Ayşegül KOYUNCU OKCA 1 Ömer Paşa BUNER 2 GÖLBAŞI (ANKARA) ÇÖMLEKÇİLİĞİ VE GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 9, Mart 2015, s Ayşegül KOYUNCU OKCA 1 Ömer Paşa BUNER 2 GÖLBAŞI (ANKARA) ÇÖMLEKÇİLİĞİ VE GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU Özet Seramik insanoğlunun en eski uğraşlarından birisidir. Her kültür kendi seramik sanatını ve tekniğini geliştirmiştir. Bu sürece en fazla katkıyı yapanda kuşkusuz hammaddeyi belirleyen coğrafya olmuştur. Seramik sanatında hammadde her zaman en önemli unsuru teşkil etmiştir. Atölyelerin hammaddeye yakın yerlere kurulması da bu söylemi doğrular niteliktedir. İhtiyaçlar icatların anasıdır varsayımından yola çıkıldığında, her kültürün birbirine benzerlik gösteren üretimler yapmış olması hiç de yadırganmamalıdır. Her toplum birbirine benzer üretimlerinin yanı sıra, kendi kültürlerini yansıtan farklı ürünler de ortaya koymuştur. Geleneksel çömlek üretimi, günümüzde varlığını sürdürmekle beraber birçok sıkıntı yaşamaktadır. Gölbaşı da birçok sıkıntıya rağmen varlığını sürdürmeye çalışan bir çömlek üretim merkezidir. Tamamen alan araştırmasına dayalı bu çalışmada araştırmanın sağlıklı olarak yürütülüp, güvenli bir sonuca ulaşması için yöntem anlayışımız ışığında gerekli araçlar olan gözlem, söyleşi ve yerinde uygulama tekniklerinden faydalanılmıştır. Ayrıca çömlek yapım aşamaları fotoğraflanarak belgelenmiştir. Anahtar Kelimeler: El Sanatları, Seramik, Çömlekçilik, Çömlek, Gölbaşı GÖLBAŞI (ANKARA) POTTERY AND ITS CURRENT SITUATION Abstract Ceramics is one of the oldest occupations of mankind. Each culture has developed its own art and techniques in ceramics. What made the biggest contribution to this process without a doubt has been the geography that determined the raw materials. 1 Yrd. Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Denizli Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu El Sanatları Bölümü, aysegul.koyuncu@hotmail.com 2 Seramik Sanatçısı, omerbuner@hotmail.com

2 229 Raw materials have always been the most significant constituent. The fact that workshops have been established nearby the sources of raw materials confirms this argument. When we move forward from the assumption that necessity is the mother of invention, one should not find it odd that each culture has produced things with similarities to each other. Besides these similar products, each society has also created distinctive products that reflected their own culture. Traditional pottery production nowadays is experiencing several problems although it still maintains its existence. Gölbaşı is another pottery production centre struggling to maintain its existence despite many problems. In this study which is completely based on field research, with the light of our perception of methods to conduct the research properly and achieve a reliable conclusion; required application techniques of observation, interview and in situ application have been employed. Furthermore, the stages of pottery production have been documented with photographs. Key Words: Handcrafts, Ceramics, Pottery, Pots, Gölbaşı Giriş Gölbaşı İlçesi; Ankara nın 25 km güneyinde, Mogan Gölü kenarında bulunmaktadır ve 1940 lı yıllarda Mogan Gölü çevresinde yoğun olarak el tuğlası (takoz tuğla) üretimi yapıldığı için pek çok çömlek atölyesi de buraya kurulmuştur (Genç, 2005: 122). El tuğlası uzun süre Gölbaşı nın