa olsun bu tip cihazlar balkon, yatak odası, banyo, wc gibi yerlere konulamazlar. Bu tip cihazların bulundukları mahalde dış atmosfere açık havalandırma menfezi (ventilasyon) bulunmalıdır. Bacalı kombi bağlantı detayı Hermetik Cihazlar Yanma için gerekli havayı dış ortamdan alıp, yanmış gazları yine dış ortama veren cihazlardır. Dış atmosfere duvarı olan tüm mahallere yerleştirilebilirler. Bunların bacaları mutlaka atmosfere açık, hava sirkülasyonu olan yerlere bağlanmalıdır. Gaz cihazlarının ısınan dış yüzeyleri ile yanabilen veya kolayca tutuşabilen yapı elemanları ve kullanılan eşyalar arasındaki açıklık en az 50 cm olmalıdır. Atık gaz boru çıkışları kesinlikle binanın taşıyıcı yapı elemanlarına (kiriş, kolon, perde vb.) zarar vermemelidir. Baca çıkışları gerekiyorsa dış etkenlere karşı paslanmaz veya galvanize çelik tel örgü kafeslerle korunmalıdır Gaz Borularının Döşenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar Gaz Borularının Erişilebilirliği Doğalgaz boruları açıktan görülebilecek ve kolayca ulaşılabilecek şekilde döşenmelidir. Sıva altına doğalgaz tesisat borusu döşenmez. Doğalgaz iç tesisat boruları, taşıyıcı yapı elemanı olarak kullanılmaz. Gaz boruları kapalı hacim içinden, sözgelişi kanal, asansör boşlukları, havalandırma vb içinden geçirilmemelidir Sızdırmazlık Gaz boru bağlantı elemanlarıyla yapılmış dişli bağlantılarda amacına uygun plastik esaslı vb sızdırmazlık malzemeleri kullanılmalı veya sızdırmazlık macunu ile birlikte keten kullanılmalıdır. Bu sızdırmazlık malzemeleri TS EN standardına uygun olmalıdır. Yapımı bitmiş tesisatlar projesine uygun olarak döşendikten sonra dönüşüm için yetkili tesisat firması ve gaz kuruluşu yetkilileri tarafından test işlemi gerçekleştirilir. Onaylanmış, projesine uygun olarak tamamlanmış tesisatların cihaz bağlantıları da yapılmış olarak sızdırmazlık testine tabi tutulacaktır. Bina regülatörü çıkışından yakıcı cihazlara kadar tüm vanalar açık konumdayken Sızdırmazlık testinde tesisattaki basınç, işletme basıncı 21 mbar olan kısımlarda en az 71 mbar, işletme basıncı 21 mbardan yüksek olan kısımlarda ise en az işletme basıncı + 50 mbar basınç altında olmalıdır. Bu basınç altında sıcaklık dengelemesi için 10 dakika beklendikten sonra tesisatta 10 dakika süre ile U tipi sulu manometre kullanılarak test gerçekleştirilir. Test esnasında manometrede üstteki su hizasına bir 39

46 çizgi çizilerek gerekli bekleme sürelerinde beklenir. İlgili bekleme süresince su seviyesi çizginin altına inmiyorsa tesisatta kaçak olmadığı anlaşılır. Eğer test işleminde manometreyle kaçak olduğu tespit edilmişse kaçağın yerini tespit etmek için ek yerlerinde anti-korozif sabun köpüğü ile sızdırmazlık kontrolü yapılmalıdır. Sızdırmazlığı sağlanmayan tesisatlara gaz verilmemelidir. Kaçıran ekleme parçaları, hatalı borular yenilenmeli ve tekrar sızdırmazlık kontrolü yapılmalıdır. Boru çatlaklarının kaynakla tamiratı yönüne gidilmemeli bunlar yenileriyle değiştirilmelidir. Tesisatın testi tamamlandıktan sonra boru içindeki basınçlı hava tesisatın en üst katında bir kör tapa açılmak suretiyle boşaltılmalıdır. Test sonucu olumlu ise bu bölüme gaz verilir. Test sırasında tesisata girmiş olan hava, sayaca en uzak noktada bulunan cihaz vanası açılarak dışarı atılır. Bu işlemin yapıldığı bölmeler iyice havalandırılmalı ve bu işlem süresince bu yerlerde açık alev, ateş bulundurulmamalı, sigara içilmemeli, elektrik cihazları ve kapı zilleri çalıştırılmamalıdır. Havanın tesisat içinden atıldığına tamamen emin olduktan