önemli gelir kaynaklarından birisi olmuştur. Ankara nın şehirleşmesi sonucu Akköprü de faaliyet gösteren atölyeler Çubuk ve Gölbaşı ilçelerine taşınmışlardır. Tuğla ocakları Gölbaşı nda yılları arasında açılmaya başlamıştır (Koç, Kaşkatatepe, 1974: 4). Konya Sille den Gölbaşı na göç ederek yerleşen tuğla ve çömlek ustaları; göl kenarındaki düzlükte ve harman yerinde el tuğlası üretenler ile çömlek üreten atölyeleri işletenlerin çoğunu oluşturmuşlardır. Fakat yılları arasında yaşanan kuraklık ve sonrasında gölün tamamen kuruması nedeni ile bu ustaların çoğu Sille ye geri dönmüşlerdir. İlerleyen zamanlarda Mogan Gölü kıyılarının Ankara nın gözde sayfiye yerlerinden olması ve tuğla üretiminde kullanılan teknolojilerin değişmesi ile sayıları gittikçe azalan atölyeler ve çömlek ustaları, 1978 yılında göl tabanından çamur alınmasının yasaklanması ile üretime son vermişlerdir. Ancak İbrahim, Ahmet ve Mustafa ÖNEN isimli üç çömlek ustası kardeş, baba mesleğini bütün zor şartlara rağmen, bölgedeki tek çömlekçi atölyesi olan atölyelerinde icra etmeye devam etmişlerdir (Genç, 2005: ). Atölye 15 Haziran 2012 de uygulanmaya başlayan 6322 sayılı Kanun un 43/e maddesi çerçevesinde, 2014 yılında, el sanatlarına tanınan vergi muafiyetinden faydalanmaya başlamıştır. Vergi muafiyetinden faydalanmaya başlamadan önce Konyalı Çömlek olan atölyenin ismi artık Mogan Çömlek olarak değişmiştir. Pişirilmiş toprak nesneler birçok dış etkene, özellikle bakteri, su ve ateşe, dayanıklı olmaları ve aynı zamanda insan doğasına uygun olmaları gibi nedenlerden ötürü insanlığın binlerce yıldır çeşitli alanlarda çok farklı teknikler ile üretip, kullandığı en temel araçlardan olmuşlardır (Yoleri, 2008: 24). Gölbaşı nda yoğun olarak çömlek üretimi yapıldığı zamanlarda 7 adet çömlek atölyesi faaliyet göstermekteydi (Ahmet Önen, tarihli görüşme). Her bir çömlek atölyesinde

3 Ayşegül Koyuncu Okca - Ömer Paşa Buner kişi, el tuğlası üretiminde ise kişi çalışırdı (Mustafa Önen, tarihli görüşme). Gölbaşı nda çömlekçilik, Konya yöresinden çömlek ustalarının 1950 li yıllarda Gölbaşı na gelmeleri ile başlamıştır. Bu yüzden Gölbaşı nda yapılan ilk çömlekler Konya yöresinde üretilen ürünler ile büyük benzerlikler göstermektedirler. Ustalar, bu desenleri dedelerinden öğrendikleri şekilde yaptıklarını belirtmektedirler. Gölbaşı nda yaşayan çömlek ustalarının yaptıkları ürünleri 1970 li yıllardan bu yana yöre halkının ihtiyacı belirlemektedir (Onuk, Akpınarlı, Ortaç, Ayda, Küçükkömürler, Köklü, 2005: 39). Geçmişte çömlek atölyeleri Mogan Gölü nden elde ettikleri çamuru kullanmaktaydı. Çamuru özellikle sanayi bölgesinden, Eymir ve Mogan göllerinin arasından alırlardı. Gölbaşı ilçesinin büyümesi ve atölyelerin şehrin içinde kalması bu mesleğin devam etmesi açısından sorun haline gelmiştir. Fırından çıkan dumanın halkı rahatsız etmesi de atölyelerin sonunu hazırlayan etkenlerden olmuştur. ÖNEN kardeşler, yılları arasında Gölbaşı nda faaliyet göstermiş ve 1993 yılında atölyelerini Gölbaşı na bağlı Velihimmetli Köyü ne taşıyarak, üretimlerini o tarihten itibaren yeni atölyelerinde sürdürmüşlerdir. Velihimmetli Köyü, Gölbaşı ilçesine 18 km uzaklıkta yer alan, geçim kaynağı tarım ve hayvancılık olan bir köydür. Köyde tek atölye olma özelliğini taşıyan Mogan Çömlek atölyesi birçok sıkıntıya rağmen üç kardeşin ortaklaşa verdiği mücadele ile varlığını sürdürmeye çalışmaktadır. Üç kardeş, çömlek