sonra açılan tapalar ve vanalar kapatılıp, varsa test sonrası yapılan sayaç ve cihaz bağlantıları gaz verildikten sonra anti korozif sabun köpüğü ile sızdırmazlık testi yapılır. Ayrıca gaz tesisatında gaz kullanılıyor ise ve bu mevcut tesisata yeni bir cihaz veya cihazlar eklenmişse gaz ile test tekrar yapılır. Bunun için; öncelikle tesisata bağlı olan tüm cihazlar ve cihaz pilotları kapatılır, sayaç girişindeki vanadan gaz kesilir test nipelinin vidası açılarak buraya U manometre takılır. Sayaç giriş vanası yavaşça açılarak basınç 10 mbar a çıkartılır. Tekrar sayaç giriş vanası kapatılarak 1 dakikalık bir süre ısı karalılığı için beklenerek sonraki 2 dakika da basınç izlenir. Basınçta bir yükselme varsa sayaç vanası kaçırıyor demektir. Bu durumda vana gerekirse değiştirilir. Daha sonra tüm cihazlar gaz dağıtım şirketi yetkilisi tarafından çalıştırılarak varsa gerekli ayarları yapılır ve gerekli resmi evraklar ve cihazların kullanım talimatnameleri aboneye teslim edilir. Testler U manometre veya diğer ölçüm cihazları ile yapılabilir. 40

47 Boruların Mekanik Darbelere Karşı Korunması Gaz taşıyıcı çelik borular binaya bir tehlike anında kolayca ulaşılabilen bir yerinden girmelidir. Buradaki ana gaz borusu ve ana kapama vanası hasar görmeyecek şekilde darbelere karşı monte edilmiş ve korunmuş olmalıdır. Bu yer bina deposu ve oturma yeri olarak kullanılmamalıdır. Kapama vanası küresel çelik vana olmalı, gerekli görülürse muhafaza altına alınmalıdır. Bina bağlantı hatları, bina dış duvarı ve döşemelerden koruyucu borular kullanılmak suretiyle geçirilmelidir. Bu hatların zemin üstüne çıkış ve bina içine giriş noktaları arasında kalan kısımları korozyona ve mekanik darbelere karşı tam korunmuş olmalıdır Boruların yapı elemanlarına tespiti Doğalgaz boruları boru çapları göz önünde bulundurularak uygun aralıklarla düşey borularda kelepçelerle, yatayda döşenen borularda ise hem kelepçe hem de konsollarla tavan ve duvarlara sağlam bir şekilde tespitlenmelidir. Kullanılacak kelepçeler duvarlara çelik dübel ile konsollar ise beton harç ile tutturulmalıdır. Boru çaplarının büyük veya boruların ağır olması hallerinde ise duvara veya zemine uygun boru destekleri sabitlenmelidir Gaz Borularının Yangına Karşı Korunması Doğal gaz tesisat boruları : 1-Tüm zayıf akımla çalışan telefon, zil, kapı otomatları, kablolu TV vb. kabloları ile bunların bağlantı buatlarından en az 15 cm mesafeli olmalı 2-Kuvvetli akımla çalışan bina elektrik tesisatları, elektrik sayaçları, priz, anahtar, elektrik cihazları ve benzeri ile bunların bağlantı buatlarından en az 15 cm mesafeli olmalıdır. Çapraz geçişlerde elektrik tesisat sıva altına gömdürülmeli, bu sağlanamıyorsa gaz borusunun dış yüzeyi belli bir mesafede elektrik akımına ve sıcaklığa karşı yalıtıcı bir malzemeyle kaplanmalıdır. 3-Gaz borularını kendi amacı dışında (elektrik, topraklama hattı vb) kullanmak kesinlikle yasaktır. 4-Gaz boru bağlantıları yanmaya karşı emniyetli olmalıdır. 5-Gaz boru bağlantılarının taşıyıcı kısımları (kelepçeler, konsollar) yanmayan malzemeden yapılmalıdır. 6-Gaz boruları, ulaşılması güç kapalı hacimler içinden, sözgelişi kanal vb geçirilmemelidir. 