ustası babalarından öğrendikleri bu mesleği sürdürerek geçimlerini sağlamaktadır. Mesleğe 1956 yılında doğan İbrahim ÖNEN usta 1968 yılında, 1959 yılında doğan Ahmet ÖNEN usta 1970 yılında, 1963 yılında doğan Mustafa ÖNEN usta ise 1979 yılında başlamıştır. İbrahim ve Ahmet ÖNEN emekli olmalarına rağmen, kardeşleri Mustafa ÖNEN e yardımcı olmak amaçlı üretime halen devam etmektedirler. Yılın yedi ayı üretim yapan çömlek ustaları, bu yedi aylık süre zarfında haftanın yedi günü çalışmaktadır. Ustalar, mesailerine sabah sekizde başlamakta ve akşam yedide bitirmektedirler. Çömlek üretimi Nisan ayında başlamakta ve Kasım ayında çalışmalar son bulmaktadır. Çömlek ustaları ile yapılan görüşmeler sonucunda, 2001 yılından önce, işlerinin iyi olduğu zamanlarda, sadece Ramazan ayında üretime ara verdikleri bilgisine ulaşılmıştır (İbrahim Önen, tarihli görüşme). Gölbaşı çömlekçiliğinin sorunlarının başında hammadde gelmektedir. Üretimde kullanılan toprağın temini en büyük sıkıntıdır. Diğer bir önemli sorun da çırak yetiştirememektir (İbrahim Önen, tarihli görüşme) yılında çıkan Çevre Koruma Kanunu ile Mogan Gölü nden çamur almaları yasaklandığı için ÖNEN kardeşler; taşıma usulüyle toprak temini yoluna gitmek zorunda kalmışlardır. Bu durum çömlek üretimini oldukça sıkıntıya sokmuştur. Velihimmetli Köyü nde bulunan ÖNEN Kardeşlere ait çömlek atölyesi 2000 metrekare üzerine kuruludur. Çömlek tezgâhlarının olduğu alan 8x28 metre ebadındadır. Atölyenin son kısmında kurutma odasına açılan bir fırın mevcuttur (Bkz. Fotoğraf: 1).

4 231 Fotoğraf 1: Fırın Velihimmetli Köyü nde varlığını sürdüren Mogan Çömlek atölyesine farklı yörelerden topraklar getirilmektedir. Günümüzde; Tokat ve Avanos tan gelen toprak, Gölbaşı ndan alınan toprak ile karıştırılarak çömlek üretimi gerçekleştirilmektedir. Bu karışım; 10 birim Gölbaşı toprağı, 3 birim Tokat toprağı, 3 birim Avanos toprağından oluşmaktadır. Getirilen bu topraklar değirmende su ile karıştırılmaktadır (Bkz. Fotoğraf: 2). Karışan sulu çamur, borular yardımı ile çamur çökertme havuzuna alınmaktadır. Bu işlem sırasında çamur ince bir elekten geçirilmektedir. Ustalar bu işleme süzme adını vermektedir (Bkz. Fotoğraf: 3). Fotoğraf 2-3: Değirmende Su İle Toprağın Karıştırılması, Çökertme Havuzu ve Süzme İşlemi Çamur çökertme havuzunda bekleyen ve fazla suyunu kaybeden çamur karelere bölünmektedir (Bkz. Fotoğraf: 4). Karelere bölünen ve fazla suyunu kaybeden çamur küpleri ters çevrilerek bir süre daha bekletilmekte, sonrasında da atölyeye taşınmaktadır (Bkz. Fotoğraf:

5 Ayşegül Koyuncu Okca - Ömer Paşa Buner 232 5). Çamur küplerinin ters çevrilmesi ile çamurun altta kalan kısmının fazla suyunun kaybettirilmesi amaçlanmaktadır. Fotoğraf 4-5: Fazla Suyunu Kaybeden, Karelere Bölünerek Ters Çevrilen Çamur Atölyedeki çamur öncelikle çıplak ayak ile ezilerek kaynaşması sağlanmaktadır. Bu işleme çamur tepme (Bkz. Fotoğraf: 6), tepilen çamura da kalıp adı verilmektedir. Daha sonra tepilen çamur vakum presten geçirilmektedir (Bkz. Fotoğraf: 7). Fotoğraf 6-7: Çamur Tepme ve Vakum Pres Vakum presten geçirilen çamur, bir köşede üzeri kapatılarak dinlendirilmektedir. Kullanılacağı zaman, çamur makinesinden geçirilerek kullanıma hazır hale getirilmektedir. Çamur ustası, çark ustasının yapacağı ürüne göre çamur yoğurmaktadır. Bu işleme künde sarma adı verilmektedir. Hazırlanan kündeyi çark ustası tezgâhta işlemektedir.