7-Yangın ihtimaline karşı en etkili önlemlerden birisi de apartmanlarda ve gaz borularının geçtiği yerlerde havalandırma için gaz çıkışını sağlayan deliklerin bırakılmasıdır Boruların Korozyona Karşı Korunması Korozyona (paslanma) karşı mükemmel bir korumanın önemi çok büyüktür. Gaz tesisatının korozyona karşı korunması her şeyden önce gaz tüketim cihazlarının kullanım güvenliğini sağlar. Korozyona karşı önlemlerin yetersiz olduğu tesisler kısa zamanda tahrip olur, gaz kaçakları meydan gelir. Bina içlerindeki gaz boruları uzun süre normal yapı nemliliği değerinin üzerindeki nem ile temasta bulunmayacak şekilde döşenmelidir. Duvar ve tavandan geçen dağıtım ve düşey kolon hatları yaklaşık 5 cm fazlalığı olan koruma boruları içine yerleştirilmelidir. Koruma boruları korozyona dayanıklı malzemeden yapılmış veya korozyona karşı korunmuş olmalıdır. Duvar geçişlerindeki dolgu maddeleri ve tutturucular ile alçının tesisat üzerindeki korozyon tehlikesi oldukça fazladır. Alçı uzun süre nemli kalırsa çeliğe kuvvetle etki eder ve ona zarar verir. Özellikle toprak altında kalacak çelik boruların dış yüzeyi sıcak PE bant ile kaplanmalı ve katodik koruma ile korozyona karşı korunmalıdır Statik Elektrik Yüklerine Karşı Boruların Korunması Gaz tesisat boruları, yüksek gerilimle çalışan işletmelerde koruma ve topraklama amacıyla kullanılmaz. Tam tersine doğalgaz iç tesisatındaki statik elektrik aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi topraklanarak alınmalıdır. Gaz tesisatında görülen izolasyon elemanı ev elektrik geriliminin dışarıdaki gaz hattına taşınmasını önlemek için kullanılır. 41

48 Gaz Borularının Geçirilmemesi Gereken Bina Bölümleri Asma tavan içlerinden Duman bacalarından Asansör boşluklarından Çöp ve yanıcı madde depolarından Davlumbaz içlerinden İçine girilmesi ve erişilmesi olanaksız hacimlerden Aydınlıklardan (üstü kapalı veya açık) geçirilmemelidir Gaz Borularının Diğer Bina Tesisatlarına Göre Konumu Gaz tesisatı ne başka bir boru tesisatına mesnetlenmeli veya taşıtılmalı ne de kendisi başka bir tesisatın taşıyıcısı olarak kullanılmalıdır. Boru güzergâhı, diğer tesisatlardan sızacak veya damlayacak suların gaz tesisatını etkilemeyeceği bir biçimde seçilmelidir. Bu amaçla paralel ilerleyen hatlarda gaz hattı yukarı, su hattı ise aşağı gelecek biçimde düzenleme yapılmalıdır Binanın Oturmasına Karşı ve Dilatasyon Derzlerinden Geçişlerde Alınacak Önlemler Büyük veya birleşik binalarda binanın dilatasyonla ayrılmış iki kısmı arasında farklı oturma olabileceğinden, buralardaki iç tesisat boruları bu durumdan etkilenmeyecek şekilde esnek bağlantı elemanı ile bağlanmalı veya boru geçişinin etrafında boruya kesme kuvveti uygulamayacak şekilde gerekli boşluk bırakılmalıdır. 42

49 12. BAKIR BORU İLE DOĞALGAZ İÇ TESİSATI MONTAJI Bakır Borular ve Birleştirme Parçaları Bakır, doğadan saf olarak elde edildiğinden geri kazanılabilen ve insan sağlığına hiçbir zararı olmayan bir maddedir. Bakır her türlü tesisat sisteminde ve her sıcaklıkta problemsiz bir şekilde kullanılabilir. Bakır boru tesisatı çok kolay öğrenilebilen ucuz el aletleri ile kolayca uygulanabilen bir sistemdir. Bu sayede zaman kazanılmakta ve dolayısıyla maliyet düşmektedir. Bakır borulu gaz tesisatında birleştirme işlemi lehimleme tekniği sayesinde (sert lehim kullanılarak yapılmaktadır) kılcallık etkisi ile son derece sağlam ve çabuk birleştirilirler. Bakır boruları birbirine birleştirme işlemi bakır fittingsler kullanılmak suretiyle yapılmaktadır. Bakır birleştirme parçaları piyasada çeşitli çap ve ölçülerde bol miktarda bulunmaktadır. En çok kullanılan birleştirme parçaları aşağıda gösterilmiştir Boru İçinin Temizlenmesi Lehimleme kurallarına göre bakır boru ve ekleme parçalarının lehim bölgeleri, iç ve dış yüzeyleri mekanik olarak temizlenir. İç ve dış yüzeyleri mekanik temizlemede kullanılan araçlara temizleme elemanları denir. Bakır boruların içlerinin temizlenebilmesi için iç yüzey temizleme fırçaları kullanılır. Bu fırçalar bakır boru ve ekleme parçası iç çap ölçülerine uygun ince çelik telden yapılmış fırçalardır. Bu fırçalar tutmak için sap ve fırça bölümünden oluşur. Bakır borunun içi temizlendikten sonra dışının da temizlenmesi gereklidir. Bunun içinde dış yüzey temizleme fırçaları yada sert bulaşık bezleri kullanılır. Bu fırçalar bakır boruların dış çap ölçülerine uygun içi ince çelik tel fırça, dışı elle tutulabilen metalden yapılmış özel fırçalardır Doğalgaz Tesisatında Kullanılacak Bakır Boruların Özellikleri Özellikleri Bakır, bir metal olması sebebiyle yangından geç etkilenir Bakır borulu gaz tesisatları basınca son derece dayanıklıdırlar.(45-60 bar) Bakır borunun genleşme katsayısı son derece düşüktür. Bakır borunun iç yüzey sürtünme katsayısı düşük olduğundan çelik borulara göre daha küçük çaplı boru kullanılır. Bakır borular hafiftirler ve işçilikleri kolaydır. Bakır boruların estetik görünümleri güzeldir. Tesisat yönetmeliklerine göre gaz tesisatında kullanılacak borular kangal değil düz çekme borular olmalıdır. Et kalınlığı en az 1 mm olan borular kullanılabilir Teknik Özellikleri Boru Dış Çapı Aşağıda doğalgaz tesisatında en çok kullanılan bakır boruların TS 9 EN 1057 normuyla imal edilen boru dış çapları verilmiştir. 15 mm 18 mm 22 mm 28 mm 35 mm Boru Et Kalınlığı En az 1 mm olmalıdır Standardı TS 9 EN 1057 standardı ile imal edilirler. 43

50 İmalatçı Firma Adı Bakır boruların üzerinde imalatçı firma adı belirtilmelidir Sert Lehim Telleri Lehimleme işlemi; iki malzeme arasındaki dar boşluğa lehim malzemesinin eritilmek sureti ile doldurulması işlemidir. Gaz tesisatlarında kullanılan bakır borular birbirlerine sert lehim ile birleştirilmelidirler. Kesinlikle gaz tesisatları yumuşak lehim ile birleştirilmemelidir. Aksi taktirde yangın esnasında körükleyici unsur olarak karşımıza çıkarlar. Sert lehim, erime sıcaklığı 450 oc üzerindeki malzemelerdir. Sert lehimli birleştirmeye gümüş lehimleme de denir. Gümüş lehimi; belirli oranlarda fosfor, bakır ve gümüş malzemenin karıştırılması ile elde edilir. Elde edilen bu sert lehim karışım oranlarına göre farklı sıcaklıklarda erir. Sert lehim telleri başlıca üç çeşittir Bakır ve Bakır-Esaslı Sert Lehim Alaşımları Bakır alaşımlı tellerde % 92 bakır, % 2 gümüş, % 6 fosfor bileşeni bulunur. Bu lehim alaşımının erime sıcaklığı C dır. Çalışma sıcaklığı 710 C dir. Bu alaşımla bakır doğalgaz boruları dekapansız olarak birleştirilirler. DIN 8513 e göre sembolü L-Ag2P dir. Bakır Çinko alaşımlı tellerde % 36 Cu, % 27 Zn, % 3 Sn karışımı vardır. Geri kalanı gümüştür. Erime sıcaklığı C dir. Çalışma sıcaklığı 710 C dir. Bu alaşımla bakır borular dekapan olarak boraks kullanılarak birleştirilirler. Sembolü L-Ag34Sn dir Bakır-Fosfor Esaslı Sert Lehim Alaşımları % 6 fosfor-bakır alaşımı (L-CuP6), erime sıcaklığı C dir. Çalışma sıcaklığı 730 C dir. Bu lehim Bakır-Bakır lehiminde dekapansız, Bakır Pirinç lehiminde dekapanlı olarak uygulanır. Sembolü L-CuP6 dir Gümüşlü Sert Lehim Alaşımları Bu alaşımlar içlerinde % 45 gümüş, % 27 bakır, % 3 kalay, % 25 çinko karışımı vardır. Bu alaşımla bakır borular dekapan olarak boraks kullanılarak birleştirilirler. Erime sıcaklıkları C aralığıdır. Çalışma sıcaklığı 670 C dir. Sembolü LAg45Sn dir Sert Lehim Dekapanları (Pastaları) Doğalgaz iç tesisatının bakır boru ile yapılması durumunda bakır boruların birleştirme işleminin mutlaka sert lehimle yapılmasının