6 233 Fotoğraf 8: Ürün İşleyen Usta Çark ustası, çamurcu ile beraber çalışmaktadır. Çamurcu yapılacak ürüne göre çamur hazırlamaktadır, hazırlanan çamurlar tezgâhın sol kısmında biriktirilmektedir. Kullanılan tezgâh motorludur ve aynası (kellesi) soldadır (Bkz. Fotoğraf: 8). Gölbaşı ndaki atölyede 1990 yılına kadar ayaklı tezgâh kullanılmaktaydı (Ahmet Önen, tarihli görüşme). Güngör Güner in Anadolu da Yaşayan İlkel Çömlekçilik isimli kitabındaki, tezgâh sınıflandırmasına göre bu tezgâh; 6. tip tezgâh grubuna girmektedir. Bu tip tezgâh uzun milli ve yataklıdır. Ayak ile döndürülebilen çark üzerinde, merkezkaç kuvveti yardımıyla kil el ile şekillendirilmektedir (Güner, 1988: 13) yılından sonra elektrikli tezgâh kullanılmaya başlanmıştır (Mustafa Önen, tarihli görüşme). Çömlekçi kardeşler, 1993 yılında atölyeyi Velihimmetli Köyü ne taşıdıklarında, atölyede elektrik olmadığı için iki sene ayaklı tezgâh kullanmak zorunda kalmışlardır. O dönemde, faal 3 adet ayaklı tezgâh bulunan atölyede elektrikli tezgâh; 1995 yılından sonra kullanılmaya başlanmıştır (İbrahim Önen, tarihli görüşme). Günümüzde ise çömlek atölyesinde iki adet faal tezgâh bulunmaktadır ve bu tezgâhlar Konya da bir ustaya yaptırılmıştır. Tornalara soldan yanaşarak oturan ustalar, yan pozisyonda yaklaşık olarak günde adet arasında çömlek üretimi yapabilmektedir (Genç, 2005, s.124). Çamur şekillendirilirken satyan kullanılmaktadır. Satyanlar sert plastikten yapılmıştır. Satyanlar, ustalar tarafından yapılmaktadır. ÖNEN Kardeşler, daha önceleri sert ağaçtan yapılan satyan kullanmaktayken, plastik satyanın daha kullanışlı olması nedeni ile kendi yaptıkları plastik satyanları kullanmaya başlamışlardır (Mustafa Önen, tarihli görüşme). Kullandıkları başka bir alet yoktur.

7 Ayşegül Koyuncu Okca - Ömer Paşa Buner 234 Ancak bazı ürünlerde, ürünlerin üzerine fırça ile kırmızı ya da beyaz boya sürerek süsleme yapmaktadırlar. Yapılan ürünler; su bardağı (Bkz. Fotoğraf: 9), 4-5 farklı boyda yoğurtluk (Bkz. Fotoğraf: 10), 5 farklı boyda kapama, 3 farklı boyda küp, 4 farklı boyda güveç kapağı (Bkz. Fotoğraf: 11-12), 4 farklı boyda testi (Bkz. Fotoğraf: 13-14), 3 farklı boyda sarma-dolma taşı, 6-7 farklı boyda vazo, 6-7 farklı boyda saksı (Bkz. Fotoğraf: 15), 2 farklı boyda akvaryumluk ve 3 farklı boyda darbuka şeklinde, oldukça çeşitlidir. Testiler şekillendirildikten sonra, atölyede üzerleri ince bir naylon ile örtülerek bir gün dinlendirilmektedir. Dinlenmiş olan testilere kulpları ertesi gün takılmaktadır. Bu işleme kulp vurma adı verilmektedir. Bazı ürünler iki parçadan oluşmaktadır. Çark ustası önce formun üst kısmını, sonrasında ise alt kısmını yaparak iki parçayı birleştirmektedir. Yoğurtluk, kapama, güveç kapağı, sarma-dolma taşı, saksı gibi ürünler perdahlanmaktadır. Perdahlama işlemi; ürünler biraz kurutulduktan sonra, tezgâhta döndürülerek ürünün yüzeyinin, bir plastik parçasıyla pürüzsüz hale getirilmesidir. Bu işleme torna adı da verilmektedir. Ürünler, atölyenin içindeki raflarda ve atölye zemininde kurutulmaktadır. Fotoğraf 9-10: Gölbaşı nda (Ankara) Üretilen Su Bardağı ve Yoğurtluk Fotoğraf 11-12: Gölbaşı nda (Ankara) Üretilen Güveç Kapakları