şart olduğunu yukarıda anlatılmıştı. Bu birleştirme işlemi esnasında sert lehim alaşımı yanında mutlaka yardımcı bir dekapanın da kullanılması gereklidir. Bunun amacı mekanik alarak temizlenmiş yüzeylerin ısıl işlem esnasında dış yüzeyle arasındaki oksitlenmeyi önlemektir. Aksi halde lehim yapmak imkânsızlaşır, yapılsa bile tam olarak tutmaz. Sert lehimleme işleminde oksitlenmeyi önlemek amacıyla kullanılan dekapan genellikle BORAKS dır. Bu malzeme toz halinde olup, çalışma sıcaklığı 1000 C ye kadar ulaşmaktadır. Boraks tozu bakır-çinko, bakır-fosfor ve gümüş lehim alaşımları ile birlikte kullanılır Oksi-Gaz Pürmüzü Sert lehimleme yaparken ısıl işlem meydana getirmek amacıyla oksijen ile asetileni karıştırarak yakan elemanlara pürmüz veya hamlaç adı verilir. Üzerinde iki tane ayar vidası bulunur. Bunlardan biri asetileni diğeri ise oksijeni kontrol eder. Sert lehim alevi bu iki vida vasıtası ile ayarlanır. Hamlaç sapına ise asetilen ve oksijen hortumları bağlıdır Oksi-Asetilen Şaloması Hamlaç ucuna bir rakorla bağlanan değişik çaplardaki üfleçlere şaloma veya bek denir. Esas sert lehimi kaynatma işlemini bu üfleçler gerçekleştirmektedir. Sert lehim yapılacak bakır boru çapına göre şaloma seçilmelidir. Boru çapı küçük ise küçük çaplı şaloma, büyük ise büyük çaplı şaloma kullanılmalıdır. Sert lehimleme işleminde oksi asetilen kullanılacaksa asetileni fazla oksijeni az 44

51 karbürleyici alev ayarı yapılmalıdır. Sert lehimleme işlemi LPG hamlacı ve LPG tüpü kullanılarak da yapılabilir. 45

52 13. KELEPÇE MONTAJI Çelik Boruların Kelepçe ve Konsollarla Yapı Elemanlarına Tespiti Sıva üstü yapılan gaz tesisat boruları çelik dübelli kelepçe veya konsollar üzerine oturtularak tutturulmalıdır. Çelik dübeller matkapla duvara delik açılıp sıkıca, oynamayacak şekilde tutturulmalıdır. Kelepçeler yangına karşı güvenli olmalıdır. Taşıyıcı kısımlarında yanıcı malzeme bulunmaması gerekir. Boru dirsek dönüşlerinde mutlaka duvar kelepçeleri kullanılmalıdır. Kelepçeler fittings malzemeleri üzerine ve vida diş bağlantı noktalarına monte edilmemelidir. Kelepçeler arası mesafe 1,5 2 m daha büyük çaplı borularda 2-3 m olabilir. Kullanılacak kelepçelerin boru çaplarına göre yatay ve düşey uygulamalarında olması gereken aralıklar bir fikir vermesi açısından aşağıdaki tabloda verilmiştir. Doğalgaz boru hatları duvardan belirli bir mesafe ile açığa kelepçe kullanılarak (a), boşluksuz sıva altına (b) (ancak bu çözüm Türkiye deki uygulamalarda kabul edilmemektedir), zorunlu hallerde ise havalandırılmış kanal içine döşenebilir(c). Bu döşeme biçimleri ve boru tespitleri aşağıdaki şekillerde gösterilmiştir. Gaz boru çaplarının büyük veya boruların ağır olması hallerinde ise duvara veya zemine uygun boru destekleri veya konsollarla sabitlenmelidir. Konsollar duvara beton harcı ile tutturulmalıdır. Boru çapına göre kullanılacak dübel çapı ve cıvata çapı ile boru destekleri aşağıda gösterilmiştir. Boru destekleri 46

53 Dubel çapı cıvata çapı Bakır Boruların Kelepçe Ve Konsollarla Yapı Elemanlarına Tespiti Bakır borular çelik borulara nazaran hem daha hafif hem de çap bakımından farklıdırlar. Bu bakımdan tutturulmaları ve sabitlenmeleri daha kolaydır. Kelepçelerle tutturulmaları yeterlidir. Ana gaz girişlerinde çelik boru kullanıldığı için düşey bakır boru taşımalarında konsol kullanılmasına pek ihtiyaç duyulmaz. Bakır boru iç tesisatlarında boru çapına göre yangına dayanıklı metal doğalgaz kelepçeleri kullanılmaktadır. Bunlar da duvara dübellerle monte edilmektedir. 47