8 235 Fotoğraf 13-14: Gölbaşı nda (Ankara) Üretilen Su Testileri Fotoğraf 15: Gölbaşı nda (Ankara) Üretilen Saksılar

9 Ayşegül Koyuncu Okca - Ömer Paşa Buner 236 3x3 metre ebadında ve Sille taşından yapılmış olan fırında, çömlekler pişirilirken odun kullanılmaktadır. Fırın atölye duvarına bitişik inşa edilmiştir ve fırının ürünlerin istiflendiği bölümünün kapısı (doldurup-boşaltma ağızı), atölyenin kurutma odasına açılır vaziyettedir. Fırın bu kısımdan yığma olarak doldurulmaktadır (Bkz. Fotoğraf: 16). Fotoğraf 16: Fırının Doldurulması Fırının doldurulma süresini üretimin durumu belirlemektedir. Üretim çoksa fırın bir günde doldurulmaktadır. Fırın doldurulduktan sonra, doldurup boşaltma ağızı tuğlalar ile örülmekte ve tuğlaların üzerleri ustaların kendi hazırladıkları çamur karışımı ile sıvanmaktadır. Ustalar; geçmişte yakacak olarak ormanlardan gelen odunları tercih etmekte iken, günümüzde yakabilecekleri türdeki bütün odunları kullanmaktadırlar. Bunun nedeni ise maliyeti düşürmek zorunda olmalarıdır. Fırının bir yanışı için yaklaşık olarak 2 ton odun harcanmaktadır (Genç, 2005: 127). Fırın yavaş yavaş yakılarak, içindeki ürünler ve fırın ısıtılmaktadır. Bu işleme çeşni adı verilmektedir. Fırın 1-2 saat yavaşça ısıtıldıktan sonra, ısı yükseltilmeye başlanmaktadır. Isı hızlandırılmaya başlandıktan 5 saat sonra, pişirme işlemi tamamlanmış olmaktadır. Başka bir ifade ile pişirme işlemi 7-8 saat sürmektedir. Duman durduğunda, yakıt takviyesi yapılmaktadır. Odunun cinsine göre, takviye yapılan odun miktarı değişiklik göstermektedir. Fırın ara sıra dinlendirilmektedir. Isı yükseltilmeye başlandıktan 3 saat sonra, 15 dakika ateşliğe odun atılmamaktadır. Pişirim sırasında fırın bacası sac ile örtülmektedir. Sac, ısı kaybını önlemekte ve yakıt tasarrufu sağlamaktadır. Pişirim işlemi başladıktan 6 saat sonra sac alınmakta, baca açılmaktadır. 6 saat sonra sacın alınma sebebi; ısı dağılımı ve ateşin fırının yukarı kısımlarına çıkmasını sağlamaktır. Fırının ateşlik kısmında ateş kalmadığında, ateşliğin

10 237 kapısı tuğla ile örülmekte ve sonrasında çamur ile sıvanmaktadır. Burada amaç fırının hemen soğumaması, hava almaması ve ürünlerin çatlamamasını sağlamaktır. Pişirme işlemi bittikten bir gün sonra, doldurup boşaltma ağzının sıvası yavaş yavaş kazınmakta ve sonrasında tuğlalar sökülmeye başlanmaktadır. Pişirme sıcaklık derecesi ölçülmemekle beraber O C arasında olduğu tahmin edilmektedir. Fırın soğuduktan sonra boşaltılmaktadır. Boşaltma işlemi de bir gün sürmektedir. İşin yoğun olduğu dönemlerde, fırının O C sıcaklıktayken bile boşaltıldığı, çömlek ustaları ile yapılan görüşme sonucu elde ettiğimiz bilgiler arasındadır (İbrahim Önen, Mustafa Önen, tarihli görüşme). Güngör Güner in Anadolu da Yaşayan İlkel Çömlekçilik isimli kitabındaki, pişirim türleri sınıflandırmasına göre atölyede yapılan pişirim; 4. tip pişirim grubuna girmektedir. Bu tip pişirim; kemerli, alttan ateşlenen, bacalı, işlerin üst üste yığıldığı fırınlarda yapılır. Milli ve yataklı çarkın kullanıldığı bütün yörelerde bu tip fırın kullanılmaktadır (Güner, 1988: 14). Ürünler pişirildikten sonra depoya istiflenmektedir. Satış depodan, toptan yapılmaktadır. Ürünler Ankara ili ve Mihalıççık ilçesinden alıcı bulmaktadır. Sonuç Günümüzde yaygınlığını yitirmiş olmakla birlikte, pişmiş toprak ürünler geçmişte hayatın her alanında kullanılmaktaydı. Teknolojinin gelişmesi, plastiğe olan rağbetin artması, pişmiş toprak ürünlerin günümüzde çok sık kullanılmamalarının başlıca sebepleri arasında yer almaktadır. Pişmiş toprak ürün kullanımının ve pişmiş toprak ürünlere olan rağbetin azalması nedeniyle birçok çömlekçi işi bırakmak zorunda kalmaktadır. Pişmiş toprak ürünlerin üretiminin devamlılığını sağlamak, kültürel bir gereklilikte teşkil etmektedir. İnsanoğlunun geçmişi ile olan bağını koruyabilmesi için de bu devamlılığa ihtiyacı vardır. Gölbaşı nda pişmiş toprak ürün üretiminin sürdürülebilmesi ve söz konusu devamlılığın korunabilmesi için, öncelikle bölgeye özgü bir ürünün üretilmesi gerekmektedir. Zira genelde çömlek merkezlerinde o merkezler ile özdeşleşmiş ürünler üretilmektedir. Mesela; Sorkun Köyü dendiğinde akla güveç, Menemen dendiğinde ise akla saksı gelmektedir. Bu nedenle, çömlek atölyesinde, Gölbaşı na has, Gölbaşı nı yansıtan ya da oradaki herhangi bir ihtiyacı karşılayan ürünlerin üretimine öncelik verilmelidir. Bu mesleğe ilginin çok fazla olmaması ve çırak yetişmemesi de mesleğin sorunlarından biridir. Bu mesleğin cazip hale getirilebilmesi için mutlaka devlet desteği gereklidir. Bu çerçevede, Halk Eğitim Merkezi destekli projelerden yararlanılması gerektiği düşünülmektedir. Gölbaşı çömlekçiliği, Ankara da bu konuda kalan son örneklerden biridir. Ankara da üretim yapan başka bir atölye olmaması, bu konuyu daha da önemli hale getirmektedir. Buradaki ustalar ne yazık ki çırak yetiştirememektedir. Çömlekçilikte yeni arayışlara gidilmesi ve bu arayışların farklı ürünlerin ortaya çıkmasını sağlayarak müşteri talebinin arttırılması, Gölbaşı çömlekçiliğinin kaybolup gitmesine engel olabilecek ilk adımlardandır. KAYNAKLAR GENÇ, Pınar, (2005), Velihimmetli Köyü nde Toprağın Üç Kahramanı, Seramik Türkiye, S. 9. İstanbul, GÜNER, Güngör, (1988), Anadolu da Yaşamakta Olan İlkel Çömlekçilik. Ak Publications, İstanbul. KOÇ, Fehmi, KAŞKATEPE, Nazım, (1974), Gölbaşı, Gölbaşı, Ankara.

11 Ayşegül Koyuncu Okca - Ömer Paşa Buner 238 ONUK, Taciser, AKPINARLI, H. Feriha, ORTAÇ, H. Serpil, AYDA, Deniz, KÜÇÜKÖMÜRLER, Saime, KÖKLÜ, Hülya, (2005), Ankara İli El Sanatları ve Beslenme Kültürü, Atatürk Kültü Merkez Başkanlığı Yayınları, Ankara. YOLERİ, Halil, (2008), Pişmiş Kil İle İletişim, Seramik Üzerine Yazılar, Tibyan Yayıncılık Basım Yayım Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti., İzmir. KAYNAK KİŞİ KÜNYESİ Ahmet ÖNEN, 1959, İlkokul Mezunu, Çömlek Ustası (Emekli), tarihli görüşme. İbrahim ÖNEN, 1956, İlkokul Mezunu, Çömlek Ustası (Emekli), tarihli görüşme. Mustafa ÖNEN, 1963 Ortaokul Mezunu, Çömlek Ustası, tarihli görüşme.